Litlhaselo Tse Etsoang ka Lik’homphieutha!

NAHANA sehlopha sa litsebi tsa lik’homphieutha se laola lik’homphieutha tse hokahantsoeng ka botsotsi se sebelisa Inthanete. Boieane ba lik’homphieutha tsa sona tse bitsoang li-botnets (robot networks), bo romela melaetsa e kotsi e korotseng sehlopha se itseng sa batho. Ka metsotso e seng mekae, Li-websaete tsa sesole, tsa libanka le tsa likhoebo li khaotsa ho sebetsa. Li-ATM le lifouno li khaotsa ho sebetsa. Lifofane, lik’homphieutha le litsamaiso tsa tšireletso tse liteisheneng tsa ho fehla motlakase ka matla a nyutlelie le tsona li khaotsa ho sebetsa. Batho ba ne ba tla itšoara joang boemong boo? Ba ne ba tla etsa’ng? Uena u ne u tla etsa’ng?

Mohlomong ketsahalo ena e boletsoeng ka holimo e bonahala e ke ke ea etsahala. Empa ho ea ka Richard A. Clarke, e leng Mohokahanyi oa mehleng Naheng ea United States Lefapheng la Tšireletso, la Tšireletso ea Lisebelisoa Tsa Motheo Tsa Sechaba le la Thibelo ea Litlhaselo Tsa Bokhukhuni, ntho e tšoanang e ka etsahala bophelong. Ha e le hantle litlhaselo tse joalo li se li etsahetse.a Mohlomong u kile ua ba phofu ea litlhaselo tsena.

Ke hobane’ng ha batho ba ka rera tlhaselo ea mofuta oo? Hona ba hlasela joang? Kaha botsotsi bo etsoang lik’homphieutheng bo atile, u ka itšireletsa joang ha u sebelisa Inthanete?

Ntoa ea Elektronike

Mabaka a batho ba hlaselang ka lik’homphieutha aa fapana. Ka mohlala, likhukhuni kapa mebuso e itseng e ka leka ho kena tsamaisong ea lik’homphieutha tsa lira tsa eona e le hore e khone ho utsoa makunutu a lira kapa e senye mechine e laoloang ke lik’homphieutha. Ka 2010, Motlatsi oa Mongoli oa naha oa United States Lefapheng la Tšireletso, e leng William J. Lynn III o ile a lumela hore “lira” tsa bona li lekile ka makhetlo tsa ba tsa khona ho kena tsamaisong ea lik’homphieutha tsa United States tse jereng boitsebiso ba lekunutu ’me “tsa utsoa lifaele tse likete-kete . . . ho akarelletsa le lipolane tsa libetsa, meralo ea ’muso le boitsebiso bo amanang le litaba tsa tšireletso.”—Sheba lebokose le reng “Tse Ling Tsa Litlhaselo Tsa Lik’homphieutha Tse sa Tsoa Etsoa Haufinyane.”

Batho ba etsang bonokoane ka lik’homphieutha ba sebelisa mekhoa e tšoanang ho utsoa lintho tseo batho ba iqapetseng tsona le boitsebiso ba lichelete ba likhoebo tse khōlō le lik’homphieutheng tsa botho. Ho tlalehoa hore linokoane tsena li fumana liranta tse libilione selemo le selemo ka lebaka la ho reka Inthaneteng ka bonokoane.

Linokoane tse kenang lik’homphieutheng tsa batho ba sa tsebe li bokeletse lik’homphieutha tse ngata tseo li li hapileng beng ba tsona ba sa tsebe e le hore li ka khona ho ba utsoetsa li sebelisa Inthanete. Ka 2009, k’hamphani ea Inthanete ea tšireletso e ile ea fumana sehlopha sa linokoane se neng se laola tsamaiso ea lik’homphieutha tse ka bang limilione tse peli tseo boholo ba tsona e neng e se tsa lik’hamphani empa e le tsa batho. Haufinyane tjena Mokhatlo oa Tšebelisano Moruong le Tsoelo-peleng (Organization for Economic Cooperation and Development [OECD]) o hakantse hore ho lik’homphieutha tse tharo, e le ’ngoe e laoloa ke senokoane, mong’a eona a sa tsebe. Ho thoe’ng ka k’homphieutha ea hao? Na ho ka etsahala hore ebe ho na le motho ea e laolang u sa tsebe?

