Ua Aafia Tamaiti i se Mala
“Afai o le a leai se naunau faapitoa atu i fanau, o le tele la o faafitauli autū faaumiumi o le tagata o le a tumau pea ona avea ma faafitauli autū faaumiumi.”—United Nations Children’s Fund.
O TAMAITI i le lalolagi atoa ua aafia i se mala. O faamaoniga maufaatuatuaina o le telē o lenei mala sa folasiaina i le Fonotaga a le Lalolagi e Tetee i le Faataumaoia o Tamaiti i Faiga Faaleituaiga i Faiga Faapisinisi lea sa faia i Stockholm, i Suetena, i le 1996 ma sa tauaofia ai sui mai atunuu e 130. Mo se faaaoaoga, sa faamaonia ai e faapea i le tele o vaega o le lalolagi, e faitau miliona teineiti talavou, o nisi o i latou e laiti na o le taʻi sefulu tausaga le matutua, o ē ua faamalosia e galulue o ni talitane.
Sa matauina e le Melbourne University Law Review a Ausetalia e faapea o lenei faamalosia e avea ma talitane ua taʻua “o se tasi o faiga e sili ona leaga faaneionapo o le faapologaina.” Pe a mavae le tele o tausaga o le faataugaina i le tino, le mafaufau, ma faalogona, o nei teineiti ua faaleagaina i le olaga atoa. O le tele o mea na tutupu na lolo atu teineiti i nei faiga leaga ona o le fia maua o se meaʻai e ola ai. Auā afai e lē lolo atu o le a oo ia i latou le oti i le matelaina. E faanoanoa ai, o le toatele o nei teineiti e leai ni fale e nonofo ai na faamalosia e o latou mātua matitiva ma le lē tagolima e ō e talitane, ua faatauina atu foi i latou e o latou mātua ina ia maua mai ai ni tupe.
E faaopoopo atu i lenei mala mautinoa mo le fanau, o lisi o mataupu e masani ona matuā aasa i ai finauga o le faafaigaluegaina lea o tamaiti. I Asia, i Amerika i Saute, i isi atunuu ma nisi o pitonuu o le Iunaite Setete e mau ai ē siitia atu e suʻe galuega, o tamaiti laiti e oo lava i ē taʻi lima tausaga ua faamalosia e galulue i tulaga e mafai ona faaupuina o le “faigaluega pologa.” Latou te galulue e pei o ni tamai masini i tulaga e sili ona leaga ua oo ai ina faatamaia o latou tino ma mafaufau. O le toatele e lei ō lava i ni aʻoga, e lei mauaina foi se alofa faamātua, leai ni fale e malupuipuia ai, leai ni meataalo, leai foi ni paka e taaalo ai. E toatele ua faataumaoia ma le lē alofa e o latou mātua.
Tamaiti ua Fai ma Fitafita ma Nofoaga e Tausia ai Tamaiti Mātua Oti
E faaopoopo atu i le matuia o le mala, ua faateteleina foi le faaaogaina o tamaiti ua fai ma fitafita i vaegaau faatupu faalavelave. Atonu e ave faagaoi tamaiti po o le ono faatau mai foi i nofoaga e faatau atu ai pologa ona faasolosolo ai lava lea ona faataugaina i latou, i nisi taimi e ala i le faamalosia o i latou e vaavaai atu a o fasiotia tagata. O nisi sa faatonuina e toe fasiotia o latou lava mātua ia po o le tagofia o fualaau faasāina ina ia faatupu atili ai lo latou lagona fia fasioti tagata.
O faamatalaga o i lalo o se faaaoaoga lea o āuga o faiga taufaasese i mafaufau ua faia i le faitau afe o tamaiti ua fai ma fitafita i Aferika. O lenei talanoaga faamaniti tino sa faia i le va o se tagata faigaluega mo le lelei o le lautele ma se tamaitiiti ua fai ma fitafita o lē sa manino mai sa taumafai e faasaoina se mea o totoe o lona loto fuatiaifo:
“Sa e fasiotia se isi? ‘Leai.’
Sa ia te oe se fana? ‘Ioe.’
Sa e taʻiina le fana? ‘Ioe.’
Sa e faapaina le fana? ‘Ioe.’
O le ā le mea na tupu? ‘Sa na o le pauu lava i lalo.’”
O nisi o nei tamaiti laiti ua pei ni tamameamea pe a manatu atu i isi fitafita e amata atu i le ono tausaga ma faasolo atu i luga. Ua lipotia mai e faapea i tuā lava i le 1988, na oo atu ai le faitau aofai o tamaiti ua fai ma fitafita i le 200,000 i le lalolagi atoa.
Na taʻua e faapea i le va o le tausaga e 1988 ma 1992, i se nofoaga e tausi ai tamaiti ua mātua oti i se atunuu i Asia, e 550 tamaiti, o le toatele lava o teine, na tuu atu e maliliu i le matelaina. Sa lipotia mai e se fomaʻi e faapea: “O nei tamaiti mātua oti e leai ni fualaau na tuu atu i ai e faateʻa ai o latou tiga. E oo foi a o toetoe lava ina maliliu, sa saisai pea i latou i o latou moega.”
O le ā le tulaga i Europa? Sa matuā faateʻia lava se atunuu iina ina ua iloa aʻe ai se faalapotopotoga faava-o-malo latou te faaaogaina tamaiti mo tusi ma ata leaga lē mamā, na latou gaoia teineiti mo faiga faataumaoia faaleituaiga. O nisi teineiti sa fasiotia po o le matelaina ma oo ina maliliu ai.
O nei lipoti ua aliali mai ai ma le mautinoa e faapea o le tele o atunuu o loo iai se faafitauli moni lava i le faataugaina ma le faataumaoia o tamaiti. Ae po ua soona matuā faateleina ea le faapea atu o lenei mea ua avea o se faafitauli i le lalolagi atoa? O le a taliina lenei fesili e le mataupu o sosoo ai.
[Ata i le itulau 4]
O se tamaitiiti ua fai ma fitafita i Laiperia
[Ē Ana le Ata]
John Gunston/Sipa Press
[Ata i le itulau 4]
I se fale e gaosi ai piliki i Kolomepia, e faaaogā ai tamaiti e pei o ni uilipaelo
[Ē Ana le Ata]
UN PHOTO 148000/Jean Pierre Laffont
[Ē Ana le Ata i le itulau 3]
FAO photo/F. Botts