Чӣ тавр Китоби Муқаддас тӯли ин қадар солҳо бетағйир монд?
Он ки Китоби Муқаддас то замони мо бетағйир расидааст, воқеан ҳам мӯъҷиза мебошад. Аз навишта шудани он зиёда аз 1900 сол гузаштааст. Он дар маводҳои вайроншаванда, аз ҷумла папирус ва пӯсти ҳайвонот навишта мешуд. Забонҳоеро, ки Китоби Муқаддас ба онҳо навишта шуда буд, имрӯз шумораи ками одамон мефаҳманд. Инчунин дар давоми таърих одамони соҳибқудрат, яъне императорону роҳбарони дин мехостанд ин китобро несту нобуд созанд.
Чӣ тавр ин китоби қадима то замони мо расида, китоби машҳуртарини дунё гашт? Биёед ду сабабашро дида бароем.
Нусхаҳои бешумор
Исроилиён, ки аз аввал соҳиби дастнависҳои аслии Китоби Муқаддас буданд, кӯшиш мекарданд, ки пайваста онҳоро нусхабардорӣ карда, нигоҳ доранд. Масалан, ба шоҳони исроилӣ амр фармуда шуда буд, ки дар китобе нусхаи Шариатро, ки дар дасти коҳинони левизода буд, «барои худ рӯбардор» кунанд (Такрори Шариат 17:18).
Бисёр исроилиён ин нусхаҳоро чун Каломи Худо эътироф мекарданд, аз ин рӯ хондани Навиштаҳоро нағз медиданд. Матни онро нусхабардороне, ки таълим гирифта буданд, бодиққат рӯбардор мекарданд. Дар бораи яке аз чунин нусхабардорон, ки Эзро ном дошт, гуфта шудааст: «Ӯ нусхабардоре буд, ки Тавроти Мӯсоро, ки Яҳува ба халқи Исроил додааст, хуб медонист» (Эзро 7:6). Масоретҳо, ки миёнаи асри шаш ва даҳи милодӣ Навиштаҳои Иброниро нусхабардорӣ мекарданд, барои хато накардан ҳар як ҳарфи матни нусхашударо ҳисоб менамуданд. Азбаски матн эҳтиёткорона нусхабардорӣ шудааст, Каломи Худо дақиқ буда, новобаста ба ҳамлаи пайвастаи душманон то замони мо расидааст.
Мисол, соли 168-и пеш аз милод, ҳокими Ашшур Антиохи чор кӯшиш кард, ки нусхаҳои Навиштаҳои Иброниро дар сарзамини Фаластин несту нобуд кунад. Дар як китобе, ки оиди таърихи яҳудиён аст, гуфта мешавад: «Ҳар як дастнависи қонунро, ки меёфтанд, онро дарронда месӯзонданд». Дар «Энсиклопедияи яҳудӣ» низ қайд шудааст: «Сарбозоне, ки аз пайи нест кардани Навиштаҳои Ибронӣ буданд, корашонро бо азми қавӣ ба ҷо меоварданд... Онҳоеро, ки дар хонаашон Китоби Муқаддас доштанд... ба қатл мерасонданд». Вале ба ҳамаи ин зиддият нигоҳ накарда Навиштаҳои Муқаддас ҳам дар байни яҳудиёни Фаластин ва ҳам байни онҳое, ки дар дигар мамлакатҳо зиндагӣ мекарданд, боқӣ монданд.
Баъди он ки нависандагони Навиштаҳои Юнонӣ корашонро ба охир расонданд, дере нагузашта нусхаҳои ин Навиштаҳо, пешгӯйиҳо ва воқеаҳои таърихӣ тез паҳн гаштанд. Мисол, Юҳаннои расул хушхабари илҳомбахшидаро дар наздикиҳои шаҳри Эфсӯс навишта буд. Вале ба ақидаи мутахассисон нусхаи порчаи ин хушхабар тақрибан баъди 50 сол дар Миср садҳо километр дур аз Эфсӯс ёфт шуд. Ин бозёфт маълум месозад, ки масеҳиёне, ки дар давлатҳои дигар зиндагӣ мекарданд, ин нусхаҳои илҳомбахшидаро доштанд.
