Onde tekɔ la lowando lo sango diaso dia lo nyuma?
‘Nzambi akadje ase wedja yimba dia nsɔna anto amɔtshi oma l’atei awɔ dikambo dia lokombo lande.’—ETSHA 15:14.
1, 2. a) Kitshimudi yakɔna yaki la “luudu la Davidɛ,” ndo ngande wakawayolika nto? b) Ɛlɔ kɛnɛ, waa na wakamba kaamɛ oko ekambi waki Jehowa?
ETENA kaki ase olui walɔmbɔla lo losanganya lɔmɔtshi la Jɛrusalɛma l’ɔnɔnyi 49 T.D., ombeki Jakɔba akate ate: “Simɛyɔna [Petero] akakɔndɔla dimɛna woho wakadje Nzambi ase wedja yimba mbala ka ntondo dia nsɔna anto amɔtshi oma l’atei awɔ dikambo dia lokombo lande. Ndo dui sɔ mbɔtɔnɛka l’ɛtɛkɛta w’amvutshi, oko wofundamidiɔ ɔnɛ: ‘L’ɔkɔngɔ w’akambo asɔ, dimi layokalola ndo layetola luudu la Davidɛ lakanyukɔ, dimi layɔlɔngɔsɔla kɛnɛ kakalana lɔkɔ ndo layolionyiya nto dia atshikadi nyanga Jehowa l’otema ɔtɔi, kaamɛ l’anto wa lo wedja tshɛ welamɛ lo lokombo lami, mbata Jehowa, ɔnɛ lasala dia akambo anɛ mbeyama ntatɛ oma ko nshi y’edjedja.’”—Etsha 15:13-18.
2 “Luudu la Davidɛ” lakalembetshiyaka nkumi ya dikanga tshɛ yaki lo ɔlɔndji wa nkumbo ka Davidɛ. Lɔ lakanyukɔ etena kakanyɛma Zɛdɛkiya oma lo lowandji. (Am. 9:11) Koko “luudu” lakɔ lakahombe nyomoyohikama etena kakakome Yeso laki kanula ya Davidɛ Nkumekanga. (Ezek. 21:27; Etsha 2:29-36) Lo losanganya lahohamamɛki lɔsɔ, Jakɔba akɛnya dia prɔfɛsiya k’Amɔsɛ kakakotshama etena kakɔsama ase Juda la ase Wedja amɔtshi dia tolɛ kaamɛ la Yeso l’olongo. Ɛlɔ kɛnɛ, atshikadi w’Akristo w’akitami ndo miliyɔ ya “ɛkɔkɔ ekina” waki Yeso wekɔ lo nkamba kaamɛ dia mbewoya anto akina akambo wa mɛtɛ wendana la Jehowa.—Jni. 10:16.
EKAMBI WAKI JEHOWA WAKAHOMANA L’EKAKATANU
3, 4. Kakɔna kakakimanyiya ekambi waki Jehowa waki lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna dia ntshikala nge lo nyuma?
3 Etena kakatɔlama ase Juda lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, akɛnama hwe dia “luudu la Davidɛ” lambonyukɔ. Lam’ele ɛtɛmwɛlɔ wa kashi waki efula la Babilɔna, ngande wakakoke ekambi waki Nzambi ntshikala la kɔlamelo l’edja k’ɛnɔnyi 70 wakiwɔ lo lɔhɔmbɔ, mbuta ate oma ko 607 T.N.D. polo lo 537 T.N.D.? Woho akɔ waamɛ mbele ɛlɔ kɛnɛ, ekambi waki Jehowa tshikalaka la kɔlamelo l’andja ɔnɛ walɔmbwama oma le Satana. (1 Jni. 5:19) Sango diaso dia lo nyuma mbatokimanyiya dia sho ntetemala kambɛ Jehowa la kɔlamelo.