Mananeo a Kotsi a Nanarelang K’homphieutha Batho ba sa Tsebe

Nahana ka ketsahalo e latelang. Senokoane se romela lenaneo la k’homphieutha le kotsi Inthaneteng. Ha lenaneo leo le kena k’homphieutheng ea hao le batla mananeo a thibelang livaerase u sa tsebe. Ha le fumana hore ha ea sireletsoa le kenella hare-hare k’homphieutheng ea hao ho batla boitsebiso ba bohlokoa.b Lenaneo lena le kotsi le ka ’na la fetola kapa la senya lifaele tsa hao ebe le ithomella lik’homphieutheng tse ling kapa le romelle linomoro tsa hao tsa lekunutu le boitsebiso ba hao ba lichelete kapa boitsebiso bo bong ba hao ba lekunutu ho motho ea le rometseng.

Linokoane tsena li ka ba tsa u qhekella hore u qetelle u kentse lenaneo leo le kotsi k’homphieutheng ea hao! Joang? U ka kenya lenaneo lena k’homphieutheng ea hao ka ho bula molaetsa oa e-mail o bonahalang eka ha o kotsi, ho sheba boitsebiso bo Websaeteng e itseng, ho kopitsa kapa ho kenya lenaneo la mahala la k’homphieutha kapa ka ho kena Websaeteng e belaetsang. Ha u etsa e ’ngoe ea lintho tsena molaetsa oo o ka kenya lenaneo le kotsi k’homphieutheng ea hao eaba e laoloa ke motho e mong u sa tsebe.

U ka tseba joang ha k’homphieutha ea hao e na le lenaneo le joalo? Ha ho bonolo ho tseba. K’homphieutha ea hao le Inthanete li ka sebetsa butle, mananeo a mang a k’homphieutha le ’ona a se ke a sebetsa, melaetsa e itlhahelang feela e ka u kōpa hore u kenye mananeo a itseng kapa k’homphieutha ea hao e ka sebetsa ka tsela e sa tloaelehang. Haeba u lemoha matšoao ana batla setsebi sa lik’homphieutha se nang le botumo bo botle hore se u shebele hore na bothata bo hokae.

‘Nahana ka Mehato ea Hao’

Kaha lichaba le batho ka bomong ba sebelisa theknoloji haholoanyane litlhaselo tsa lik’homphieutha le tsona li tla ’ne li ate. Kahoo, lichaba tse ngata li leka ka matla ho ntlafatsa mananeo a sireletsang lik’homphieutha tsa tsona ha tse ling tsona li leka tšireletso ea lik’homphieutha tsa tsona ka makhetlo a mangata e le hore li bone hore na lik’homphieutha tsa tsona li ka khona ho emela litlhaselo tsena. Setsebi se seholo sa tšireletso ea lik’homphieutha Lefapheng la ’Muso le Etsang Lipatlisiso la United States, e leng Steven Chabinsky oa lumela hore ho sa tsotellehe boiteko boo ba bo etsang, “hafeela sera se ikemiselitseng se e-na le nako, tšusumetso le lichelete tse lekaneng, se tla ’ne se atlehe ho kena litsamaisong tsa lik’homphieutha tseo se rerileng ho li qhekanyetsa.”

Ke eng eo u ka e etsang ho sireletsa k’homphieutha ea hao ha u sebelisa Inthanete? Le hoja ho sa khonehe ho sireletsa k’homphieutha ea hao ka ho feletseng ha u sebelisa Inthanete, ho na le mehato e sebetsang eo u ka e nkang ho sireletsa k’homphieutha ea hao. (Sheba lebokose le reng “Itšireletse!”) Bibele e re: “Ea masene o nahana ka mehato ea hae.” (Liproverbia 14:15) Ka sebele ena ke keletso ea bohlokoa ha u sebelisa Inthanete!