Ба туфайли он ки Каломи Худо дар ҳар ҷо паҳн гашта буд, он асрҳо пас аз марги Масеҳ низ боқӣ монд. Масалан, саҳари 23-юми феврали соли 303-и милодӣ, Императори Рум, Диоклетиан ҳамроҳи сарбозонаш ба калисо зада даромада, ҳамаи нусхаҳои Навиштаҳоро сӯзонданд. Диоклетиан фикр мекард, ки агар Навиштаҳои илҳомбахшидаро нест кунад, масеҳият низ нобуд мешавад. Рӯзи дигар ӯ амр дод, ки дар саросари Империяи Рум ҳамаи нусхаҳои Китоби Муқаддасро ҷамъ карда, дар пеши халқ алов сар диҳанд. Лекин ба ин нигоҳ накарда нусхаҳои Навиштаҳо боқӣ монданд ва аз нав нусхабардорӣ шуданд. Бояд гуфт, ки ҷилдҳои калони ду нусхаи Навиштаҳо ба забони юнонӣ, ки эҳтимол чанде пас аз таъқиботи Диоклетиан тайёр шуда буданд, то замони мо расиданд. Якеаш дар Рум, дигараш бошад дар китобхонаи Бритониё, дар Лондон нигоҳ дошта шудаанд.
Ҳарчанд бостоншиносон то ҳол дастнависҳои аслии Китоби Муқаддасро наёфтаанд, вале нусхаҳои он пурра ё қисман то замони мо расидааст. Баъзеи ин нусхаҳо хеле куҳнаанд. Оё ҳангоми нусхабардорӣ кардан матни аслии Навиштаҳо тағйир ёфтаанд? Олим Уилям Грин дар бораи Навиштаҳои Ибронӣ қайд мекунад: «Бо дилпурӣ гуфтан мумкин аст, ки ягон китоби қадима то ин андоза дақиқ нусхабардорӣ нашудааст». Дар бораи Навиштаҳои Юнонӣ бошад, мутахассиси маъруф, Фредерик Кенён мегӯяд: «Фосилаи вақт байни навишта шудани матни аслии Навиштаҳо ва нусхаҳои қадимае, ки ёфт шудаанд, начандон калон аст. Бинобар ин шубҳае нест, ки матни Навиштаҳое, ки то замони мо расидаанд, тағйир наёфтааст. Аз ин ҷост, ки нисбати дақиқ ва боваринок будани матни Навиштаҳои Юнонӣ шакку шубҳае нест». Ин олим боз қайд мекунад: «Бо боварӣ гуфтан мумкин аст, ки матни Китоби Муқаддас то замони мо дақиқ расидааст... Дигар дар бораи ягон китоби қадима чунин гуфта намешавад».
Тарҷумаи Китоби Муқаддас
Сабаби дигари машҳур гаштани Китоби Муқаддас дар он аст, ки ин китоб ба бисёр забонҳо тарҷума шудааст. Бояд гуфт, ки ин корро Худо баракат додааст, зеро ӯ мехоҳад, ки одамони миллат, нажод ва забонашон гуногун ӯро «дар рӯҳ ва ростӣ ибодат кунанд» (Юҳанно 4:23, 24; Мико 4:2).
Якумин тарҷумаи Навиштаҳои Ибронӣ Септуагинта мебошад. Септуагинта дусад сол пеш аз хизмати заминии Исо барои яҳудиёни юнонизабоне, ки берун аз Фаластин зиндагӣ мекарданд, тайёр карда шуда буд. Якчанд аср баъд аз навишта шудани Навиштаҳои Юнонӣ, Китоби Муқаддас ба забонҳои гуногун пурра тарҷума шуд. Вале баъдтар подшоҳон ва ҳатто коҳиноне, ки бояд ин китобро ба ҳама одамон дастрас мекарданд, садди роҳи паҳншавии он гаштанд. Онҳо намегузоштанд, ки Каломи Худо ба забони халқи одӣ тарҷума шавад ва бо ин корашон одамонро дар торикии рӯҳонӣ нигоҳ медоштанд.