4 Ɛlɔ kɛnɛ, tekɔ la Bible k’otondo ndo tɔ kekɔ etenyi kɛmɔtshi ka sango diaso dia lo nyuma. Ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ komonga la Bible k’otondo, koko vɔ waki l’ewo k’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ ndo k’Ɛlɛmbɛ dikumi. Vɔ wakeyaka ‘esambo w’oma la Siɔna’ wakawaoholaka tokedi efula ndo woho wakatshikala ekambi waki Jehowa wakasɛnɛ la ntondo kawɔ la kɔlamelo. Lo mɛtɛ, ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ asɔ wakalelaka etena kakawohɔka esambo wa Siɔna ɛsɔ, ndo vɔ kombohɛ Jehowa. (Adia Osambu 137:1-6.) Dui sɔ diakaakimanyiyaka dia vɔ ntshikala nge lo nyuma, kaanga mbakalole Babilɔna la wetshelo wa kashi ndo la ditshelo dia mindo.
WETSHELO WA LOSATO L’OSANTO KEMA W’ƐLƆ A LUI
5. Naa toho tɔmɔtshi ta Losato l’osanto taki la ase Babilɔna ndo ase Edjibito?
5 Lo nshi y’edjedja, ase Babilɔna efula wakatɛmɔlaka tozambizambi taki la etondo esato. Losato l’osanto lɔmɔtshi l’ase Babilɔna lakakengama la tozambizambi tosato tɔnɛ: Sînɛ (nzambi-ngɔndɔ), Shamasha (nzambi-wonya), Ishitara (nzambi ka womoto kendana la diwotshi ndo la ata). Dibuku dimɔtshi (New Larousse Encyclopedia of Mythology) mɛnyaka dia lo Edjibito w’edjedja, mbala efula, tozambizambi takatshukanaka lam’asawɔ ndo takotaka ɔna ko “ntondja Losato l’osanto lele aha papa oto mbaki owandji, nɛ dia mama la ɔna vɔ lawɔ waki tozambizambi.” Losato l’osanto lɔmɔtshi l’ase Edjibito lakakengama la tozambizambi tɔnɛ: Osiris laki papa, Isis laki mama ndo Horus laki ɔnawɔ.
6. Losato l’osanto kɛdikɛdi na, ndo ngande wakokaso ndjalama oma lo wetshelo wa kashi ɔsɔ?
6 Ɛlɔ kɛnɛ, Lokristokristo vɔ lawɔ wekɔ lo mbetsha wetshelo wa Losato l’osanto. Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbetshaka ɔnɛ lo Nzambi ɔtɔi, ekɔ etondo esato: Nzambi mbapa, Nzambi ɔna ndo Nzambi nyuma k’ɔlɔlɔ. Wetshelo ɔsɔ mɔnyɔlaka Jehowa lele Omboledi w’andja w’otondo ndo vɔ mɛnyaka dia nde ekɔ ɔmɔ wa l’atei wa Nzambi shato shɔ. Koko ekambi waki Jehowa hawetawɔ wetshelo wa kashi ɔsɔ nɛ dia vɔ mbetawɔka ɛtɛkɛta waki Jehowa ɛnɛ: “Isariyele li! Nyuki. [Jehowa, Nzambi k]asu, ndame keli [Jehowa].” (Euh. 6:4) Lam’ele ndo Yeso mbakayota ɛtɛkɛta ɛsɔ, onde Okristo wa mɛtɛ kokaka mbatona?—Makɔ 12:29.
7. Lande na kahahombe onto latetemala mbetawɔ wetshelo wa Losato l’osanto batizama oko djembetelo ya ndjakimɔ kande le Nzambi?
7 Wetshelo wa Losato l’osanto hawɔtɔnɛ la didjango diakasha Yeso ambeki ande diata ɔnɛ “nyetɛ anto wa lo wedja tshɛ ambeki, nyaabatize lo lokombo la Papa ndo la Ɔna ndo la nyuma k’ekila.” (Mat. 28:19) Di’onto batizama oko Okristo wa mɛtɛ ndo oko Ɔmɛnyi wa Jehowa, nde pombaka mbetawɔ dia Jehowa mbele Nzambi ɔtɔi ka mɛtɛ kaheme l’andja w’otondo ndo mbeya ɔnɛ Yeso ekɔ Ɔnande. Onto tshɛ lalanga batizama pombaka mbetawɔ nto dia nyuma k’ekila ekɔ wolo waki Nzambi wakamba olimu, koko aha Nzambi. (Etat. 1:2) Diakɔ diele, onto latetemala mbetawɔ wetshelo wa Losato l’osanto hakoke pondjo batizama oko djembetelo ya ndjakimɔ kande le Jehowa Nzambi. Ande lowando lahombaso monga la lɔ l’ɔtɛ wa sango diaso dia lo nyuma diatokokɛ oma lo wetshelo wɔnyɔla Nzambi ɔsɔ lee!
