Mataupu 20

E Faapefea Ona Ou Mafuta Lelei i Loʻu Faiaʻoga?

“O LOʻU musu ia i se faiaʻoga ae faaʻauʻau,” o le tala lea a le talavou o Viki. E lē taumatea e faapena foʻi lou lagona. Peitaʻi, i se suʻesuʻega i le 1981 i talavou e 160,000 i Amerika, e 76 pasene sa tuuaʻia o latou faiaʻoga ona o se uiga o le fai mea faapito!

E lē fiafia talavou pe a maualalo o latou togi mo se taumafaiga ua latou manatu e maualuluga togi e maua mai ai. E latou te lē fiafia pe a foliga mai ua ova naʻuā se aʻoaʻiga pe ua aʻoaʻia fua ae leʻi tatau ai, pe foliga mai foʻi na uunaʻia e se uiga faailoga lanu. E feita pe a uaʻi faapitoa atu le faiaʻoga i se tamaitiiti e faapelepele i ai.

O le mea moni, o faiaʻoga foʻi e matuā mamao lava mai le saʻo atoatoa. E iai foʻi ia i latou uiga faalētonu, o faafitauli faapea foʻi ma le faailoga tagata. Peitaʻi, o le lapataʻiga a le Tusi Paia: “Aua le faataalise ona ita o lou loto.” (Failauga 7:9) E oo lava i faiaʻoga ‘e tele mea e sesē ai; a le sese se tasi i le upu, o le tagata lea ua sao, na te mafaia foi ona taofi i le tino uma.’ (Iakopo 3:2) Faamata e mafai ona e tuu ese ou masalosaloga ae talitonuina le faiaʻoga?

O se talavou e igoa ia Fereti sa ia mātauina lona faiaʻoga e “eē atu i tamaiti uma.” Sa talanoa atu ma le faautauta Fereti i le faiaʻoga ma iloa ai le pogai o lenei uiga sauā. “Ona sa iai se faafitauli i laʻu taavale i lenei taeao,” o le faamatalaga lea a le faiaʻoga. “Sa matuā vevela lava a o oʻu malaga mai i le aʻoga ma ou tuai ai i le galuega.”

Faiaʻoga ma Tamaiti e Faapelepele i Ai

Ae faapefea faiga faapito e tuuina atu i tamaiti e faapelepele i ai le faiaʻoga? Ia teu i manatu, e fesagaʻi pea se faiaʻoga ma manaʻoga ma ni omiga e lē masani ai. O le tusi Being Adolescent ua faamatalaina ai faapea o faiaʻoga o loo fetaiaʻi ma se “tulaga e sili ona faigatā” lea e tatau ona latou taumafai e faatumauina le uaʻi mai o se vaega o talavou “o ē masani lava e ese le mea la e ō i ai o latou mafaufau . . . E ia i latou se vaega o ē e fesouaʻiina o latou uiga, o tamaiti talavou e faigofie ona tosina ese, o ē e lē masani ona uaʻi mai i so o se mea pe a sili atu ma le 15 minute.”

Po o se mea ea la e ofo ai, le soona uaʻi atu o se faiaʻoga i se tamaitiiti aʻoga o lē e sogasogā e suʻesuʻe, e uaʻi atu, pe na te faaalia foʻi le faaaloalo i le faiaʻoga? O le mea moni, atonu e te ita pe a foliga mai o loo sili atu ona uaʻi atu i ‘ē faafiafialoto’ na i lo oe. Ae aiseā e te lē fiafia pe lotoleaga ai fua pe afai o iai nisi tamaiti sogasogā e faapelepele i ai le faiaʻoga ae meamanū o lena e lē o tuulafoaʻia ou manaʻoga faaleaʻoaʻoga? E lē gata i lea, atonu o se mea lelei lou faia o sina taumafaiga e sili atu.

Fetauaʻiga i Totonu o le Potu Aʻoga

Sa faapea mai se tasi tamaitiiti aʻoga e uiga i lona faiaʻoga: “O lona manatu o i matou e faasagatau ia te ia ma na ia filifili ai e osofaʻia muamua i matou. O ia o se tagata e masalosalovale.” Peitaʻi, o le toʻatele lava o faiaʻoga ua latou manatu ua ia i latou le aiā e “masalosalovale” ai. E pei lava ona valoia e le Tusi Paia, o “aso faigata,” nei ma e masani lava o tamaiti aʻoga “o e le taofi manaʻo o le tino, o e faasaua, o e inoino i le amio lelei.” (2 Timoteo 3:1-3) Sa faapea mai le U.S.News & World Report: “O faiaʻoga i le tele o aʻoga i aai tetele o loo ola aʻe ma le mataʻu i faiga sauā.”

Ua faapea mai sē na muaʻi avea ma faiaʻoga, o Roland Betts e tusa ai ma faiaʻoga: “Ua manatu tamaiti o la latou tiute masani le faatigā atu . . . ma vaavaai po o le ā le umi e onosai ai faiaʻoga a o leʻi feʻei mai . . . Pe a vaaia e tamaiti se faiaʻoga fou ua ita ona latou faia atili lea o ia gaoioiga.” Pe ua avea ea oe po o au uō i le vasega ma se vaega o ē faasoesa i le faiaʻoga? Ia aua la neʻi e teʻi i le auala e tali mai ai lou faiaʻoga.

Ua faapea mai le Tusi Paia: “O le saua e faavalea ai lava le tagata poto.” (Failauga 7:7) O le siʻomaga mataʻu ma le lē faaaloalo ua siʻomia ai nisi o aʻoga, ua manino ai lava le soona tali atu o nisi o faiaʻoga ma avea ai ma ē inainā i le avatuina o aʻoaʻiga. Ua mātauina e le Family Handbook of Adolescence e faapea: “O tamaiti aʻoga o ē . . . foliga mai e ala i a latou amio e taʻufaatauvaaina ai manatu o faiaʻoga e masani lava ona toe taui mai i ai e ala i le taʻufaatauvaaina.” Ioe, o le faiaʻoga maitaita e masani lava ona faaita e ana tamaiti aʻoga!

E lē gata i lea, manatunatu i aafiaga o le faitogafiti leaga i totonu o le potu aʻoga. Ua faatele e le talavou o Valelia lana tala ina ua ia tautala i le “faatigāina, le faasauāina,” lea ua fai e talavou i faiaʻoga e sui mai mo faiaʻoga tumau. Ua faaopoopo mai Roland Betts: “O faiaʻoga e sui mai mo faiaʻoga tumau e taulaʻi atu i ai faiga lē alofa a a latou vasega, e masani ona taumafai i se mea e tagi ma musu ai.” I lo latou mautinoa e lē faasalaina i latou, e fiafia tamaiti aʻoga e faafuaseʻi ona pei e tetete lima—e faatoʻulu faatasi a latou tusi po o penitala i luga o le fola. Pe latou te taumafai foʻi e faalili le faiaʻoga e ala i le ‘faatagā vālea’ ma faafoliga atu e latou te lē malamalama i se upu o ia fai mai ai. “E faia ia faiga e matou te taliē ai,” o le faamatalaga lea a le talavou o Peti.

Ae peitaʻi, afai e te lūlū le lē pulea i le potu aʻoga, aua la e te teʻi pe afai e te seleseleina se faiaʻoga e maitaita, e sauā foʻi. (Faatusatusa i le Kalatia 6:7.) Manatua le tulafono faaauro: “O mea uma foi tou te loto i ai ia faia e tagata ia te outou, ia faapea lava ona outou faia ia te i latou.” (Mataio 7:12) Ia tetee i le auai atu i le au faitogafiti i le potu aʻoga. Ia uaʻi atu i le mea o fai mai ai lou faiaʻoga. Ia galulue soosootauʻau. Atonu e iai se taimi o le a faaitiitia ai ona lagona ita—atonu ia te oe.

‘E Lē Fiafia Loʻu Faiaʻoga ia te Aʻu’

I nisi taimi o se eseesega o uiga totino po o ni nai lē femalamalamaaʻi e māfua ai ona faasagatau mai lou faiaʻoga ia te oe; o le naunau fiailoa ua feleilogaʻi ma le agaga tetee po o se fegi o feleilogaʻi ma amioga faavalevalea. Ma afai e lē fiafia le faiaʻoga ia te oe, atonu o ia manatu e faamā pe taʻufaatauvaaina oe. E ono oso aʻe ai le lototigā i lo oulua va.

Ua faapea mai le Tusi Paia: “Aua le taui atu le leaga i le leaga i se tasi; . . . Afai e mafaia ia te outou, ia outou nofo lelei ma tagata uma lava.” (Roma 12:17, 18) Ia taumafai e aua neʻi faaita atu i lou faiaʻoga. ʻAlofia feupuaʻiga e lē manaʻomia. Aua neʻi avatua i lou faiaʻoga ni pogai e faitio ai. Ae ia taumafai e faaleuō. ‘Faaleuō? Ia te ia?’ o lau fesili lea. Ioe, ia faaalia uiga lelei e ala i le faatalofa atu ma le faaaloalo i lou faiaʻoga pe a e alu atu i le vasega. O lou maumauaʻi i le faaaloalo—e tusa lava pe na o se ‘ataʻata mai lea taimi i lea taimi—atonu e suia ai lona manatu ia te oe.—Faatusatusa i le Roma 12:20, 21.

E moni, e te lē mafai ona ‘ataʻata pea e ʻalofia ai se faalētonu e tulaʻi mai. Ae i le Failauga 10:4 ua fautua mai faapea: “Afai e tupu le ita o le faipule [po o se tagata o iai le pule] ia te oe [i le otegiaina o oe], aua e te tuua le mea ua e i ai; auā o le agamalu e moe ai le ita i agasala tetele.” Ia manatua foʻi, o le “tali filemu e liliueseina ai le ita.”—Faataoto 15:1.

‘Sa Tatau Ona Lelei Oʻu Togi’

O se faitioga masani lenei. Taumafai e talanoa le faafitauli ma lou faiaʻoga. Ua taʻu mai e le Tusi Paia le auala faigatā na faalatalata atu ai Natano e faaalialia se agasala matuiā a le tupu o Tavita. Sa leʻi faanatinati atu Natano i totonu o le maota o le tupu ma tauvalaau atu i ni tuuaʻiga, ae sa ia talanoa atu ma le faautauta ia Tavita.—2 Samuelu 12:1-7.

E mafai foʻi ona e lotomaulalo faapena, ma agamalu, talanoa atu i lou faiaʻoga. Ua faamanatu mai ia i tatou e lē sa avea muamua ma faiaʻoga o Bruce Weber e faapea: “O le tetee o se tamaitiiti aʻoga e musu ai se faiaʻoga e fesoasoani atu. Afai e te faalii ma soonafai solo ai pe manatu ai e lē saʻo le faiaʻoga ma e fia tauimasui ai, e leai se mea e maua ai.” Ia taumafai e talanoa atu i se auala faatagata matua. Atonu e mafai ona e amata i le fesili atu lea i lou faiaʻoga e fesoasoani ane ina ia e malamalama i le faiga o ana togi. Ona, faapea mai lea o Weber, e mafai ona e “taumafai e faamaonia atu o oe o lē ua āfaina fua pe ua sasi ona fai togi na i lo le faia o se faaiʻuga leaga. Ia faaaogā le faiga o fai ai e lou lava faiaʻoga togi; i le faaali atu lea ia te ia o le vaega ua e manatu ua sesē ai ou togi.” E tusa lava pe lē suia ou togi, a o lou tulaga taʻumatuaina e ono faaoo atu ai se vaaiga lelei i lou faiaʻoga.

Ia Faailoa Atu i Ou Mātua

I nisi taimi, e lē maua mai ni fua lelei i le tau ina talanoa. Fai ma faataʻitaʻiga le mea na oo ia Susana. I le avea ma teineitiiti aʻoga atamai, sa faateʻia o ia ina ua amata e se tasi o ona faiaʻoga ona tuuina atu ia te ia togi e lē pasi ai. O le ā le faafitauli? O Susana o se tasi o Molimau a Ieova, ma e tusa lava ua taʻutino mai le faiaʻoga faapea e lē fiafia ia Susana ona o lenei tulaga. “O se mea sa sili ona faanoanoa ai,” o le tala lea a Susana, “ma sa ou lē iloa le mea a fai.”

Ua manatua e Susana e faapea: “Sa ou maua le lototele ma taʻu atu ai loa i loʻu tinā [se matua nofofua] lenei faiaʻoga. Sa faapea mai o ia, ‘Atonu e mafai ona ou talanoa atu i lou faiaʻoga.’ Ma i le aso e fetufaaʻi ai mātua ma faiaʻoga sa ia alu atu ai ma fesili i loʻu faiaʻoga po o le ā le faafitauli. Sa ou manatu o le a matuā ita nei loʻu tinā, ae leai. Sa ia talanoa atu ma le toʻafilemu ia te ia.” Sa fuafua loa e le faiaʻoga e sui se isi faiaʻoga mo Susana.

O le mea moni, e lē o mataupu lavelave uma e iʻu ane i iʻuga lelei, ma i nisi taimi e tatau ai ona e onosai. Ae afai e mafai ona lua faifaimea faatasi ma lou faiaʻoga i lenei kuata, o loo iai pea le isi tausaga, pe a toe amata, atonu e ese ai tamaiti o lau vasega—ma atonu foʻi e fou ai se faiaʻoga e te mafuta lelei i ai.

Fesili mo Talanoaga

◻ E mafai faapefea ona e manatu i se faiaʻoga e lē saʻo ona ia faia oe?

◻ Aiseā e soona uaʻi atu ai faiaʻoga i ē latou te faapelepeleina?

◻ E mafai faapefea ona e aʻoaʻoina se mea mai se faiaʻoga e foliga mai e pē?

◻ Aiseā e foliga sauā atu ai nisi faiaʻoga i a latou tamaiti aʻoga?

◻ E mafai faapefea ona e faatatauina le tulafono faaauro i totonu o le potu aʻoga?

◻ O le ā e mafai ona e faia pe afai e te lagona o oe o sē ua āfaina fua i le auala ua lē saʻo ai ona faia togi po o feutagaʻiga?

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 158]

O le uaʻi atu ua taulaʻi i ē e pele i le faiaʻoga e masani ona faagaee ai le lē fiafia i isi

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 163]

“O faiaʻoga i le tele o aʻoga i aai tetele o loo ola aʻe ma le mataʻu i faiga sauā.”—U.S.News & World Report

[Pusa i le itulau 160, 161]

‘E Ese le Pē o Loʻu Faiaʻoga!’

Ua faapea mai le tusi, The Family Handbook of Adolescence: “I nisi o suʻesuʻega ua faaalia ai le toʻatele o tamaiti aʻoga talavou e faitioina faiaʻoga, e tomumumu faapea mai e pē ma e leai ni uiga mālie.” I nisi taimi foʻi, e te ono fetaui ai i se faiaʻoga o lē atonu e te ‘matuā fiu ai lava’ ona o le pē. O le ā e mafai ona e faia?

O se tasi mea na suʻesuʻeina talu ai nei na faaalia ai faapea, e fai lava si maualuga o le uaʻi atu a se talavou i mataupu e pei o tusigaata, faamalositino a vasega, ma le musika. Peitaʻi, o le toʻatele lava o le vasega e vaivai tele le uaʻi atu i mataupu e pei o le gagana ma le talafaasolopito.

Pe sili atu ea ona lelei faiaʻoga e aʻoina taaloga ma le musika na i lo faiaʻoga e aveina mataupu e fai si maualuluga? E lē o lena. O le mea mautinoa, o le toʻatele o tamaiti aʻoga atonu e lē lelei o latou uiga e faaalia i mataupu e fai si maualuluga. Ma afai e muamua filifili tamaiti aʻoga faapea o lea mataupu e pē, e oo lava foʻi la i le faiaʻoga e iai ona tomai e pei o Socrates o le a faigatā foʻi mo ia ona faauaʻi mai tamaiti! Pe lē foliga mai la e tatau ona fetuunaʻi ou uiga e faatatau i nisi mataupu patino? O le faaalia o le naunau atu i se mea ua e aʻoaʻoina e mafai ona aveese ai le fiu i le aʻoga.