Нигоҳ накарда ба зиддияти калисо ва давлат мардони далер ҳаёти худро дар хатар монда, Китоби Муқаддасро ба забони мардуми одӣ тарҷума карданд. Мисол, соли 1530 Уилям Тиндал, хатмкунандаи донишгоҳи Оксфорд, панҷ китоби аввали Навиштаҳои Иброниро ба нашр баровард. Ба таъқиботи шадид нигоҳ накарда, Тиндал аввалин шахсе буд, ки Китоби Муқаддасро аз забони ибронӣ ба англисӣ тарҷума кард. Ӯ инчунин аввалин тарҷумони англисзабоне буд, ки дар тарҷумааш номи Яҳуваро овардааст. Касиодоро де-Рейне ном олими Китоби Муқаддас низ, аз пушти Навиштаҳоро ба забони испанӣ тарҷума карданаш, аз тарафи калисои католикӣ пайваста таъқиб мешуд. Барои ба охир расондани кораш ин олим маҷбур шуд, ки ба Англия, Германия, Фаронса, Голландия ва Шветсария сафар кунадa.
Имрӯз Китоби Муқаддас ба бисёр забонҳо тарҷума шуда, миллионҳо нусхаи он ба нашр мебарояд. То замони мо расидан ва дар дунё китоби машҳуртарин гаштани Навиштаҳои Муқаддас, аз суханони Петруси расул дарак медиҳад, ки гуфтааст: «Алаф хушк мешавад ва гул мерезад, вале каломи Яҳува то абад мемонад» (1 Петрус 1:24, 25).
[Поварақ]
a Нашри тарҷумаи Рейне соли 1569 баромад ва аз тарафи Сиприано де-Валера соли 1602 аз нав дида баромада шуд.
[Тасвири саҳифаи 14]
КАДОМ ТАРҶУМАРО БОЯД ХОНАМ?
Китоби Муқаддас ба бисёр забонҳо тарҷума шудааст. Дар баъзе тарҷумаҳо забони кӯҳна истифода мешавад. Дигар тарҷумаҳо ҳарчанд осонфаҳманд, вале дақиқ нестанд. Инчунин нашрҳое ҳастанд, ки калима ба калима тарҷума шудаанд.
Нашри англисии «Китоби Муқаддас — Тарҷумаи Дунёи Нав»-ро Шоҳидони Яҳува аз забонҳои аслӣ тарҷума кардаанд. Дар асоси ин нашри нав дигар тарҷумонон Навиштаҳоро ба 60 забон тарҷума карданд. Тарҷумонон пайваста ба матни аслии Навиштаҳо рӯ меоварданд. Мақсади «Тарҷумаи Дунёи Нав» ба қадри имкон матни аслиро айнан тарҷума кардан аст. Тарҷумонон кӯшиш мекунанд, ки матни тарҷумаашон барои хонанда фаҳмо бошад, чуноне ки дар замонҳои қадим матни аслӣ барои хонандагон фаҳмо буд.
