Gi ye so aga na li ti mo kpâ na ndo ti mbeni zo la si ayeke nzoni?
MBENI docteur aduti na yâ ti salon ti lo, lo yeke bâ télé. A yeke mbeni lisoro na popo ti wagosinga na mbeni gbenyongbia ti kodoro ti Irlande. Docteur ni abâ lê ti gbenyongbia ni ngbii, lo bâ mbeni ye so akpa tumeur (mbeni ye so asuku na ndo ti lê ti lo so alingbi ti sara sioni na lo). Lo iri ndo ti wa gbenyongbia ni ti gue hio na hôpital.
Hôpital ni awara oko ye ni so. Ye so afa biani so lo yeke na lê ti tâ docteur, so ti tene so gi na bango zo ti kobela, lo hinga ye so ason lo. Ye oko, ti ambeni zo, ala pensé ti ala so gi na bango mbeni zo kpâ tongaso, ala hinga awe sarango ye ti tere ti lo wala lo yeke zo so zo alingbi ti sara confiance na lo wala pëpe.
Na yâ ti angu mingi, awandara atara ti gi ti hinga sarango ye ti tere ti azo gi na bango tere ti ala wala lê ti ala. Na yâ ti angu 1800, awandara nde nde asigigi na ambeni tënë tongaso, me azo mingi agirisa na ndo ni awe. Na tapande, a yeke azo tongana Francis Galton, so amanda ye na ndo ti angobo ti sarango ye ti azo na so ayeke mbeni fami ti Charles Darwin, nga na Cesare Lombroso, ti kodoro ti Italie, so amanda ye na ndo ti aye so apusu azo ti sara ye ti sioni.
Me ambeni zo mingi apensé ti ala so zo alingbi ti hinga sarango ye ti mbeni zo nzoni gi na bango zo ni. Me gi ye so aga na li ti zo kpâ na ndo ti mbeni zo la si ayeke ti lo nzoni?
Fâ ngbanga pëpe gi na bango zo ni kpâ tongaso
Na yâ ti Bible, e yeke wara mbeni tapande ti mara ti bango ndo tongaso, so ayeke na lege ni pëpe. A yeke na Kozo mbeti ti Samuel. Jéhovah Nzapa atene lani na prophète Samuel ti gue na da ti Jessé na ti tuku mafuta na li ti mbeni molenge ti lo ti ga gbia ti Israël ande. Mbeti ni atene: “Tongana [amolenge ti Jessé aga], lo bâ Eliab na lo tene na bê ti lo, Biani, zo so ayeke lo so L’Éternel aye ti sa mafuta na li ti lo. Me L’Éternel atene na Samuel, Mo zia bê ti mo na pendere ti lo pëpe, wala na yongo ti lo nga pëpe; teti Mbi ke lo awe. L’Éternel abâ ye pëpe tongana so zo abâ ye, teti zo abâ lê ti zo, me L’Éternel abâ bê ti lo.” Jéhovah atënë a-oko tënë so na ndo ti atanga ti amolenge ni omene kue. Na nda ni, Nzapa asoro David, miombe molenge ti Jessé, ti ga gbia ni. Lo de lani kete mingi, na zo oko apensé ti iri lo ti ga pëpe, même Samuel na Jessé, babâ ti David ni.—1 Samuel 16:6-12.
Même laso, e azo e changé ape. A sara ambeni ngu awe, na kodoro ti Zamani, mbeni wafango ye na ndo ti sarango ye ti tere ti azo so adoro ndia ti kodoro amû a-étudiant 500 so asara droit ti manda mbeni ye. Lo ga nga na ambeni koli 12, so a-étudiant ni ahinga ala oko pëpe. Na popo ti azo 12 so, a yeke wara mbeni commissaire ti lapolice na mbeni procureur, mbeni trésorier ti da-sendagi nga mbeni zo so ayeke bâ tënë ti nzoni songo na popo ti azo na ndokua so lo sara kua dä, a-avocat na ajuge, nga ambeni zo ti kanga ota. Lo hunda na a-étudiant ni ti bâ akoli 12 so nzoni nga ti mä tënë so ala tene na ndo ti ye so ala ye ka ti sara mingi ala oko. Na pekoni awe, lo tene na ala ti fa azo wa na popo ti akoli ni so asara kanga awe nga ti fa sioni so ala sara nga kua so ala yeke sara.
