Lomiga Faale-Tusi Paia I LE INITANETI
Lomiga Faale-Tusi Paia
I LE INITANETI
Faa-Samoa
ā
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • ʻ
  • TUSI PAIA
  • LOMIGA
  • SAUNIGA
  • w94 3/15 itu. 28-31
  • Faamatalaga Faasolopito Mataina a Josephus

Leai se vitiō o maua i lenei vaega.

Faamalie atu na iai se faalētonu i le kopiina o le vitiō.

  • Faamatalaga Faasolopito Mataina a Josephus
  • Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1994
  • Tamaʻi Ulutala
  • Mataupu e Taitutusa
  • Lona Uluai Olaga
  • I Roma ma Toe Foi
  • Galuega a Flavius Josephus
  • Malamalamaga i le Afioga a le Atua
  • Le Fouvalega Sili Faasagatau ia Roma
  • Ina ua Maeʻa le Taua
  • Pe na Tusia e Josephus?
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—2013
  • E te Silafia?
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—2010
  • Pe na Soifua Moni Ioane le Papatiso?
    Isi Mataupu
  • Masada—Aiseā na Tupu ai Lea Mea?
    Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1991
Faitau Atili
Le Olomatamata Faasilasilaina le Malo o Ieova—1994
w94 3/15 itu. 28-31

Faamatalaga Faasolopito Mataina a Josephus

O TAGATA AʻOGA o talafaasolopito ua leva ona iloiloina tusitusiga mataina a Josephus. I le fanau mai i le na o le fa tausaga talu le maliu o Keriso, sa avea o ia o se molimau vaai tino i le faataunuuga maoae o le valoaga a Iesu e faatatau i le nuu o Iutaia i le uluai senituri. O Josephus sa o se taʻitaʻi ʻau, se puluvaga, se Faresaio, ma o se tagata poto.

E anoanoai auiliiliga faatosina i tusitusiga a Josephus. Latou te faasusuluina le malamalama i le kanona a le Tusi Paia a o saunia ai foi se taitaiga i tusitusiga i laufanua ma siomaga o Palesitina. E lelētioa manatu le toatele i ana galuega o se faaopoopoga tautele i a latou fata tusi!

Lona Uluai Olaga

O Joseph ben Matthias, po o Josephus, na fanau i le 37 T.A., i le tausaga muamua o le pulega a le emeperoa Roma o Caligula. O le tamā o Josephus e sau mai se aiga faifeau. Na ia faapea mai, o lona tinā, sa tupuga mai le faitaulaga sili Hasamoni o Ionatana.

A o laitiiti o ia, sa o se tagata aʻoga naunau Josephus i le Tulafono a Mose. Na ia sailiilia ma le faaeteete lotu mavae e tolu—faa-Iutaia le au Faresaio, le au Satukaio, ma le au Essene. I le lagolagoina o le vaega mulimuli, na ia filifili ai e nonofo ma se tagata e nofo i le toafa e igoa ia Bannus mo le tolu tausaga, e mautinoa o se Essene. I le alu ese mai i le 19 o ona tausaga, na toe foi Josephus i Ierusalema ma faatasi ma le au Faresaio.

I Roma ma Toe Foi

Na malaga Josephus i Roma i le 64 T.A. e avea ma puluvaga o faitaulaga Iutaia, lea na auina e le kovana Iutaia o Felix i le Emeperoa o Nero ia faamasinoina. Na toeitiiti lava oti Josephus ina ua tuʻia le vaa i le ala. Na o le toʻa 80 mai le toʻa 600 o le pasese a le vaa na faasaoina.

A o faagasolo le asiasiga a Josephus i Roma, na faafeiloaia e se tagata fai faafiafiaga Iutaia o ia i le avā a Nero, o le emeperoa fafine o Poppaea. Na ia faia se vaega tāua i le manuia o lana malaga. O le matalasi o le aai na tuua ai se aafiaga tumau ia Josephus.

