Ambola w’oma le ambadi
Afundelo tɛkɛtaka dia “buku dia Jashara” ndo dia “buku di’Ata wa [Jehowa].” (Jas. 10:13; Wal. 21:14) Abuku ahende asɔ hawotanema lo kanɔ ka Bible. Onde abuku asɔ waki efundelo wakasambiyama ko wakayoshishɔka?
Ndoko ɔkɔkɔ watotshutshuya dia mbuta ɔnɛ abuku asɔ wakafundama l’ekimanyielo ka nyuma k’ekila, koko wakayoshishɔka. Afundji wakasambiyama wakatɛkɛta dia dikambo dia efundelo ekina. Amɔtshi l’atei w’abuku asɔ mbeyaka monga tenyi dimɔtshi dia Bible diele diakafundama lo tɔtɛkɛta tahayokoka ambadi wa nshi nyɛ tishihodia. Ɛnyɛlɔ, 1 Ekondo 29:29 tɛkɛtaka dia “ekondo wa Samuele, omenyi w’akambu wahatayi,” ndo dia “ekondo wa Natana,” ndo dia “ekondo wa Ngada, omenyi w’akambu wahatayi.” Ondo abuku asato asɔ mbotelɛ ɛlɔ kɛnɛ ɔnɛ 1 Samuele la 2 Samuele kana dibuku dia Embadi.
Lo wedi okina, abuku amɔtshi mbeyaka monga abuku wele la nkombo yafɔna l’abuku wa lo Bible, koko wele bu abuku wa lo Bible mɛtɛ. Sho mbeyaka nembetshiya dikambo sɔ l’ekimanyielo k’abuku anɛi w’edjedja anɛ: “Buku di’Ekondo wa Khumi ya dikanga ya Juda,” “Buku dia Khumi ya dikanga ya Juda la ya Isariyele,” “Buku dia Khumi ya dikanga ya Isariyele,” ndo “Buku dia Khumi ya dikanga ya Isariyele ndu ya Juda.” Kânga mbakoka nkombo shɔ fɔna la nkombo y’abuku wa lo Bible welɛso ɔnɛ 1 Khumi ya Dikanga la 2 Khumi ya Dikanga, abuku anɛi asɔ kosambiyama ndo vɔ kema lo kanɔ ka Bible. (1 Ki. 14:29; 2 Ek. 16:11; 20:34; 27:7) Ondo vɔ waki efundelo waki l’awui w’ɔkɔndɔ wa l’etena kakafunde ɔprɔfɛta Jeremiya nde la Ɛzɛra ɛkɔndɔ watanema lo Bible.
Eelo, afundji amɔtshi wa Bible wakatɛkɛta kana wakadia abuku amɔtshi wendana l’ɔkɔndɔ wakikɔ lo nshi shɔ, koko vɔ kosambiyama. Esta 10:2 tɛkɛtaka dia “buku di’ekondo wa khumi ya dikanga ya Mediya la Peresiya.” Woho akɔ wâmɛ mbele, dia nɔngɔsɔla ɔkɔndɔ w’Evanjiliɔ ande, Luka ‘akafunde ɔkɔndɔ tshɛ oma k’etatelo lo yoho ya shikaa.’ Ondo ɛtɛkɛta ande ɛsɔ mɛnyaka dia nde akadia abuku tshɛ waki l’etena kɛsɔ etena kakandafundaka ɔlɔndji wa dioho dia Yeso wakokaso mbadia lo Evanjiliɔ ande. (Luka 1:3; 3:23-38) Kânga mbele abuku wakadia Luka kosambiyama, Evanjiliɔ wakandafunde wakasambiyama. Ndo Evanjiliɔ ɔsɔ wekekɔ la ohomba le so.
Koko, lo kɛnɛ kendana l’abuku ahende watɛkɛtama lo dimbola diaso, mbuta ate “buku dia Jashara” ndo “buku di’Ata wa [Jehowa],” mɛnamaka dia vɔ waki abuku wakikɔ lo nshi shɔ koko vɔ kosambiyama. L’ɔtɛ wa dikambo sɔ, Jehowa kɔmɛna ɔlɔlɔ mbalama. Woho watɛkɛta Bible di’abuku ahende asɔ konyaka wa nomb’ewo y’awui wa lo Bible dia mbuta ɔnɛ vɔ wekɔ abuku wa nkembo y’ata waki lam’asa ase Isariyɛlɛ l’atunyi awɔ. (2 Sam. 1:17-27) Dibuku dimɔtshi dialembetshiya Bible mbutaka dia awui watanema l’abuku asɔ wekɔ “nkembo ya l’onyɔ yakeyamaka efula le anto y’ampomi wa mishiki wa tomanamana wa l’Isariyɛlɛ w’edjedja.” Kânga anto amɔtshi wele Nzambi akakambe la wɔ tena dimɔtshi oko aprɔfɛta kana amɛnyi w’akambo wahataye wakafunde awui amɔtshi waki kosambiyama oma le Jehowa ndo wakinde kɔmɛna ɔlɔlɔ dia mbidja lo Afundelo wele “ololo mbetsha antu, la mbalaka, la mbaewula, la mbaekiya lu akambu w’ololo” lo nshi yaso nyɛ.—2 Tim. 3:16; 2 Ek. 9:29; 12:15; 13:22.
Woho wakatɛkɛtama abuku amɔtshi l’atei awɔ lo Bible ndo wakakambaka anto la wɔ hahombe tokonya dia sho mbuta ɔnɛ vɔ wakasambiyama. Koko, Jehowa Nzambi akalame efundelo tshɛ waki la “diui dia [Nzambi k]asu” ndo vɔ “[way]utshikalaka pundju.” (Is. 40:8) Eelo, abuku wakasɔnɛ Jehowa dia mbidja l’atei w’abuku wa lo Bible 66 wekɔ kɛnɛ kele la so ohomba dia sho ‘monga l’akoka ndo la kɛnɛ tshɛ kahombama dikambo di’elimu tshɛ w’ɔlɔlɔ.’—2 Tim. 3:16, 17.