DIƆTƆNGANELO DIA L’ƐDIƐNGƐ DIAMBOFULANƐ
8. Ngande wakɔsaka ase Babilɔna tozambizambi ndo ɛdiɛngɛ?
8 Ɛtɛmwɛlɔ efula wa la Babilɔna kombetawɔka tsho wetshelo wa Losato l’osanto, koko wakatɛmɔlaka dikishi, waketawɔka awui w’ɛdiɛngɛ ndo waki la diɔtɔnganelo la wɔ. Dibuku dimɔtshi (The International Standard Bible Encyclopaedia) mbutaka ɔnɛ: “Lo tozambizambi takatɛmɔlaka ase Babilɔna, aki ndo ɛdiɛngɛ waki la wolo wa ntatsha anto hemɔ yotshikitanyi. Mɛnamaka di’ɛtɛmwɛlɔ efula wakalɔshanaka l’ɛdiɛngɛ ɛsɔ ndo lo ahole tshɛ anto wakalɔmbaka tozambizambi tawɔ dia tɔ mbakimanyiya dia vɔ nshika tanga la ntondo k’ɛdiɛngɛ ɛsɔ.”
9. a) L’ɔkɔngɔ wa vɔ tɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, ngande wakatotatɛ ase Juda efula mbetawɔ wetshelo wa kashi? b) Kakɔna katokokɛ oma lo waale wa mbetawɔ awui w’ɛdiɛngɛ?
9 L’ɔkɔngɔ w’ase Juda tɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, efula l’atei awɔ wakatotatɛ mbetshama wetshelo wa kashi. Vɔ wakatotatɛ mbetawɔ wetshelo w’ase Ngirika w’ɔnɛ ɛdiɛngɛ kokaka nkimanyiya anto kana mbasalɛ kɔlɔ. Sango diaso dia lo nyuma tokokɛka oma lo waale wa mbetawɔ awui w’ɛdiɛngɛ nɛ dia sho mbeyaka dia Nzambi akaanya ase Babilɔna lo woho wakiwɔ la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ. (Is. 47:1, 12-15) Laadiko dia laasɔ, hatokoke monga la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ oko watɔlɔmba Nzambi.—Adia Euhwelu k’Elembe 18:10-12; Ɛnyɛlɔ 21:8.
10. Kakɔna kakoka mbutama lo dikambo dia mbekelo ndo ditshelo di’ase Babilɔna ka Woke?
10 Aha ase Babilɔna k’edjedja ato mbaki la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ, koko ndo wanɛ wasukɛ Babilɔna ka Woke ɛlɔ kɛnɛ, mbuta ate tshunda dia l’andja w’otondo di’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa kashi. (Ɛny. 18:21-24) Dibuku dimɔtshi (The Interpreter’s Dictionary of the Bible) mbutaka ɔnɛ: “Babilɔna [ka Woke] ekɔ osanga w’ɛtɛmwɛlɔ. Tɔ ndeka mbeyama lo woho wayashatɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, lo dihole dia woho wetɔ tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo.” (Vol. 1, lɛkɛ 338) Lam’ele tɔ sukɛka diɔtɔnganelo dia l’ɛdiɛngɛ, ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi ndo pɛkato nkina, Babilɔna ka Woke kayanga ndanyema kem’edja.—Adia Ɛnyɛlɔ 18:1-5.
11. Ɔhɛmwɛlɔ akɔna washa ekanda aso lo kɛnɛ kendana la diɔtɔnganelo dia l’ɛdiɛngɛ?