I nisi taimi e oo lava i tamaiti aʻoga e fiafia e aʻoaʻoina mai se mea, ua tomumumu faapea e “leaga” o latou faiaʻoga. Ae o le ā tonu lava le mea ua taʻua o le faiaʻoga “lelei”? Sa faapea mai se tasi teine talavou: “Ou te fiafia i loʻu faiaʻoga o le matematika auā e ese le faimea mālie.” Sa viiviia e se tasi tama lona faiaʻoga o le gagana Peretania ona o le ‘tele o ana tala mālie.’

Ae ui o le iai o le uiga e faafiafiaina ai pe taliē ai e mafai ona avea o se mea lelei i se faiaʻoga, ae lē mafai ona suitulaga i lona ‘agavaa e aʻoaʻoina atu ai isi.’ (2 Timoteo 2:2) E ui lava o lea e faasino atu le Tusi Paia i agavaa faaleagaga, ae ua faamatilatila mai ai le mea moni faapea o se faiaʻoga lelei e ao ona ia iloaina lana mataupu.

O le itu e lē lelei ai, o le poto ma uiga totino tausaafia e lē ō mai faatasi i taimi uma. O se faataʻitaʻiga o le aposetolo o Paulo, sa uigaese le agavaa i le avea ma se faiaʻoga o le Afioga a le Atua. Peitaʻi sa iai nisi o Kerisiano i taimi o Paulo sa faitio mai faapea “o lona tino pe a nofo mai e vaivai lea, ma lana upu e faatauvaa lea.” Sa tali atu Paulo e faapea: “Afai foi ou te valea i le upu, ou te le valea i le iloa.” (2 Korinito 10:10; 11:6) Afai e iai nisi sa latou lē amanaʻiaina le mea sa fai atu ai Paulo ma taulaʻi atu i mea na e tuuaʻia ai faapea e lē o ia o se failauga lelei, sa latou lē mauaina lea o le poto tāua. Aua neʻi e faia lea lava measesē pe a oo mai i tulaga tau aʻoaʻoga! A o leʻi manatu i se faiaʻoga e “leaga,” ia fesili ifo ia te oe lava, ‘Po o ia iloa ea mea o ia tautala ai? Pe mafai ona ou aʻoaʻoina se mea mai ia te ia?

Atonu e tatau ona e matuā uaʻi atu na i lo le uaʻi e masani ai i le faiaʻoga o lē e pē lana tautala. Ia taumafai e fai ni faamaumauga ina ia e uaʻi lelei atu ai i mea o ia fai mai ai. Ia faatumu mea o avanoa mai talanoaga pē i potuaʻoga e ala lea i le faia o meaaʻoga faaopoopo i le aiga.

O Barbara Mayer, o se faiaʻoga ua ia faaopoopo mai e faapea: “O faiaʻoga, o ē atonu sa latou toe faia nei lava lesona i le tele o taimi, ua latou mātele atu i se uiga masani o le fai ae lē uigā.” O le ā le mea e mafai ona e fai ina ia uigā ai? “Ia sii i luga lou lima ma fesili atu mo nisi faamatalaga . . . Ia faagaee le faiaʻoga ina ia taʻu ane mea uma ua ia iloa.” Pe o le a lē fiafia ea le faiaʻoga i lenei mea? E leai pe afai e te faia ma le faaaloalo. (Kolose 4:6) Ua faapea mai Mayer: “O le a e iloa ai faapea o loo sau le faiaʻoga i le vasega ua iai sina mea ua saunia mai, ma ni nai mea e sili atu na i lo faamatalaga faataʻetaʻealuga.”

O uiga sogasogā e pipisi, ma o lou faanaunauga e fia aʻoaʻoina mai se mea e ono uunaʻia ai sina olaola i lou faiaʻoga. O le mea moni, ia aua neʻi e faatalitalia se suiga uigaese. Ma atonu e iai nisi mataupu e manaʻomia ona e onosai ai. Ae afai o oe o se tagata e faalogologo lelei ma o sē e naunau moni i mea o loo faia, e mafai lava ona e aʻoaʻoina mai se mea—e tusa lava po o se faiaʻoga e pē.

[Ata i le itulau 162]

O le tupu aʻe o sauāga i le aʻoga ua faafaigatā ai le galuega a se faiaʻoga

[Ata i le itulau 164]

Afai ua e lagona ua iai sina faiga lē tonu, ia talanoa atu ma le faaaloalo i lou faiaʻoga