Alami wa luudu la lokanu wambosambishama
L’ɔnɔnyi wa 59 T.D., asalayi waki wambɔlɛmba wakayayaka l’ase lokanu efula oya la Rɔma ndo wakɔtɔ lawɔ lo soko dia Porta Capena. Lo Mont Palatin mbaki luudu laki nkumekanga Nɛrɔ lakalamemaka oma le asɔlayi waki la tɔɔmbɔ ndo wakatishɛka lo ekutu awɔ.a Juliyo laki olami w’asɔlayi akete l’ase lokanu ande lo dihole dielɛwɔ ɔnɛ Forum Romain ndo akadɛ lawɔ otsha lo dikona dia Viminal. Vɔ wakete nto lo ekambɔ kaki dimɛta dia tozambizambi t’ase Rɔma ndo lɛnɛ akekaka asalayi awui w’ata.
Ase lokanu wakafɔnyaka dia Claude ayowatshungola oma lo lokanu lo 51 T.D.
L’atei w’ase lokanu asɔ mbaki ndo ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ. Ngɔndɔ efula la ntondo, etena kakinde lo masuwa ɔmɔtshi wakasutshasutshama la lɔpɛpɛ la wolo, ondjelo ɔmɔtshi akawotɛ ate: “Wɛ ayokoma le Kayisa.” (Etsha 27:24) Onde Pɔɔlɔ aki suke la mɛna dui sɔ? Etena kakinde ayasuke la kapitalɛ ka Rɔma, aha la taamu nde akohɔ ɛtɛkɛta wakawotɛ Nkumadiɔndjɔ Yeso lam’akinde la Tour Antonia la Jerusalema. Nde akawotɛ ate: “Onga la dihonga! Nɛ dia oko wakayasambisha dimɛna dimɛna akambo wendana la mi la Jɛrusalɛma mbahombayɛ nsambisha ndo la Rɔmɔ.”—Etsha 23:10, 11.
Ondo Pɔɔlɔ akemala dia menda lokanu la woke la la Castra laki la mpele diakahikama l’atafadi wa beela, nkuke ya wolo ndo laki la totshoto. Alami wa luudu lɔsɔ waki alembe waki la wolo wakalamaka nkumekanga ndo nto wakakeketshaka alembe akina wa lo wodja. Elui w’alembe 12b wakalamaka ase lokanu mbidja ndo nunu dikina di’asalayi wakalamaka osomba kaamɛ la pusupusu yawɔ y’ata wakakoke mpanga lo dihole sɔ. Woho wakalamemaka lokanu la la Castra oma le alembe efula mɛnyaka di’ase Rɔma waki mɛtɛ la wolo w’efula. Lam’ele nde mbaki l’ɔkɛndɛ w’ase lokanu tshɛ wa lo prɔvɛsɛ, Juliyo akɔtɔ la djui yande y’alembe oma lo soko dimɔtshi lo asoko anɛi wakaleke weke. L’ɔkɔngɔ wa vɔ minda lɔkɛndɔ l’otale ndo la paa l’edja ka ngɔndɔ efula, nde akatokomaka l’ase lokanu lɛnɛ akawatatshɔka.—Etsha 27:1-3, 43, 44.
PƆƆLƆ AKASAMBISHAKA “AHA L’ONTO MBOSHIMBA”
Etena kakiwɔ lo lɔkɛndɔ, Pɔɔlɔ akɛnyi ɛnɛlɔ k’oma le Nzambi kakawotɛ ɔnɛ anto tshɛ waki lo waato wayoka etena kayowombɔ. Woho wakoolumata oloyi komboshimba dia nde nsambisha. Nde akakɔnɔla ose hemɔ lo disɛnga dia Malata, lɛnɛ akatatɛ anto mbuta dia nde ekɔ nzambi. Ondo alami wa luudu la lokanu tshɛ wakoke losango lɔsɔ.
Laasɔ ko Pɔɔlɔ ambɛna anango w’oma la Rɔma ‘wakaye ndjolongola. Vɔ wakayohomana la nde lo lobingu la l’Apiyo ndo lo Mpango shato.’ (Etsha 28:15) Ngande wakandakotshaka oyango ande wa nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Rɔma etena kakinde lo lokanu? (Rɔmɔ 1:14, 15) Amɔtshi wakafɔnyaka di’ase lokanu wakahombaka tɔlama le owandji wa lokanu. Otondonga ngasɔ mbakidiɔ, tshike Pɔɔlɔ otɔtɔlama le Afranius Burrus, laki ondo onto lahende la lo diolelo sɔ.c Lo dihole dia nde namema oma le alami efula, Pɔɔlɔ akayotatɛ namema oma le ɔsɔlayi ɔtɔi waki la wolo efula. Nde akayongaka la lotshungɔ la mfutɛ luudu la nde mbidjasɛ, nongolaka anto wakayaka ndjowenda ndo mbasambishaka “aha l’onto mboshimba.”—Etsha 28:16, 30, 31.
PƆƆLƆ AKASAMBISHAKA WEHO W’ANTO TSHƐ
Mpele dia lokanu la la Castra lo nshi yaso nyɛ
Lam’ele nde mbakendanaka l’awui wa dombo, ondo Burrus akatambodi Pɔɔlɔ akambo amɔtshi lo mpango ka lokanu la ntondo ka nde ntshɔ la nde le Nɛrɔ. Pɔɔlɔ kopandja diaaso sɔ dia ‘nsambisha weho w’anto tshɛ.’ (Etsha 26:19-23) Oyadi kɛnɛ tshɛ kakasale Burrus, Pɔɔlɔ akatombe oma lo lokanu.d
Luudu lakafutɛka Pɔɔlɔ laki woke ndo nde akakokaka nongola “ɛnɛnɛ w’ase Juda” ndo nsambisha ‘nyemba y’anto yakayaka le nde.’ Ndo nto, ɔsɔlayi wakalamaka luudu la lokanu akawohokamɛka etena ‘kakandasambishaka’ ase Juda awui w’endana la Diolelo diaki Nzambi ndo Yeso “oma ko pindju polo dikɔlɔ.”—Etsha 28:17, 23.
Lam’aki Pɔɔlɔ lo lokanu, asɔlayi wakolamaka wakawokaka atɛ Timɔte awui wa mfunda lo mikanda
Asɔlayi wakalamaka luudu la lokanu wakengɔnyɛka l’ɔkɔngɔ wa wenya enanɛi. Ndo wanɛ wakalamaka Pɔɔlɔ vɔ lawɔ wakengɔnyɛka. L’edja k’ɛnɔnyi ehende waki Pɔɔlɔ lo lokanu, asɔlayi wakolamaka wakawokaka atɛ Timɔte awui wa mfunda lo mikanda dikambo di’Akristo wa l’Ɛfɛsɔ, wa la Filipɛ, wa la Kɔlɔsayi, wa la Hɛbɛru ndo wakawɛnyi nto ndamɛ afundɛ Okristo wakawelɛka Filɛmɔna mukanda. Kaanga mbakinde lo lokanu, Pɔɔlɔ akasambisha Ɔnɛsimo ose olimu lakalawɔ nkumɛnde, ‘lele nde akayokomaka tshondo ya she etena kakinde lo lokanu.’ (Filɛ. 10) Aha la taamu, Pɔɔlɔ akasambishaka ndo asɔlayi wakoolamaka. (1 Kɔr. 9:22) Tokanyiya woho wakandokaka ɔsɔlayi ɔmɔtshi ambola lo kɛnɛ kendana la oyango w’ɛlɔtɔ wa ta wotshikitanyi, oma laasɔ, ko nde nkamba l’ɛnyɛlɔ kakɔ lo yoho ya dimɛna dia mbosambisha.—Ɛf. 6:13-17.
“[TE]WOYA ƆTƐKƐTA WA NZAMBI AHA LA MBOKA WƆMA”
Woho wakadjama Pɔɔlɔ lo lokanu akakimanyiya dia “wahɔ wa lokumu l’ɔlɔlɔ ntshɔ otsha la ntondo,” nɛ dia nde akasambishaka alami wa luudu la lokanu ndo anto akina. (Flpɛ. 1:12, 13) Anto wakadjasɛka lo mpango ka Castra Praetoria waki la diɔtɔnganelo l’ase Rɔma tshɛ mbidja ndo nkumekanga la nkumbo kande tshɛ. Nkumbo ka nkumekanga kɛsɔ kakakengama la ase nkumbo kande, ase olimu, ase lokanu, wele amɔtshi l’atei awɔ wakayokomaka Akristo. (Flpɛ. 4:22) Lam’ele Pɔɔlɔ akasambisha la dihonga tshɛ, anangɛso wa la Rɔma wakakeketshama dia “mbewoya ɔtɛkɛta wa Nzambi aha la mboka wɔma.”—Flpɛ. 1:14.
Oyadi dihole diakɔna dieso, sho koka nsambisha wanɛ waya dia ndjotenda, teya dia sho koka ntana anto wa nsambisha lo toho totshikitanyi
Esambishelo ka Pɔɔlɔ ka la Rɔma kekɔ nto kiɔkɔ y’ekeketshelo le so etena kasambishaso “lo tena di’ɔlɔlɔ ndo lo tena dia paa.” (2 Tim. 4:2) Amɔtshi l’atei aso wekɔ la hemɔ lo mvudu, lo pitadi ndo akina wekɔ lo kanu l’ɔtɛ wa mbetawɔ kawɔ. Oyadi dihole diakɔna dieso, sho koka nsambisha wanɛ waya dia ndjotenda, teya dia sho koka ntana anto wa nsambisha lo toho totshikitanyi. Naka sho mbasambisha la dihonga lo diaaso tshɛ, kete tayɛna dia “Ɔtɛkɛta wa Nzambi hawokelekamaki.”—2 Tim. 2:8, 9.
a Enda kiombo yele l’ɔtɛ adui ɔnɛ: “Alami wa luudu la lokanu wa lo nshi ya Nɛrɔ.”
b La Rɔma, olui w’alembe ɔtɔi waki l’asalayi polo ndo 1 000.
c Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Sextus Afranius Burrus.”
d Lo 36 kana 37 T.D., Tiberiyo Kayisa akadje Hɛrɔdɛ Angiripa lo lokanu l’ɔtɛ wakandakombolaka dia Caligula monga nkumekanga. Etena kakandatatɛ mbolɛ, Caligula akasha Hɛrɔdɛ yema ya lowandji.—Etsha 12:1.