Ina ua toe foi Josephus i Iutaia, ua maeʻa ona mautū i mafaufau o tagata Iutaia le fouvalega faasaga ia Roma. Sa ia taumafai e tamau i loto o ona uso a tagata le lē lava o lo latou malosi e tau faasaga ai ia Roma. I le lē mafai ona taofia o i latou ma mautinoa le fefe ina neʻi manatu o ia o se faalata, na ia talia le tofiga o se taʻitaʻi ʻau o le autau a Iutaia i Kalilaia. Na maua e Josephus mea manaomia na auina atu ma meaai i le sauniuniga mo le taua faasaga i ʻau a Roma—ae sa maimau le taumafaiga. Na paʻū Kalilaia i le autau a Vespasian. Ina ua maeʻa se osofaiga e 47 aso, na faatoilaloina le ʻolo malosi a Josephus i Jotapata.

Ina ua ia siilima, na taumate ma le uta mamao e Josephus faapea, o Vespasian o le a toeitiiti avea ma emeperoa. Na faafalepuipuiina ae sa faasao mai le faasalaga ona o lenei matematega, na faasaolotoina Josephus ina ua taunuu. Sa o se tai liliu lena i lona olaga. Mo le taua atoa, na ia auauna i tagata Roma o se faaliliu ma o se puluvaga. I le faaalia atu o le agalelei o Vespasian ma ona atalii o Tito ma Domitian, na faaopoopo e Josephus le igoa o le aiga Flavius i lona igoa.

Galuega a Flavius Josephus

O tusitusiga e sili ona tuai a Josephus e faaulutalaina The Jewish War. Ua talitonuina faapea, na ia saunia lenei tuufaatasiga e fitu o faamatalaga e faaalia atu ai i le au Iutaia se ata manino o le malosi sili o Roma, ma saunia se faamatauga faasaga i fouvalega i le lumanai. E iloiloina faaeteete e nei tusitusiga le talafaasolopito o Iutaia mai le puea o Ierusalema e Antiochus Epiphanes (i lona lua o senituri T.L.M.) i le fetauaiga vevesi o le 67 T.A. Ona o se molimau vaai tino, sa talanoaina loa e Josephus le taua na taualuga i le 73 T.A.

O se isi o galuega a Josephus o le Jewish Antiquities, o ni tuufaatasiga e 20 o le talafaasolopito o tagata Iutaia. E amata mai i le Kenese ma le foafoaga, na faaauau seia oo i le pa aʻe o le taua ma Roma. Na mulimuli totoʻa Josephus i le faasologa o le tala o le Tusi Paia, faaopoopo i ai faaliliuga faaleaganuu ma sailiiliga mai fafo.

Na tusia e Josephus se tala totino e faaulutalaina faigofie o le Life. I totonu o lea, na ia taumafai ai e tauamiotonuina lona tulaga a o faagasolo le taua, ma taumafai ina ia faaitiitia tuuaiga na avatu faasaga ia te ia e Justus o Tiperia. O se galuega lona fa—se tuufaatasiga e lua o faamatalaga e faaulutalaina Against Apion—o loo puipuia ai tagata Iutaia faasaga i le sui seseina o i latou.

Malamalamaga i le Afioga a le Atua

E lē masalomia o le tele o talafaasolopito a Josephus e moni aiai. I lana galuega o loo faaulutalaina Against Apion, na ia faaalia e faapea, sa leʻi faaaofia lava e le au Iutaia tusi o le Apokarifa o se vaega o le Tusi Paia faagaeeina. Na ia aumaia faamaoniga i le saʻo aiai ma le feauga lelei o i totonu o tusitusiga tauatua. Ua faapea mai Josephus: “E lē o ia i matou se anoanoai o tusi, e lē ioe ma feteenai ma le isi, . . . ae na o le luasefululua tusi [e tutusa ma le tatou vaevaeina o le Tusi Paia i aso nei i tusi e 39], o lea e i ai faamaumauga uma o le taimi ua mavae; o lea e matuā talitonuina e mai le Atua.”

I le Jewish Antiquities, ua faaopoopo ai e Josephus auiliiliga mataina i faamatalaga a le Tusi Paia. Ua ia faapea mai “sa luasefululima tausaga le matua o Isaako” ina ua saisaia e Aperaamo ona lima ma vae mo le taulaga. E tusa ai ma Josephus, ina ua maeʻa ona fesoasoani i le fausiaina o le fata faitaulaga, na faapea mai Isaako “‘sa lē onomea ona fanau mai o ia, pe afai na te teena le manaoga o le Atua ma lona tamā’ . . . O lea na alu loa o ia i le fata faitaulaga ina ia faataulagaina.”

I le faamatalaga a le Tusi Paia i le ō ese mai o Isaraelu mai Aikupito anamua, na faaopoopo e Josephus nei auiliiliga: “O le fuainumera na tuliloaina i latou e onoselau kariota, faatasi ma tagata tietie i solofanua e limasefulu afe, ma tagata e luaselau afe na savavali, na faaauupegaina uma.” O loo faapea mai foi Josephus “na amata ona vavalo Samuelu ina ua sefululua tausaga le matua: ma i se tasi taimi ina ua moe o ia, na valaau atu le Atua ia te ia i lona igoa.”—Faatusatusa i le 1 Samuelu 3:2-21.

E saunia e isi tusitusiga a Josephus malamalamaga i totonu o lafoga, tulafono, ma mea na tutupu. Na ia faaigoa le fafine o lē na siva i le pāti a Herota o Salome, ma o lē na manao mo le ulu o Ioane le Papatiso. (Mareko 6:17-26) O le tele o mea ua tatou iloa e faatatau i le au Herota, sa faamaumauina e Josephus. Na oo lava i lona taʻua faapea “ina ia nanā lona tulaga matua, sa vali lanu uliuli e [Herota] lona ao.”

Le Fouvalega Sili Faasagatau ia Roma

I le na o le 33 tausaga talu ona tuuina atu e Iesu lana valoaga e faatatau ia Ierusalema ma lona malumalu, sa amata loa ona iloaina o lona faataunuuga. O se vaega toaitiiti o Iutaia i Ierusalema sa mananao i ni suiga, sa maumauai e aveesea mai le amo a Roma. I le 66 T.A., o le tala i lenei mea na uunaia ai le sauniunia ma le auina atu o vaegaau a Roma i lalo o le kovana o Suria o Cestius Gallus. Sa faatonuina i latou e taofia le fouvalega ma faasalaina ē tetee. Ina ua maeʻa ona faatafunaina pitonuu o Ierusalema, na faatū faataamilo e le au tau a Cestius a latou fale ie i autafa o le pa o le aai. I le faaaogāina o le faufauga e taʻua o le testudo, na tuufaatasia ma le manuia e fitafita Roma a latou talita e pei o le tua o se laumei mo puipuiga mai le fili. I le molimau i le manuia o lenei faufauga, na taʻua e Josephus e faapea: “O tao sa lafoina mai na pauu, ma see ese e aunoa ma le faatamaiaina o i latou; o lea na faia ai e le au fitafita se pu i le pa, ma le lē faamanuaina o i latou, ma sauniunia mea uma mo le susunuina o le pa o le malumalu.”

“Ona faafuasei loa lea ona tupu,” o le tala lea a Josephus “o Cestius . . . sa toe aumaia ana fitafita mai le nofoaga . . . Na solomuli o ia mai le aai, e aunoa ma se mafuaaga e tasi. Mai i faamaoniga ua maua, e aunoa ma le viiviia o le Alo o le Atua, sa faamaumau e Josephus gaoioiga na faatalitalia e Kerisiano i Ierusalema. Sa o le faataunuuina o le valoaga a Iesu Keriso! I tausaga na muamua atu, na lapatai mai le Alo o le Atua e faapea: “A iloa e outou ua siosiomia Ierusalema i ʻau o le taua, ia outou iloa i lea aso ua latalata lona faatafunaina. O lea aso, o e ua i Iutaia ia latou sosola i mauga; o e ua i totonu o lea aai, ia latou o ese; o e ua i le vao foi, aua neʻi latou o atu i totonu o le aai. Auā o ona aso ia e faasalaina ai, ina ia taunuu mai o mea uma ua tusia.” (Luka 21:20-22) Pei ona faatonuina e Iesu, na vave sosola ona soʻo faamaoni mai le aai, faamamao ese, ma faasaoina mai le puapuaga na tupu mulimuli ane.

