O se Oa sa Natia a ua Faaalia o le Tala i le Tusi Paia a Makarios
I LE 1993 na maua ai e se tagata suesue i le National Library i St. Petersburg i Rusia se faaputuga ua tuai lava, o mekasini o le Orthodox Review ua amata ona eena. I totonu o itulau o nei mekasini mai le 1860 e oo i le 1867 o loo iai se oa lea sa natia mai i tagata Rusia mo le sili atu i se senituri. O se faaliliuga atoa o Tusitusiga Eperu, po o le “Feagaiga Tuai,” o le Tusi Paia i le gagana Rusia!
O ē na faaliliuina nei Tusitusiga a Mikhail Iakovlevich Glukharev, o lē sa lauiloa o Archimandrite (Patele) Makarios, ma Gerasim Petrovich Pavsky. O i laua uma o ni tagata aloaia i le Lotu Orthodox i Rusia ma o ni tagata popoto i mea tau gagana. Ina ua amata le galuega a nei tamaloloa i le amataga o le senituri ua teʻa, o le taimi lea e lei faaliliuina le Tusi Paia atoa i le gagana Rusia.
E moni, sa maua le Tusi Paia i le gagana Slavonic, o se gagana sa faaaogā muamua atu nai lo le gagana ua faaaogā nei e tagata Rusia. Peitai, e oo ane i le ogatotonu o le senituri e sefulu ma le iva, ua lē o toe faaaogaina pe malamalama foi le toatele o tagata i le gagana Slavonic seʻi vaganā ai i sauniga faalotu, lea sa faaaogā ai e taʻitaʻi lotu. O le tulaga lava foi e tasi sa tupu i le itu i Sisifo, lea sa taumafai ai le Lotu Katoliko Roma e faatumauina le Tusi Paia atoa lava i le gagana Latina a ua leva lena ona lē toe faaaogaina e nisi le gagana Latina.
Sa taumafai la ia Makarios ma Pavsky ina ia maua ma oo le Tusi Paia i tagata lautele. O lea la, o le mauaina o le la galuega lea ua leva ona taatia, ua mafai ai ona toe faaleleia se vaega tāua o le itu tau i tusitusiga atoa ma faiga faalotu i Rusia.
Peitai, o ai tonu lava ia Makarios ma Pavsky? Ma aisea na faalavelaveina ai a la taumafaiga ina ia maua le Tusi Paia i le gagana a tagata lautele? O faamatalaga e faatatau ia i laua e lē gata ina faaoso naunau ae e faamalosia ai foi le faatuatua o i latou uma e fiafia i le Tusi Paia.
Le Manaoga mo se Tusi Paia i le Gagana Rusia
E lē o Makarios ma Pavsky o ni tagata muamua ia na iloa le manaoga o le iai o le Tusi Paia i le gagana a tagata lautele. E tusa ma le faitau selau tausaga muamua atu, na iloa ai foi le manaoga lava lenei e le emeperoa Rusia, o Peter I, po o Peteru le Sili. O le mea e mataina, sa ia manatu faaaloalo i le Tusi Paia ma e faapea se faamatalaga sa ia faia: “O le Tusi Paia o se tusi e sili atu i lo isi tusi uma, ma o loo iai uma mea e faatatau i le tiute o le tagata agaʻi i le Atua atoa ma lona tuaoi.”
O lea la, i le 1716, na faatonuina ai e Peteru ē na tautua ia te ia ina ia lomia le Tusi Paia i le aai o Amsterdam, e faatupe lava e ia. Sa ao ona aofia ai i ona itulau taitasi ia le vaega o mau i le gagana Rusia ma le vaega o mau i le gagana Holani. E na o le tasi le tausaga mulimuli ane ai, i le 1717, ae ua uma ona saunia le vaega o Tusitusiga Kerisiano Eleni, po o le “Feagaiga Fou.”