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Ntlha e Qolotsoeng e leqepheng la 26]

Linokoane tse kenang lik’homphieutheng tsa batho ba sa tsebe li bokeletse lik’homphieutha tse ngata tseo li li hapileng

[Ntlha e Qolotsoeng e leqepheng la 27]

Ho ea ka OECD ho lik’homphieutha tse tharo e le ’ngoe e laoloa ke senokoane, mong’a eona a sa tsebe

[Lebokose le leqepheng la 27]

TSE LING TSA LITLHASELO TSA LIK’HOMPHIEUTHA TSE SA TSOA ETSAHALA HAUFINYANE

Ka 2003: Lenaneo le nang le vaerase le bitsoang Slammer le ile la nama ka potlako Inthaneteng, la ama lik’homphieutha tse ka bang 75 000 ka metsotso e leshome.c Inthanete e ile ea sebetsa butle, Li-websaete le li-ATM tsa khaotsa ho sebetsa, lifofane tsa emisoa le lik’homphieutha le tsamaiso ea tšireletso liteisheneng tse fehlang motlakase tsa nuclear tsa sitiseha.

Ka 2007: Lik’homphieutha tsa Estonia li ile tsa hlaseloa ka makhetlo, ’me seo sa ama ’muso, mecha ea litaba le libanka. Litlhaselo tse ngata li ne li qala lik’homphieutheng tse hoketsoeng ka sekhukhu (botnets), e leng se ileng sa etsa hore lik’homphieutha tse milione e le ’ngoe linaheng tse 75 tse hlasetsoeng li fumane melaetsa ea bolotsana e batlang hore ba li sebelisang ba fane ka boitsebiso ba lekunutu.

Ka 2010: Lenaneo le nang le vaerase le bitsoang Stuxnet le sebelisang theknoloji e phahameng, le ile la hlasela lik’homphieutha tse laolang tsamaiso ea indasteri seteisheneng sa nuclear se fehlang motlakase sa Iran.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 28]

ITŠIRELETSE!

1. Kenya mananeo a thibelang livaerase, a thibelang a mang a nkang boitsebiso ba hao u sa tsebe hammoho le a thibelang batho ba bang ho kena k’homphieutheng ea hao ebe ba fumana boitsebiso bo sa ba ameng. Boloka mananeo ana le tšebetso ea k’homphieutha ea hao a le nakong.

2. Nahana ka hloko pele u kena mecheng e u hokelang ho e meng, pele u bula melaetsa ea e-mail kapa melaetsa e kenang ka nako eo e ngoloang ka eona—hammoho le e tsoang metsoalleng ea hao. E-ba hlokolosi haholo haeba ho kena molaetsa oo u neng u sa u lebella ebile o u kōpa hore u fane ka boitsebiso ba hao ba lekunutu kapa password.

3. U se ke ua kopitsa kapa ua sebelisa mananeo ao u sa tsebeng moo a tsoang teng.

4. Sebelisa password e nang le bonyane litlhaku tse ka bang robeli tse akarelletsang lipalo le matšoao ’me u li fetole nako le nako. Sebelisa li-password tse sa tšoaneng liak’haonteng tse fapaneng.

5. Haeba u etsa lintho tse amanang le khoebo Inthaneteng sebelisana le lik’hamphani tse nang le liwebsaete tse sirelelitsoeng.d

6. U se ke ua fana ka boitsebiso ba hao ba bohlokoa kapa liak’haonte tsa hao ha u sebelisa thepa e sa sireletsehang e sa hokeloang mehaleng (Wi-Fi).

7. Tima k’homphieutha ha u sa e sebelise.

8. Kamehla iketsetse likopi tsa lifaele ’me u li boloke sebakeng se sireletsehileng.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Setšoantšo se leqepheng la 28]

Etsa sohle seo u ka se khonang ho sireletsa k’homphieutha ea hao ha u sebelisa Inthanete