Якчанд забоншинос баъзе тарҷумаҳои Китоби Муқаддас, аз ҷумла «Тарҷумаи Дунёи Нав»-ро тафтиш карданд, то фаҳманд, ки оё матнашонро дуруст ва беғаразона тарҷума кардаанд. Яке аз ин забоншиносон, Ҷейсон Бедун, узви ҳайати диншиноси Донишгоҳи Аризонаи Шимолии Амрико мебошад. Соли 2003 Ҷейсон Бедун натиҷаи таҳқиқоташро, ки аз 200 саҳифа иборат аст, ба нашр баровард. Дар он нӯҳ тарҷумаи машҳуртарини Навиштаҳо ба забонӣ англисӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтандb. Ин забоншинос якчанд оятро таҳқиқ кардааст, ки олимон нисбати маънои онҳо назари гуногун доранд. Инчунин маҳз дар тарҷумаи ин оятҳо ғаразнокӣ буда метавонист. Ҷейсон Бедун тарҷумаи англисии ин оятҳоро бо матни юнонӣ муқоиса намуда, тафтиш кард, ки тарҷумонон фикрро дидаву дониста нодуруст додаанд ё не. Ин забоншинос ба чӣ хулоса меояд?
Ҷейсон Бидун қайд мекунад, ки ба ақидаи хонандагон ва бисёр олимони Китоби Муқаддас тарҷумононе, ки «Тарҷумаи Дунёи Нав»-ро тайёр кардаанд нисбати дигар динҳо бадбинӣ доранд, аз ҳамин сабаб тарҷумаашон аз дигар нашрҳои Китоби Муқаддас фарқ мекунад. Ҷейсон Бедун илова мекунад: «Дар аксар ҷойҳое, ки «Тарҷумаи Дунёи Нав» аз дигар нашрҳо фарқ мекунад, тарҷумонон кӯшиш кардаанд, ки матни аслиро эҳтиёткорона ва дақиқтар тарҷума кунанд». Ҳарчанд ин забоншинос бо баъзе ҷойҳои матни «Тарҷумаи Дунёи Нав» розӣ нест, вале қайд мекунад, ки ин нашр «дар муқоиса бо нашрҳои дигар аз ҳама тарҷумаи дақиқтарин аст». Ба ақидаи Ҷейсон Бедун «тарҷумаи ин нашр ба дараҷаи олӣ иҷро шудааст».
Олими исроилӣ, Бенямин Кедар, ки мутахассиси забони ибронӣ аст, соли 1989 дар бораи «Тарҷумаи Дунёи Нав» чунин қайд кардааст: «Аз ин матн маълум мешавад, ки тарҷумонон кӯшиш кардаанд, то матнашон аниқу дақиқ бошад... Ман ягон бор пай набурдаам, ки дар тарҷумаи мазкур дидаю дониста чизеро, ки дар матни аслӣ нест, илова карда бошанд».
Аз худ пурсед: «Ба ман кадом нашри Китоби Муқаддас лозим аст?
Нашре, ки осонфаҳм асту вале начандон дақиқ? Ё нашре, ки матни он ба матни аслии Навиштаҳо наздиктар аст?» (2 Петрус 1:20, 21). Ин саволҳо кумак мекунанд, ки тарҷумаи бароятон мувофиқро интихоб намоед.
[Поварақ]
b Ғайр аз «Тарҷумаи Дунёи Нав» ин забоншинос боз нашрҳои зеринро таҳқиқ кардааст: «Тарҷумаи батафсили Аҳди Ҷадид», «Китоби Муқаддаси зинда», «Китоби Муқаддаси англисӣ бо нашри нави Аҳди ҷадид», «Нашри нави Китоби Муқаддас ба забони англисӣ», «Китоби Муқаддаси илоҳӣ, нашри нави умумиҷаҳонӣ», «Нашри азнавдидабаромадаи Китоби Муқаддас», «Нашри Китоби Муқаддас ба забони муосир» ва «Китоби Муқаддаси Шоҳ Ҷеймс».
[Тасвир]
«Китоби Муқаддас — Тарҷумаи Дунёи Нав» ба бисёр забонҳо дастрас аст
[Тасвир дар саҳифаҳои 12 ва 13]
Дастнависҳои масоретҳо
[Тасвир дар саҳифаи 13]
Порчае аз китоби Луқо 12:7: «Натарсед: шумо аз гунҷишкҳои зиёд пурарзиштаред»
[Манбаи маълумот]
Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin