ATA MAI I ASO UA MAVAE
Al-Khwarizmi
Pe a fua e tagata lo latou mamafa pe faaopoopo le tau o se faatau, e faaaogā e le toʻatele fuainumera faa-Hindu-Arabic. Aiseā? O fuainumera ia e faaaogā i aso nei o le 0 e oo i le 9, e foliga mai na amata faaaogā mai i Initia ma faasolo atu ai i atunuu i Sisifo, ona o tagata atamamai anamua na tusitusi i le faa-Arapi. O se tasi e sili o i latou, o se tamāloa e igoa iā Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi. Atonu na fanau o ia i le nuu ua taʻua nei o Uzbekistan i le pe tusa o le 780 T.A. Ua taʻua al-Khwarizmi o “lē e sili ona atamai i le matematika faa-Arapi.” Aiseā?
“LĒ E SILI ONA ATAMAI I LE MATEMATIKA FAA-ARAPI”
Na tusi al-Khwarizmi i le tāua o le faaaogā o tesimale, ma faamalamalama ma faalauiloa le metotia e faatatau i le auala e maua ai tali o fuaiupu faamatematika. Sa ia faamatala lenā metotia i lana tusi The Book of Restoring and Balancing. O le ulutala faa-Arapi o lenei tusi o le Kitab al-jabr wa’l-muqabala. O le upu al-jabr mai i lenā ulutala, e faavae mai ai le upu faa-Peretania o le algebra. Sa taʻua e se tusitala faasaienisi e igoa iā Ehsan Masood, o le algebra “o se metotia faamatematika e sili ona tāua na faia e se tasi, ma e lagolagoina ai vala uma o le faasaienisi.”a
Na tala ʻata se tusitala ma faapea mai: “E toʻatele augātupulaga o tamaiti o aʻoga maualuluga e manatu sa sili pe ana lē amataina e [al-Khwarizmi] lenei metotia.” E ui i lea, na taʻua e al-Khwarizmi, o le māfuaaga na ia faia ai, ina ia faamalamalama ai metotia e faafaigofie ai ona iloa le aofaʻiga o tupe e faaalu i faatauga, le vaevaeina o meatotino, fuaina o fanua ma isi mea faapena.
I senituri mulimuli ane, na matuā viiviia ai al-Khwarizmi e tagata atamamai i le matematika mai i atunuu i Sisifo, e pei o Galileo ma Fibonacci, ona o lona faamalamalama ma le manino o le faaaogāina o fuaiupu matematika. O faamatalaga a al-Khwarizmi na amata ai isi suʻesuʻega atili i le algebra, arithmetic, ma le trigonometry. O le suʻesuʻega o le trigonometry, na mafai ai e tagata atamamai mai i Sasaʻe Tutotonu ona fuafua le piʻo o le ageli po o le telē o se itu o le tafatolu, ma faalautele ai suʻesuʻega i le vanimonimo.b
Algebra: “O se metotia faamatematika e sili ona tāua na faia e se tasi”
Na faia e i latou na faaaogāina suʻesuʻega a al-Khwarizmi, ni auala fou e faaaogā ai tesimale, ma amata ni metotia fou e iloa ai le telē ma le loloto o se mea. Na faaaogā e tagata tusiata ma le ʻaufaufale mai i Sasaʻe Tutotonu nei metotia, a o leʻi taitai ona faaaogā e tagata tusiata ma faufale mai itulagi i Sisifo, o ē na faatoʻā masani i na metotia i le vaitaimi o fetauaʻiga a lotu. Na toe foʻi tagata tusiata ma faufale mai i itulagi i Sisifo ma na tomai, ma na fesoasoani i ai tagata atamamai Musalimi na ave faatagataotauaina pe siitia atu i Sisifo.
SALALAU ATU LE MATEMATIKA FAA-ARAPI
A o faagasolo taimi, na faaliliu tusi a al-Khwarizmi i le gagana Latina. O le faimatematika Italia o Fibonacci (na soifua i le pe tusa o le 1170-1250), lea e iloa foʻi iā Leonardo mai i Pisa, na ia faasalalau atu i atunuu i Sisifo fuainumera Hindu-Arabic. Na aʻoaʻoina e Fibonacci nei metotia a o faimalaga solo i le Metitirani, ma mulimuli ane tusia lana tusi Book of Calculation.
E tele senituri faatoʻā lauiloa suʻesuʻega a al-Khwarizmi. Peitaʻi, i aso nei, ua avea ana metotia ma matematika e fesootaʻi i ai, ma poutū o le faasaienisi ma faatekinolosi, faapea fefaatauaʻiga ma faiga faapisinisi.
a O algebra i aso nei, e faaaogā mataʻitusi e pei o le x po o le y e suitulaga i fuainumera e lē o iloa. O se faataʻitaʻiga, o le fuaiupu matematika x + 4= 6. E toese le 4 mai i itu uma e lua, ona iloa ai lea o le x o le 2.
b O tagata Eleni e suʻesuʻeina fetu ma le vanimonimo, na amataina le fuaina o le tetelē o ageli ma itu o tafatolu. Sa faaaogā e tagata atamamai Isalama le trigonometry e iloa ai po o fea le itu e iai le Mecca, o le aai lea e sili ona paia i le faatuatuaga Isalama. Sa tāua i tagata Musalimi ona faasasaga i le itu e iai le Mecca pe a fai a latou tatalo. E tusa ai o a latou tū ma aga, sa tatau ona tanuina tagata maliliu e faasaga i le itulagi e iai le Mecca, ma e tatau foʻi i se tagata fasi manu Musalimi ona faasaga i le itu e iai le Mecca pe a fasi ni manu.