E oo mai i le 1721 ua uma ona lomia le vaega i le gagana Holani i le faaliliuga e tusa e fa tusi o Tusitusiga Eperu. O le tasi vaega sa faaavanoa, e tusia ai mulimuli ia mau i le gagana Rusia. Na avatu e Peteru ia Tusi Paia i le “Sinoti Paia” o le Lotu Orthodox a Rusia—o le pulega maualuga lea a le lotu—ina ia faamaeʻa le lomia ma le tufatufaina atu. Peitai, e lei faia faapea e le sinoti.
A o lei atoa le fa tausaga mulimuli ane ai, ae maliu loa Peteru. O le ā na tupu i ana Tusi Paia? O le vaega lea sa faaavanoa e tusia ai mau i le gagana Rusia sa lei faatumuina lava. Sa faaputu ia Tusi Paia i ni faaputuga tetele i le fogafale pito i lalo, ma iu ai lava ina faaleagaina—e aunoa ma se kopi e lei faaleagaina na maua mulimuli ane! Na filifili le sinoti e “faatau atu mea na totoe i le au faipisinisi.”
Amata Taumafaiga ia Faaliliuina
I le 1812, na alu ai i Rusia ia John Paterson, o se sui o le British and Foreign Bible Society. Na faagaeeina e Paterson le naunau o tagata mautofiga o le St. Petersburg e faatū se sosaiete o le Tusi Paia. Ia Tesema 6, 1812—le tausaga lava lea na osofaia ai ma tetee atu le ami a Rusia i vaegaau a Napoleone I—na faamaonia ai e le emeperoa o Alexander I le faatagaga mo se sosaiete o le Tusi Paia i Rusia. I le 1815 na faatonu ai e le emeperoa le taitaifono o le sosaiete, le perenise o Aleksandr Golitsyn, ina ia fautuaina le sinoti pule e “tatau foi i tagata Rusia ona iai le avanoa e faitau ai le Afioga a le Atua i la latou lava gagana.”
Sa talia fiafia, ma avatu loa le faamaoniga e faaliliu ia Tusitusiga Eperu i le gagana Rusia mai le uluai gagana Eperu. O le faaliliuga mai anamua o le Septuagint i le gagana Eleni sa fai ma faavae mo faaliliuga o Tusitusiga Eperu i le gagana Slavonic. O i latou na sauni mo le faaliliuina o le Tusi Paia sa taʻu atu i ai o le manatu autū lava mo le faaliliuga ia saʻo, manino, ma ia lē filogia. O le ā na tupu i nei uluai taumafaiga ina ia maua le Tusi Paia i le gagana Rusia?
Pe na Faamutaina ea le Faaliliuina o le Tusi Paia?
O ē sa tausisia pea aganuu masani o le lotu ma le malo e lei umi ae lē fiafia i aafiaga faalotu ma faapolo-tiki mai fafo. Sa manatu foi nisi taʻitaʻi lotu e faapea o le gagana Slavonic—le gagana lea sa faaaogā i sauniga lotu—e sili ona lelei e faamatala ai le feau a le Tusi Paia nai lo le gagana Rusia.
Na iu ina aveesea ai le Sosaiete o le Tusi Paia i Rusia i le 1826. E faitau afe kopi o faaliliuga na saunia e le sosaiete o le Tusi Paia na susunuina. O le mea na iu i ai, ua sili atu le manatu mamafa i tu ma aga masani nai lo le Tusi Paia. I le mulimuli atu i le faataitaiga na faataatia e le Lotu Katoliko Roma, na faatonuina ai e le sinoti i le 1836 e faapea: “E faataga so o se tagata lotu lava e faalogologo i le Tusi Paia, ae e lē faatagaina mo so o se tasi lava e faitau i nisi vaega o le Tusi Paia, ae maise le Feagaiga Tuai, e aunoa ma se taitaiga.” Sa foliga mai le faaliliuina o le Tusi Paia ua faamutaina.