A-étudiant ni afa nyen? Ala 375 atï nzoni na ndo ti azo ti kanga ota so. Me 300 na popo ti ala afa nga so atanga ni gumbaya so akpa azo so asara kanga awe, andâ lâ oko ala wara tënë na lapolice ape. Oko na popo ti a-étudiant 7 abâ procureur ni atene lo yeke mbeni zo ti kango mbangi, nga 1 na popo ti a-étudiant 3 apensé so commissaire ni ayeke ti lo zo ti nzi. Biani, gi bango zo kpâ tongaso amû lege na zo pëpe ti hinga zo ni tâ nzoni. E tene tongaso ngbanga ti nyen?
Lê alingbi ti handa zo
Tongana e tingbi na mbeni zo kpâ, mingi ni gi aye so e hinga kozo awe la si e yeke mû ni ti tene so sarango ye ti lo akpa ti zo tongaso. A sara si gi ye so ayeke na yâ ti li ti e la si e yeke mû ti fa na sarango ye ti zo ni. Peut-être a yeke aye so e bâ na tere ti lo (na tapande, forme ti lo, yungo bongo ti lo), me nga kodoro so lo londo dä, mara ti lo, nzapa so lo yeke sara wala kamba ti kua ti lo.
Tongana, na lê ti e, ye so e pensé kpâ na ndo ti zo ni ayeke na lege ni, tere ti e ayeke nzere na nga e yeke pensé so mbeni ye ti karango e ayeke dä ape. Me, tongana e bâ so ti tâ tënë ni e fâ kamba, e yeke sara ye tongana nyen na mara ti ye tongaso? Tongana e yeke na bê ti baba pëpe, a lingbi e zia kozo pensé ti e ni so na e yeda na tâ ye ni so e bâ na lê ti e fadeso. Tongaso ape, e lingbi ti sara sioni mingi na zo ni, kue gi ngbanga ti so e ye ti fa so e hinga ye kue.
Ti tene so zo ayeke tongaso gi na bango lo kpâ alingbi ti sara sioni gi na zo ni pëpe me nga na zo so apensé tongaso. Na tapande, lani mingi ti aJuif ake ti bâ Jésus tongana Messie so Nzapa amû zendo ni. Nyen la apusu ala lani ti pensé tongaso? Ti ala, lo yeke gi molenge ti mbeni senge zo ti kpakango keke. Atâa so bê ti ala adö na bango aye ti kpene nde nde so Jésus asara nga na mango atënë ti ndara so asigigi na yanga ti lo, ti ala lo kpa ti duti Messie ni pëpe. Gi ye so ayeke na li ti ala la ala ngbâ gi dä. Bango ndo ti ala ni asara si Jésus abâ so a lingbi ni gue ni fa tënë na ambeni ndo nde, lo tene na ala: “A yeke ne ka prophète na yâ ti kodoro ti lo pëpe nga na yâ ti da ti lo wani pëpe, me gi na mbeni ndo nde.”—Matthieu 13:54-58.
A ninga awe la si aJuif so ayeke ku Messie kungo. Me na ngoi so Messie ni asi, na bango lo kpâ, ala ke ti yeda so Jésus la ayeke Messie ni. Ye so asara si yâ ti songo ti ala na Nzapa afâ (Matthieu 23:37-39). A yeke nga ye so asi lani na adisciple ti Jésus la. Ti mingi ti azo lani, adisciple ti Jésus ayeke gi asenge zo ti gingo susu. Ala yeke azo so akota zo ti kodoro ti ala wala amokonzi-nzapa ti ala ake ala. Ni la, ti ala, kete groupe ti azo so akpa pëpe ti fa mbeni ye so ayeke nzoni mingi. Tongaso, azo so angbâ lani gi na ndo ti bango ndo ti ala si ake ti changé awara pasa pëpe ti ga adisciple ti Molenge ti Nzapa.—Jean 1:10-12.
