Tusi o le Tusi Paia Numera 14—2 Nofoaiga a Tupu

Lē na Tusia: Esera

Nofoaga na Tusia Ai: Ierusalema (?)

Māeʻa Ona Tusia: Pe tusa o le 460 T.L.M.

Vaitaimi o Aofia Ai: 1037–537 T.L.M.

1. O anafea na faauma ai ona tusia e Esera ia Nofoaiga a Tupu, ma o le ā lana fuafuaga sa iai?

ONA e foliga mai sa uluaʻi avea le Nofoaiga a Tupu Muamua ma le Lua ma tusi e tasi, o manatu la ia na lāgā i le mataupu ua tuanaʻi atu e faatatau i le talaaga, o lē na tusia, le taimi na tusia ai, le avea moni ma vaega o le kanona o le Tusi Paia, atoa ma le moni aʻiaʻi, e faatatau uma lava i tusi e lua. E tusa ai o faamaoniga ua faaalia, na faauma ona tusia e Esera le Nofoaiga a Tupu e Lua pe tusa o le 460 T.L.M., atonu i Ierusalema. O le fuafuaga a Esera ina ia mafai ona faasaoina faamatalaga o talafaasolopito ia sa foliga ane o le a oo ina leiloloa. O le fesoasoani a le agaga paia, faatasi ai ma lona tomai o se tusitala o talafaasolopito e saʻilia ma faavasegaina auʻiliʻiliga, sa mafai ai e Esera ona saunia se faamaumauga saʻo ma tumau. Sa ia saunia mea mo le lumanaʻi lea sa ia manatu i ai o mea moni faatalafaasolopito. Sa matuā talafeagai lelei galuega na fai e Esera, auā o le taimi lena sa tatau ona aoaoina faatasi ai ia tusitusiga paia Eperu uma sa faamaumauina i le faagasolo mai o senituri.

2. Aiseā e leai ai se māfuaaga e masalosalo ai i le saʻo o Nofoaiga a Tupu?

² Na matuā aogā tele i tagata Iutaia i aso o Esera ia ana faamaumauga faagaeeina o mea na tutupu. Sa tusia mo le aʻoaʻoina o i latou ma faalaeiauina ai ia tumau. E ala i faamāfanafanaga mai i Tusitusiga Paia, sa latou ono maua ai le faamoemoe. Na latou talia le tusi o Nofoaiga a Tupu o se vaega o le kanona o le Tusi Paia. Sa latou iloa lona maufaatuatuaina. Na mafai ona latou faamautinoaina e ala i isi tusitusiga faagaeeina, atoa ma le anoanoaʻi o talafaasolopito faalemalo sa faasino i ai e Esera. E ui lava sa latou faatagaina le lafoaʻia o talafaasolopito e leʻi faagaeeina, ae na latou faasaoina mai ma le faaeteete ia Nofoaiga a Tupu. Sa faaaofia e le ʻaufaaliliu o le Septuagint ia Nofoaiga a Tupu o se vaega o le Tusi Paia Eperu.

3. E faapefea ona faaalia e isi mau le moni aʻiaʻi o Nofoaiga a Tupu?

³ Sa taliaina e Iesu ma le ʻautusitala o Tusitusiga Paia Eleni lona moni aʻiaʻi ma e faagaeeina. E leai se faalētonu sa i le finagalo o Iesu ia mea na tutupu e pei ona faamauina i le 2 Nofoaiga a Tupu 24:21 ina ua ia taʻusalaina Ierusalema o lē na fasiotia ma fetogia perofeta a Ieova ma ana auauna. (Mata. 23:35; 5:12; 2 No. 36:16) Ina ua faasino atu Iakopo ia Aperaamo o “le uo a le Atua,” atonu sa ia manatu i le faamatalaga a Esera i le 2 Nofoaiga a Tupu 20:7. (Iako. 2:23) O loo iai foʻi i le tusi ia valoaga ia sa faataunuuina ma le lē masesē.—2 No. 20:17, 24; 21:14-19; 34:23-28; 36:17-20.

4. O ā mea na maua i suʻesuʻega i le eleele e molimau i le moni aʻiaʻi o le Nofoaiga a Tupu e Lua?

⁴ E molimau foʻi suʻesuʻega i toēga o mea mai le eleele i le saʻo aʻiaʻi o le Nofoaiga a Tupu e Lua. A o eliina le vaega sa iai Papelonia anamua, sa maua ai ni maaʻele e fesootaʻi atu i le vaitaimi o le nofoaiga a Nepukanesa, o se tasi o nei maa sa taʻua o “Yaukin, le tupu o le nuu o Yahud,” o ia lena o “Ioakina, le tupu o le nuu o Iuta.”a E talafeagai lelei lenei ma le faamatalaga a le Tusi Paia i le aveina faatagataotaua o Ioakina i Papelonia i le lona fitu o tausaga o le nofoaiga a Nepukanesa.

5. O le ā le vaitaimi o loo aofia ai i le Nofoaiga a Tupu e Lua, ma aiseā sa faamatilatila ai i le talafaasolopito o Iuta na i lo le talafaasolopito o le malo o ituaiga e sefulu?