Le Galuega a Pavsky
O le taimi lea, sa amata ai foi e Gerasim Pavsky, o se polofesa i le gagana Eperu, le galuega o le faaliliuina o Tusitusiga Eperu i le gagana Rusia. I le 1821 na maeʻa ai lona faaliliuina le Salamo. Sa vave lava ona faamaoniaina e le emeperoa, ma e oo ane ia Ianuari 1822, ua tatalaina atu le tusi o Salamo i le lautele. Sa vave ona faaalia mai le taliaina ma sa manao-mia ai ona toe lomia faasefulu ma le lua—o le aofaiga e 100,000 kopi!
O taumafaiga atamai tau faaliliuga a Pavsky na iu ina faaaloalogia ai o ia e le tele o tagata popoto tau gagana ma le au failotu. E faamatalaina o ia faapea o se tagata faamaoni ma tautala saʻo e lei aafia i faiga faapiopio sa siomia ai o ia. E ui lava i teteega faalotu i le Sosaiete o le Tusi Paia i Rusia atoa ma le manatu o nisi faapea o loo avea ma sui o nisi mai i fafo atu o Rusia, ae sa faaauau pea ona faaliliu e le polofesa o Pavsky ia fuaiupu o le Tusi Paia i le gagana Rusia i ana mataupu. O ana tagata aʻoga o ē sa naunau ia te ia na latou tusilimaina ana galuega, ma mulimuli ane, sa mafai ona latou tuufaatasia ana galuega. I le 1839 na latou [tagata aʻoga] faamalolosi ai e lomia le 150 kopi i le masini lomitusi a le aʻoga e aunoa ma se faatagaga mai ē e tatau ona latou tilofaia muamua.
Sa mataina le faagaeeina ai o le au faitau i le faaliliuga a Pavsky, sa faatoateleina pea le aofai o i latou na mananao mai i ai. Peitai i le 1841, na tulai mai ai se faitioga e lē mailoa po o ai na faia agaʻi i le sinoti e faatatau i le “matautia” o lenei faaliliuga, fai mai e faasalaese mai aʻoaʻoga faavae a le Orthodox. Lua tausaga mulimuli ane ai na faatonuina ai loa e le sinoti e faapea: “Ia matuā aveesea uma kopi na tusilima ma lolomia o faaliliuga a G. Pavsky o le Feagaiga Tuai ma ia faatamaia.”
Faamamaluina le Suafa o le Atua
Peitai ane, sa toe faaolaola e Pavsky le naunau i le faaliliuga o le Tusi Paia. Sa ia faataatia foi se fua tāua mo isi tagata faaliliu i le lumanai e faatatau i le isi foi mataupu tāua—le suafa o le Atua.
Sa faamatala e se tagata suesue mai Rusia o Korsunsky faapea: ‘O le suafa lava ia o le Atua, le matuā paia o lona suafa, sa faatulaga mai i mataitusi Eperu e fa יהוה ma o lea ua faaleoina nei Ieova.’ I kopi anamua o le Tusi Paia, o loo aliai mai ai lenei suafa tutasi o le Atua e faitau afe taimi i le na o Tusitusiga Eperu lava. Peitai, sa oo ina faaseseina le talitonuga o tagata Iutaia e faapea o le suafa tauatua sa paia tele mo le faaleoina po o le tusia foi. Sa mātauina e Korsunsky, e faatatau i lenei mea e faapea: ‘I le tautala po o le tusitusi, sa masani ona suia i le Adonai, o le upu e masani lava ona faaliliuina “Alii.”’
E manino mai la, o le taofia o le faaaogaina o le suafa tauatua e māfua ona o le fefe i talitonuga faanuupo ae lē o le mataʻu tauatua. E leai se mea o i le Tusi Paia o taofia mai ai le faaaogaina o le suafa o le Atua. Na fetalai le Atua lava ia ia Mose: “Ia faapea ona e fai atu i le fanauga a Isaraelu, Ua auina mai aʻu ia te outou e Ieova, o loʻu igoa lena e faavavau, o laʻu faamanatuga lena i lea tupulaga ma lea tupulaga.” (Esoto 3:15) E faalausosoo, ona uunai e le Tusi Paia le au tapuai: “Ia outou vivii atu ia Ieova, ina valaau atu ia i lona suafa.” (Isaia 12:4) Ae ui lava i lea, o le toatele o tagata faaliliu o le Tusi Paia ua filifili e mulimuli i tu faa-Iutaia ma alofia le faaaogā o le suafa tauatua.