Ina ua toe foi mai au a Roma i le 70 T.A., o mea na tutupu sa faamaumauina auiliili manino mai e Josephus. O le atalii matua a Vespasian, le Taʻitaʻi ʻAu o Tito, na faatoilaloina Ierusalema, faatasi ma lona malumalu matagofie. I totonu o le aai, na fetauai vaegaau laiti mo le pule. Na latou faaaogā uunaiga malolosi, ma faamasaaina ai le tele o le toto. Ua faapea mai Josephus, o nisi “sa matuā mafatia i o latou mala na tutupu i totonu, ma na latou mananao ai mo le au Roma e osofai atu,” i le faamoemoe “e faasaoina mai i o latou lava mafatiaga o loo i ai.” Ua ia taʻua tagata fouvale i totonu o le aai o le “au gāoi” o loo faaleagaina fanua o ē mauoa ma fasiotia tagata tāua—o ē o masalomia o loo faanaunau e fetuutuunai ma le au Roma.

I le lotolotoi o le taua i va o tagata, na paʻū i se tulaga maulalo lē mafaufauina le soifuaga i totonu o Ierusalema, ma o ē ua feoti sa leʻi tanuina. O ē foi o loo tausia le filemu “na tau faasaga i le tasi, a o savavali solo i luga o faaputuga o tino oti.” Latou te gāoi mai tagata, fasioti mo meaai ma oa. O auega mai ē manunua sa faaauau pea.

Na timai atu Tito i le au Iutaia e faamatuu atu le aai ma faasaoina i latou. Na ia “auina atu Josephus e talanoa ma i latou i la latou lava gagana; ona sa ia mafaufau atonu latou te gauai i se faatauanauga a so latou lava tagatanuu.” Ae na latou faalumaina Josephus. Ona sosoo lea ma le fausiaina e Tito o se pa e iai pou e maamaai tumutumu e faataamilo i le aai atoa. (Luka 19:43) I le aveesea o faamoemoega uma e sosola ese ai ma faaitiitia feoaiga, na “mafatia tagata i fale ma aiga uma” i le oge. O fetauaiga faifai pea na faaopoopo i le aofaiga o ē feoti. Ma le lē iloa o loo faataunuuina valoaga a le Tusi Paia, na manumalo Tito ia Ierusalema. Mulimuli ane, i le vaai atu i ona pa tetele ma ʻolo malolosi, na ia faapea mai ma le ofo tele: “E leai se isi na o le Atua lava na aveesea le au Iutaia mai nei puipuiga malolosi.” E silia ma le miliona tagata Iutaia na faafanoina.—Luka 21:5, 6, 23, 24.

Ina ua Maeʻa le Taua

Na alu Josephus i Roma ina ua maeʻa le taua. I le olioli i tausiga mai le aiga o Flavius, na ola o ia o se tagatanuu o Roma i le maota sa i ai muamua Vespasian ma maua se penisione mai le emeperoa faatasi ma meaalofa mai ia Tito. Ona tuliloa loa lea e Josephus se galuega o se tusitala.

O se mea mataina le matauina faapea, mai faamaoniga o loo avanoa, na fafau aʻe e Josephus le upu “Faatiokarate.” E faatatau i le nuu o Iutaia, na ia tusia e faapea: “O la tatou pulega . . . atonu e faaupuina o le Faatiokarate, i le mauaina o le pule ma le mana mai le Atua.”

Sa leʻi faapea mai lava Josephus o ia o se Kerisiano. Na te leʻi tusi foi i lalo o le faagaeega a le Atua. Ae peitai, o loo iai talafaasolopito tautele e faamalamalamaina ai faamatalaga faasolopito mataina a Josephus.

[Ata i le itulau 31]

Josephus i pa o Ierusalema

    Lomiga Faa-Samoa (1971-2026)
    Log Out
    Log In
    • Faa-Samoa
    • Lafo Faamatalaga
    • Faapolokalame
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Aiāiga Faapitoa
    • Aiā Faaletulafono
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Lafo Faamatalaga