11 Jehowa akate ate: ‘Dimi haletawɔ anto wɔtɔnɛ l’ɛdiɛngɛ.’ (Is. 1:13) Lo ntambe 19 mbakaleke anto ndjasha l’awui w’ɛdiɛngɛ. Tshoto y’Etangelo ya Siɔna ya Ngɔndɔ ka tanu 1885 yakate ɔnɛ: “Wetshelo w’ɔnɛ anto wavɔ totetemalaka nsɛna l’andja okina keema w’ɛlɔ a lui. Ɛtɛmwɛlɔ ɛmɔtshi wa lo nshi y’edjedja waketshaka wetshelo ɔsɔ ndo vɔ wakɔsama oma lo mbekelo y’ashidi.” Tshoto y’Etangelo shɔ yakate nto ɔnɛ wetshelo wahatombi oma l’Afundelo w’ɔnɛ anto wavɔ sawolaka la anto wasɛna “wakayekɔnɛ l’ahole efula, ndo etombelo wakayonga la dui sɔ ele, ‘ɛdiɛngɛ’ wakayotatɛ monga la shɛngiya ya wolo le anto efula. Ɛdiɛngɛ akɔ hawolange ndjaeyanya le anto, koko vɔ wekɔ lo ntetemala monga la shɛngiya lo tokanyi ndo lo nsɛnɔ y’anto efula.” Biukubuku ya ntondo yakatondjama yaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ Kakɔna kata Afundelo lo kɛnɛ kendana la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ? (Angɛlɛ), yakasha ɔhɛmwɛlɔ akɔ waamɛ washa ekanda aso efula wa nshi nyɛ.
ONDE ANIMA SOYAMAKA L’ANDJA WAHƐNAMA?
12. Etena kakandasambiyama oma le Nzambi, kakɔna kakate Sɔlɔmɔna lo dikambo dia eongelo k’anto wambovɔ?
12 “Wanɛ tshɛ wambeya akambo wa mɛtɛ” koka nkadimola dimbola sɔ. (2 Jni. 1) Sho mbetawɔka ɛtɛkɛta wakate Sɔlɔmɔna ɛnɛ: “Fo kasena ndeka tambwe kambuvo ololo. Wasena mbeyaka vati: Vo wayuvo. Keli wavo haweyi nduku dikambu. Vo kema la difutu. Euhwelu kawo kambushila. . . . Kene tshe kayena lunya laye dia ntsha, kukitshi la wulu aye; ne dia nduku ulimu kuyanga kanyi, ewu kuyanga yimba, yeli lu Dihuli di’Edu, lene atayatshu.”—Und. 9:4, 5, 10.
13. Wetshelo ndo mbekelo yakɔna y’oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Ngirika wakayetawɔka ase Juda?
13 Ase Juda wakeyaka kɛnɛ kele mɛtɛ lo dikambo di’anto wambovɔ. Koko etena kakayotatɛ tojeneralɛ tɔnɛi taki Alexandre le Grand nɔmbɔla ase Juda la ase Suriya, vɔ wakayotatɛ mbatshutshuya dia mbetawɔ ɔtɛmwɛlɔ w’ase Ngirika ndo mbekelo ya lɔkɔ. Etombelo wakayongaka la dui sɔ ele, ase Juda wakayetawɔ wetshelo wa kashi w’ɔnɛ anima havu ndo ɔnɛ wanɛ wavɔ totetemalaka soyama l’andja wahɛnama. Aha ase Ngirika mbakatatɛ mbetawɔ wetshelo w’ɔnɛ anto tosowaka l’andja wahɛnama. Dibuku dimɔtshi (The Religion of Babylonia and Assyria) mbutaka di’ase Babilɔna wakafɔnyaka ɔnɛ “ekɔ andja ɔmɔtshi l’ɛse ka nkɛtɛ . . . wele dihole dia wɔma efula . . . dialɔmbwama oma le tozambizambi la ɛdiɛngɛ wele la wolo efula ndo ngala.” Eelo, ase Babilɔna efula waketawɔka wetshelo w’ɔnɛ anima havu.
14. Kakɔna kakeyaka Jɔbɔ nde la Abrahama lo dikambo dia nyɔi ndo dia eolwelo?
14 Kaanga mbakinde komonga la Bible, Jɔbɔ pami ka kɔlamelo akeyaka kɛnɛ kele mɛtɛ lo dikambo dia nyɔi. Nde akeyaka nto dia naka nde ambovɔ, kete Jehowa Nzambi ka ngandji ayoyowolola. (Jobo 14:13-15) Abrahama nde lawɔ aki la mbetawɔ lo eolwelo. (Adia Hɛbɛru 11:17-19.) Lam’ele hawokoke pondjo mbolola onto lahavu, ekambi waki Nzambi hawetawɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu. Aha la taamu, nyuma kaki Nzambi kakakimanyiya Jɔbɔ nde l’Abrahama dia vɔ nshihodia eongelo ka wanɛ wavɔ ndo monga la mbetawɔ lo daka di’eolwelo. Akambo wa mɛtɛ asɔ wekɔ nto etenyi kɛmɔtshi ka sango diaso dia lo nyuma.