Ae o Pavsky, sa lei mulimuli atu i ia tu. I lana faaliliuga lava ia o le tusi o Salamo, e sili atu i le 35 taimi o loo maua ai le suafa o Ieova. O lona lototele sa iai ni aafiaga mataina i se tasi sa la tupulaga faatasi.
Le Patele o Makarios
O le tagata sa faia le galuega lava lea i lena taimi o le patele o Makarios, o se misionare Rusia o le Lotu Orthodox o lē sa iai ni tomai faapitoa i mea tau gagana. A o laitiiti lava faatoʻā fitu ona tausaga, ae ua mafai ona ia faaliliu ni mau pupuu mai le gagana Rusia i le faa-Latina. E oo ane i le taimi ua luasefulu ona tausaga, ua ia iloa le gagana Eperu, Siamani, ma le Falani. Peitai, o se uiga lotomaulalo atoa ma se naunautaiga i lona tiute tauave mai le Atua sa fesoasoani ia te ia e alofia le mailei o le soona mautinoa. Sa faaauau pea ona ia sailia ia fautuaga mai i isi tagata popoto faapitoa i gagana atoa ma tagata popoto faapitoa.
Sa manao Makarios ina ia toe faaleleia le galuega faamisionare i Rusia. Sa manatu o ia faapea a o lei tufaina atu le Faa-Kerisiano i Mosalemi ma Siū i Rusia, sa tatau i le lotu ona “aʻoaʻoina tagata e ala i le faavaeina o ni aʻoga ma tufatufaina atu Tusi Paia i le gagana Rusia.” Ia Mati 1839, sa taunuu ai Makarios i St. Petersburg ma le faamoemoe ina ia mauaina mai se faatagaga e faaliliu ai Tusitusiga Eperu i le gagana Rusia.
Ua uma ona faaliliuina e Makarios tusi o le Tusi Paia, o Isaia ma Iopu. Peitai ane, sa teena e le sinoti le tuuina atu o se faatagaga ia te ia e faaliliu ai Tusitusiga Eperu i le gagana Rusia. O le mea moni, sa taʻuina atu ia Makarios ina ia faaleaogaina le manatu o le faaliliuina o Tusitusiga Eperu i le gagana Rusia. Sa faia e le sinoti se faaiuga, ia Aperila 11, 1841, e faatonuina ai Makarios ina “ia tulia se faasalaga e tolu i le ono vaiaso i le aiga o se epikopō i Tomsk ina ia faamamā ai lona loto fuatia ifo e ala i le too-tuli ma tatalo.”
Le Faaiuga Lototele a Makarios
Mai ia Tesema 1841 seia oo ia Ianuari 1842, sa faataunuuina ai e Makarios lona faasalaga. Ae o le taimi lava na faaumaina ai le faasalaga, sa vave loa ona ia amata faaliliuina le isi vaega atoa o Tusitusiga Eperu. Sa ia mauaina se kopi o le faaliliuga a Pavsky i Tusitusiga Eperu ma sa ia faaaogaina e siaki agaʻi i ai lana lava faaliliuga. E pei lava ona faia e Pavsky, sa musu foi o ia e tuu le suafa o le Atua i se tulaga faanenefu. O le mea moni, o le suafa Ieova e sili atu i le 3,500 taimi ona aliali mai i le faaliliuga a Makarios!
Sa auina atu e Makarios ni kopi o lana galuega i ana uo mamae. E ui lava ina iai nisi o kopi na tusilima sa tufaina atu, ae sa faaauau pea ona taofia e le lotu le lomiaina o lana galuega. Sa faia e Makarios ni fuafuaga e faaauilumaina lana Tusi Paia i isi atunuu. I le po na tuuvaa ese ai, sa tigaina ai lona gasegase ma maliu ai i se taimi mulimuli ane, i le tausaga e 1847. Sa lei lomiaina lava lana faaliliuga o le Tusi Paia i le taimi o lona soifuaga.