Ambeni achangé bango ndo ti ala
Ambeni zo so lani abâ na lê ti ala aye so Jésus asara, ala sara tere ti ala kete, ala changé bango ndo ti ala (Jean 7:45-52). Aita ti Jésus ayeke na popo ti ala. Ti ala lani, a yeke ngangu ti tene mbeni zo ti sewa ti ala aduti Messie ni (Jean 7:5). Me tongana ngoi ayeke hon, ala changé bango ndo ti ala na ala mä na bê na lo (Kusala 1:14; 1 aCorinthien 9:5; aGalate 1:19). Mara ti ye tongaso asi nga lani na kodoro ti Rome angu mingi na pekoni. Ambeni kota zo ti aJuif ayeda ti mä bazengele Paul ahon ti mä gi tënë so awato ti aChrétien ayeke kangbi ni na ndo kue. Na peko ti so ala mä atënë ni na yanga ti Paul wani, ambeni aga awamabe.—Kusala 28:22-24.
Laso, azo mingi ayeke bâ aTémoin ti Jéhovah na nzoni lê pëpe. Mingi ni ala mä gi atënë ni na yanga ti azo mango me ala gi ndani pëpe, wala ala yeke nga pëpe na mbeni ye so afa atene afango ye ti aTémoin ti Jéhovah nga na asarango ye ti ala ayeke nde na ti Bible. Me ala bâ gi ti ala so tâ tënë alingbi ti duti na mbage ti aTémoin ti Jéhovah pëpe. A yeke tâ gi mara ti bango ndo so ândö gbâ ti azo ti tango ti abazengele ayeke na ni lani la.
A yeke ye ti dongo bê pëpe ti mä azo na tenengo asioni tënë na mbage ti azo so ayeke sara kue ti mû tapande ti Jésus. Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so Jésus lo wani atene lani na atâ disciple ti lo, lo tene: “Ala yeke ga azo so azo kue ake ala ndali ti iri ti mbi.” Me lo kpengba nga ala, lo tene: “Zo so agbu ngangu juska na nda ni, lo si a yeke sö lo ande.”—Matthieu 10:22.
Laso aTémoin ti Jéhovah ayeke sara gi ye so Jésus amû yanga na ala ti sara, ala yeke sara kue ti fa nzoni tënë ti Royaume ti Nzapa na azo na ndo kue (Matthieu 28:19, 20). Azo so ake na kuru go ti mä nzoni tënë so ayeke wara ande pasa pëpe ti tambela na ndo ti lege so ague na zo na fini ti lakue lakue (Jean 17:3). Ka ti mo? Mo yeke zia bê ti mo gi na ndo ti aye so mo mä kozo na ndo ti aTémoin ti Jéhovah? Wala mo yeke ye ande ti bâ yâ ti atënë ti ala nzoni kozoni? Girisa ape: Ye so lê ti mo abâ alingbi ti handa mo, nga ye so aga na li ti mo kpâ na ndo ti mbeni zo alingbi ti duti nzoni pëpe. Me tongana mo zi asioni bibe ti mo, mo zia ni yamba, na mo gi ti hinga nda ti ye ni nzoni, nzoni ye ayeke ga na pekoni ande.—Kusala 17:10-12.
[Foto na lembeti 27]
Mingi ti aJuif lani ake ti yeda so Jésus la ayeke Messie ni ngbanga ti ye so aga na li ti ala kpâ na ndo ti lo
[Foto na lembeti 29]
Ye so mo pensé na ndo ti aTémoin ti Jéhovah aluti na ndo ti tâ ye wala na ndo ti ye so mo wani la mo pensé?