Lefatše le se Nang Meru—Na ke Seo Bokamoso bo Tla ba Sona?
LIBAKA tse khōlō tseo ka lilemo tse likete li neng li koahetsoe ke meru e mengata linaheng tse chesang li fetoha libataolo. Mahae a pele a linonyana tse ntle le liphoofolo a neng a sireletsehile ka tlas’a moriti o moholo oa limela le lifate, tse ling tse bolelele ba limithara tse 60, tse ntle, tse tala, tse fokaelang tsa lefatše li phakisa ho fetoha libaka tse hlokang limela.
Ka letsoho la hae le timetsang motho o senya lithaba ka selepe, saga, mechine e meholo e chekang, le mollo. O li fetola libaka tse hlokang limela, tse cheleng le tseo ho sa luloeng ho tsona. Pheliso ena ea meru e libakeng tse chesang tsa lefatše e etsoa ka tekanyetso e tšosang ea lihekthara tse 20 ka motsotso, kapa lik’hilomithara tse lekanang ka hohle tse 100 000 ka selemo—sebaka se lekanang le Austria.
Ho ea ka litsebi tse ling, ka selemo sa 2000, meru ea libaka tse chesang e ka etsang karolo ea 12 lekholong e setseng ka 1980 e tla be e le sieo—motho o tla be a finyeletse tšenyo e khōlō ka sebele. Bophelo bo bong bo tla ba sieo e tla ba linonyana tse ntle, liphoofolo tse hlaha, le limela tse sa fumaneheng libakeng leha e le life tsa lefatše. Motho o felisa karolo ea bohlokoa haholo e tšehetsang bophelo ba hae le e mo neang melemo e ke keng ea baloa.
Karolo e fetang halofo ea meriana eo motho a e sebelisang e tsoa limeleng, bongata ba eona limeleng tsa libaka tse chesang. Ke’ng seo sebaka sa lifeme se ka se etsang ka ntle ho mohloli oa raba, turpentine, rattan, le lifate tsa bamboo—tseo kaofela li tsoang merung ea libaka tse chesang—tšoele, boka ba lifate, dye, le linoko? Ka bofofu le ho haelloa ke temoho, motho o felisa letlotlo la bohlokoa bo fetisang.
Meru ena e meholo, e ntša moea o mongata o hloekileng o fanang ka bophelo. Boramahlale ba bang ba lemosa hore ho felisoa hona ho hoholo ha meru e ntšang moea o hloekileng ho ka eketsa mocheso o mongata lefatšeng, ho etse hore metsi a leoatle a tlale haholo ka baka la ho qhibiliha ha leqhoa ’me hoo ho tla sokela metsi le leoatle.
Ho ba sieo ha meru ho se ho bile le liphello tse mpe karolong e khōlō ea lefatše. Lichaba tse kang tsa Brazil, Indonesia, le Philippines, li bone meru e teteaneng ea tsona ka potlako e fetoha libataolo. “Asia Boroa-bochabela libaka [tse lihekthare tse limillione tse 10] tseo pele li neng li beha li se li fetohile joang bo se nang thuso, bo sa hlahiseng lijo, mafura, kapa furu,” ho tlaleha Mokhatlo oa Lihlahisoa tsa Lefatše.
Ho rengoa ha meru le ho rekisoa ha libaka tse khōlō tsa lefatše ho tla etsa hore Fiji e hloke meru lilemong tse 20 tse tlang, Thailand mafelong a lilemo tse lekholo, le meru ea Philippines ka 1990, ho tlaleha Science Digest. Ho senngoa ha meru Australia ho atile haholo—karolo tse peli ho tse tharo tsa meru li felile kaofela! India, e lahleheloa ke lihekthara tse limillione tse 1,3 tsa meru selemo le selemo ka baka la selepe.
“Bohareng ba bo-1980,” ho tlaleha makasine Natural History ea ’Mesa 1986, “naha e ’ngoe le e ’ngoe Afrika e tla felloa ke lifate. Ho haella ha meru ho atile haholo linaheng tse fokolang moruong.” Linaheng tse 63 batho ba limillione tse 1 500 ba rema lifate haholo ho feta kamoo li hōlang kateng, ’me phello e tla ba ho fela ha meru le patsi. Litsebi li lebeletse khaello e imenneng habeli ka selemo sa 2000.
Ho felisa meru ho ama karolo ea bohlokoa e tšehetsang bophelo ba batho—temo. Ha re qala feela, ha motho a rema lifate lithabeng le maralleng hore a jale lipeō, mobu oa tšimo ea hae o tla hoholeha habonolo kahobane ho se na limela tse tšoereng mobu. Hape, linaheng tseo ho tsona patsi e haellang, batho ba “besa lisu tse lekanyetsoang ho litone tse limillione tse [360] ka selemo . . . Ho chesoa hona ha monontša ho theola ho kotuloa ha koro ho lekanyetsoang ho litone tse fetang tse [12,7].”
Na meru e meholo ea lefatše e felisoa ke matla a sa fetoheng? Kapa na moloko ’ona o tla siela bana ba ’ona mehloli e mengata ea lefatše le botle ba lona? Moloko ’ona o bua haholo, o ngola libuka tse ngata, empa o etsa ho honyenyane. Kahoo, ke bokamoso bofe boo o tla bo siela bana ba ’ona? Ho tla bonahala ha ’mila o ntse o puta, ’me nako e setseng e nyenyane.
[Lintlha tse qolotsoeng leqepheng la 28]
Lichaba li fetola meru e teteaneng libataolo
Linaheng tse 63 batho ba limillione tse 1 500 ba rema lifate haholo ho feta kamoo li ka hōlang kateng