Lomia Mulimuli Ane!
Na oo lava ina suia uunaiga malolosi faapolotiki ma faalotu. O se taofi fou faalauaitele sa vave lava ona aafia ai le atunuu, ma i le 1856 sa toe faamaonia ai e le sinoti le faaliliuga o le Tusi Paia i le gagana Rusia. I lenei tulaga ua faaleleia, sa lomia faasolosolo le Tusi Paia a Makarios i le mekasini o le Orthodox Review i le va o le 1860 ma le 1867, i lalo o le ulutala An Experiment of Translation Into the Russian Language.
O le akiepikopō o Filaret i Chernigov, o se tagata aʻoga o lomiga faalelotu a Rusia, sa ia tuuina mai lenei viiviiga e faatatau i le Tusi Paia a Makarios: “O lana faaliliuga e pipiimau atu i tusitusiga faa-Eperu, ma o le gagana ua tusia ai le faaliliuga e lē filogia ma e talafeagai ma le mataupu.”
Peitai ane, sa lei tatalaina lava le Tusi Paia a Makarios i tagata lautele. O le mea moni, na toetoe lava a galo. I le 1876 o le Tusi Paia atoa, e aofia ai Tusitusiga Eperu ma Tusitusiga Eleni, sa iu lava ina faaliliuina i le gagana Rusia ona o le faatagaga a le sinoti. O lenei Tusi Paia atoa sa masani ona taʻua o le faaliliuga a le sinoti. O se mea e uigaese, auā o le faaliliuga a Makarios, faatasi ai ma le faaliliuga a Pavsky, sa avea ma puna autū mo lenei faaliliuga “aloaiaina” a le Lotu Orthodox i Rusia. Ae o le suafa o le Atua ua faaaogaina i na o nai fuaiupu ae lē o fuaiupu uma e pei ona aliali mai ai i le gagana Eperu.
O le Tusi Paia a Makarios i Aso Nei
Sa tumau pea ona lē iloa le Tusi Paia a Makarios seia oo i le 1993. E pei ona matauina i le faatomuaga, i lena taimi o se kopi o lea faaliliuga sa iai i ni mekasini tuai o le Orthodox Review i se vaega o tusi e seāseā ona suesueina i le National Library a Rusia. Sa iloaina e Molimau a Ieova le tāua o le mauaina e tagata lautele o lenei Tusi Paia. Sa faataga e le faletusi le Faalapotopotoga Faalelotu o Molimau a Ieova i Rusia ina ia faia se kopi o le Tusi Paia o le Makarios ina ia mafai ai ona saunia mo le lolomiina.
Sa fuafuaina loa e Molimau a Ieova le toetoe lava 300,000 kopi o lenei Tusi Paia ina ia lomia i Italia auā le tufatufaina atu i Rusia atoa ma le tele o isi atunuu ia e iai tagata e tāutala i le gagana Rusia. I le faaopoopo atu i le faaliliuina e Makarios o le tele o Tusitusiga Eperu, o lenei lomiga o le Tusi Paia ua iai le faaliliuga a Pavsky o Salamo faapea foi ma le faaliliuga o Tusitusiga Eleni na faatonutonuina e le sinoti o le Lotu Orthodox.
Ia Ianuari i le tausaga e 1997, sa tatalaina ai lenei lomiga i se fonotaga a ē tusia tala fou i St. Petersburg, i Rusia. (Tagai i le itulau 26.) O le au faitau i Rusia o le a mautinoa lava le faamalamalamaina ma le atiina ae ona o lenei Tusi Paia fou.
O le lomiga o lenei Tusi Paia ua faapea o se manumalo faalelotu ma i le itu tau i tusitusiga! Ua avea foi ma faamanatuga e faamalosia ai le moni o upu a le Isaia 40:8: “E magumagu le mutia, e toulu le fuga; a o le afioga a lo tatou Atua, e tumau lea e faavavau.”
[Pusa/Ata i le itulau 26]
Ua Viia le Tusi Paia e le Au Faimanatu
“UA TATALAINA nei se isi tusi maoaʻe: o le Tusi Paia a Makarios.” O lena faatomuaga, sa faasilasila ai e le nusipepa o le Komsomolskaya Pravda le tatalaina o le Tusi Paia a Makarios.
Ina ua matauina faapea na faatoʻā aliali mai le Tusi Paia i le gagana Rusia, pe tusa o le “120 tausaga talu ai” sa faapea mai ma le faanoanoa lenei pepa: “Mo le tele o tausaga sa tetee ai le lotu i le faaliliuina o tusi paia i gagana e faigofie ona faitauina. I le teena o nisi o faaliliuga, mulimuli ane na iu ina ioe le lotu i se tasi o faaliliuga na faia i le 1876, ma sa oo ina lauiloa e avea ma faaliliuga a le sinoti. Peitai ane, sa lē faatagaina i totonu o lotu. Iina i le Lotu Orthodox i Rusia, e oo mai i le asō, e na o le pau lava le Tusi Paia e amanaiaina, o le Tusi Paia lea i le gagana Slavonic.”
Sa faamanino mai foi e le nusipepa o le St. Petersburg Echo le tāua o le lomiaina o le Tusi Paia a Makarios, o loo matauina ai faapea: “O tagata atamamai mai le Iunivesite o le setete i St. Petersburg, o Herzen Pedagogical University, ma le Fale Mataaga o Talafaasolopito o Lotu o le Setete sa latou viviiina lea lomiga fou o le Tusi Paia.” I le faasino atu i le faaliliuina o le Tusi Paia i le gagana Rusia e Makarios ma Pavsky i le ʻafa muamua o le senituri ua teʻa, sa matauina ai e le nusipepa e faapea: “E oo ane i lena taimi, sa na o le gagana Slavonic lava sa mafai ona faitauina ai le Tusi Paia i Rusia, lea sa na o sui lava o le au taʻitaʻi lotu sa malamalama i ai.”
O le tatalaina o le Tusi Paia o le Makarios e Molimau a Ieova sa lipotia mai i se fonotaga a ē tusia tala fou i St. Petersburg i le amataga o le tausaga nei. Sa matauina e le nusipepa o le Nevskoye Vremya i lea vaipanoa e faapea: “O tagata faaaloalogia e popoto faapitoa i aʻoaʻoga faalotu . . . sa latou faamamafaina faapea o le lomiga e ao ona avea ma mea moni e sili ona tāua i le olaga masani i Rusia ma St. Petersburg. E tusa lava po o le ā e manatu i ai se tasi e uiga i le galuega a lea faalapotopotoga faalelotu [Molimau a Ieova], ae o lenei lomiga sa lei iloa muamua lona faaliliuga o le Tusi Paia, e lē taumatea le sili ona aogā.”
O le mea mautinoa, o ē uma e alolofa i le Atua ua fiafia ina ua mafai ona faasalalau atu lana Afioga tusia i se gagana e mafai ona faitauina ma malamalama i ai tagata lautele. O ē o i so o se vaipanoa e naunau i le Tusi Paia ua fiafia ina ua maua e le faitau miliona o tagata e tautatala i le gagana Rusia i le lalolagi atoa, le isi faaliliuga o le Tusi Paia.
[Ata]
O le tatalaina o le Tusi Paia a Makarios sa faasilasilaina i lenei fonotaga a ē e lipotia tala fou
[Ata i le itulau 23]
Le National Library i Rusia o iina na maua i ai oloa tāua sa natia
[Ata i le itulau 23]
O Peteru le Sili sa taumafai e lomia le Tusi Paia i le gagana Rusia
[Ē Ana le Ata]
Corbis-Bettmann
[Ata i le itulau 24]
Gerasim Pavsky, o lē sa faia sona sao i le faaliliuina o le Tusi Paia i le gagana Rusia
[Ata i le itulau 25]
Le patele o Makarios, o lē ua faaigoaina ai le Tusi Paia fou i le gagana Rusia