⁵ O loo faaalia i le Nofoaiga a Tupu e Lua ia mea tutupu i Iuta mai le nofoaiga a Solomona, amata mai i le 1037 T.L.M., e oo i le poloaʻiga a Kuresa i le 537 T.L.M. e toe fausia le maota o Ieova i Ierusalema. I lenei talafaasolopito e 500 tausaga, faatoʻā faasino atu lava i le malo o ituaiga e sefulu pe a aafia i mataupufai a Iuta, e oo foʻi i le faaumatiaga o lena malo i mātū i le 740 T.L.M. e lē o taʻua foʻi. Aiseā ua faapea ai? Ona sa sili ona manatu mamafa le ositaulaga o Esera i le tapuaʻiga ia Ieova lea sa faia i le nofoaga tonu sa tatau ona iai, i Lona maota i Ierusalema, atoa ma le malo mai le gafa o Tavita, o lē sa osia i ai e Ieova Lana feagaiga. O lea la, sa taulaʻi atu Esera i le malo i le itu i toga ina ia lagolagoina le tapuaʻiga moni ma le faatalitalia o le pule e sau mai ia Iuta.—Kene. 49:10.

6. O ā mea ua avea ai le Nofoaiga a Tupu e Lua ma se tusi e atiina aʻe ma faagaeetia ai?

⁶ Sa ia Esera se vaaiga mautinoa ma le faagaeetia. I mataupu e 36 o le Nofoaiga a Tupu e Lua, o loo taulaʻi atu ai mataupu muamua e iva i le nofoaiga a Solomona, ma o le ono o nei mataupu e faapitoa lava i le sauniunia ma le faaulufalega o le maota o Ieova. E lē o taʻua i faamaumauga le tuulāfoaʻiina e Solomona o le tapuaʻiga moni. O mataupu e 27 o loo totoe, e 14 o loo faamatalaina ai tupu e toʻalima o ē sa mulimuli i le faaaʻoaʻoga a Tavita o le tuuina atu atoatoa i le tapuaʻiga ia Ieova: o Asa, Iosefatu, Iotama, Esekia, ma Iosia. E oo lava i isi mataupu e 13, sa maumauaʻi Esera e faaalia ia mea lelei sa faia e tupu leaga. E masani lava ona ia faamamafaina mea tutupu e fesootaʻi atu i le toe faafoʻisia ma le faasaoina o le tapuaʻiga moni. Maʻeu le faagaeetia ai!

LE POGAI E AOGĀ AI

34. O le ā ua faamamafaina i le filifilia e Esera o faamatalaga, ma sa faapefea ona aogā lenei mea i le nuu?

³⁴ Ua faaopoopo atu e le Nofoaiga a Tupu e Lua i isi molimau lana taʻutinoga malosi e faatatau i lena vaitaimi o le tele o mea tutupu, le 1037-537 T.L.M. E lē gata i lena, ua aumai ai ni faamatalaga faaopoopo aogā e lē o maua i isi talafaasolopito faalekanona, mo se faaaʻoaʻoga, o le 2 Nofoaiga a Tupu mataupu 19, 20, ma le 2 Nofoaiga a Tupu mataupu 29 e oo i le 31. O faamatalaga sa filifilia e Esera sa faamamafaina ai vaega autū ma tumau o loo i le talafaasolopito o le nuu, e pei o le ʻauositaulaga ma la latou auaunaga, le malumalu, ma le feagaiga o le Malo. Sa aogā lenei i le tuufaatasia o le nuu i le faamoemoe atu i le Mesia ma lona Malo.

35. O ā manatu tāua o loo faamaonia i fuaiupu faaiʻu o le Nofoaiga a Tupu e Lua?

³⁵ O fuaiupu faaiʻu o le Nofoaiga a Tupu e Lua (36:17-23) ua aumaia ai faamaoniga mautinoa o le faataunuuina o le Ieremia 25:12, ma e faaopoopo atu i lena, ua faaalia ai e faapea o tausaga atoa e 70 e ao ona faitau mai i le faatafunaina atoatoa o le nuu seʻia oo i le toe faafoʻisia o le tapuaʻiga ia Ieova i Ierusalema i le 537 T.L.M. O lona uiga la, na amata le faatafunaina i le 607 T.L.M.b—Iere. 29:10; 2 Tu. 25:1-26; Esera 3:1-6.

36. (a) O ā timaʻiga malolosi o loo iai i le Nofoaiga a Tupu e Lua? (e) Ua faapefea ona faamalosia ai le faatalitali atu i le Malo?

³⁶ O loo aofia ai i le Nofoaiga a Tupu e Lua ia timaʻiga malolosi mo i latou o ē savavali i le faatuatua faa-Kerisiano. E anoanoaʻi tupu o sā Iutā sa amata mai i le lelei peitaʻi na paʻūʻū atu i ala e matuā leaga. Maʻeu le malosi o lenei faamaumauga faatalafaasolopito ua faataʻitaʻia ai e faapea o le taulau manuia e faalagolago i le faamaoni i le Atua! E ao la ona lapataʻia ai i tatou ina ia aua neʻi avea “o ni e tuumuli i le malaia, a o ni e faatuatua e ola ai le [tagata].” (Epe. 10:39) E oo lava i le tupu faamaoni o Esekia na oo ina faamaualuga ina ua toe malosi mai i lona maʻi, ma semanū lava le vave ona ia faamaulaloina o ia lava na mafai ai ona ia ʻalofia le toʻasa o Ieova. O loo viiviia e le Nofoaiga a Tupu e Lua ia uiga matagofie o Ieova ma faasilisilia lona suafa ma lona silisili ese. O loo faatulagaina le talafaasolopito atoa i se tulaga o le tuuina atu atoatoa ia Ieova. A o tuu atu ai foʻi le faamamafaga i le gafa tautupu o Iuta, ua faamalosia ai lo tatou faatalitalia o le vaai atu ua siitia le tapuaʻiga mamā e ala i le Malo e faavavau o Iesu Keriso, le ‘atalii faamaoni o Tavita.’ —Mata. 1:1; Galu. 15:16, 17.

[Faaopoopoga i lalo]