OHOMBA WA “ETSHUNGWELO K’OMA L’OSHINGA W’ETSHUNGWELO”
15, 16. Ngande wakatatshungɔ oma lo pɛkato la nyɔi?
15 Tekɔ mɛtɛ la lowando l’efula lo woho wakatosholɛ Nzambi akambo wendana la ehomɔ kakakambe la nde dia totshungola oma lo pɛkato la nyɔi kakatahowɔ oma le Adama. (Rɔmɔ 5:12) Ɛnyɛlɔ, tamboshihodia dia Yeso “akaye, aha dia anto [ndjo]okambɛ olimu, koko dia nde kambɛ anto akina olimu ndo nkimɔ anima ande oko oshinga w’etshungwelo lo wahɔ w’anto efula.” (Makɔ 10:45) Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wele la so dia mbeya akambo wendana la “etshungwelo k’oma l’oshinga w’etshungwelo wakafute Kristo Yeso” lee!—Rɔmɔ 3:22-24.
16 Dia vɔ dimanyiyama, ase Juda ndo ase Wedja wa lo ntambe ka ntondo wakahombe ndjatshumoya oma lo kɔlɔ yawɔ ndo monga la mbetawɔ l’olambo wa tshungo waki Yeso. Ngasɔ mbediɔ ndo ɛlɔ kɛnɛ. (Jni. 3:16, 36) Naka onto tshininalaka lo wetshelo wa kashi, ɛnyɛlɔ Losato l’osanto ndo w’ɔnɛ anima havu, kete nde hokondja pondjo wahɔ oma lo olambo wa tshungo. Koko sho kokaka nkondja wahɔ oma l’olambo ɔsɔ. Sho mbeyaka kɛnɛ kele mɛtɛ lo dikambo dia “Ɔnande [Nzambi] la ngandji, ɔnɛ lele lo tshimbo yande mbambototshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ l’ekimanyielo ka oshinga w’etshungwelo, mbuta ate edimanyielo ka pɛkato yaso.”—Kɔl. 1:13, 14.
TOTETEMALE KAMBƐ JEHOWA
17, 18. Lende akokaso ntana awui wendana l’ɔkɔndɔ aso, ndo ngande wakokaso nkondja wahɔ oma lɔkɔ?
17 Tekɔ l’akambo efula wakokaso mbuta lo kɛnɛ kendana la wetshelo wakatashola, ɔngɛnɔngɛnɔ wele la so l’ɔtɛ weso ekambi waki Nzambi ndo ɛtshɔkɔ wa lo nyuma ndo wa lo demba wele la so. Ɛnyɛlɔ, aya ɛnɔnyi efula wakɔndɔla Annuaire w’Ɛmɛnyi wa Jehowa akambo w’amɛna w’oma l’olimu w’esambishelo kasalema l’andja w’otondo. Ndo nto, sho koka mbeka akambo efula wendana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo vidɛo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ɛmɛnyi wa Jehowa—mbetawɔ kawɔ mɛnamaka l’etsha,” etenyi ka 1 la 2, ndo lo abuku akina w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wele oko Les Témoins de Jéhovah : Prédicateurs du Royaume de Dieu. Laadiko dia laasɔ, ekanda aso ekina tɛkɛtaka mbala la mbala di’ɛkɔndɔ wendana la nsɛnɔ y’ekambi waki Jehowa.
18 Tayokondja wahɔ efula naka sho mbekaka ɔkɔndɔ w’Ɛmɛnyi wa Jehowa, lo ɛnyɛlɔ k’ase Isariyɛlɛ wakakondjaka wahɔ etena kakawakanaka yimba lo woho wakaatshungola Jehowa oma lo lɔhɔmbɔ la l’Edjibito. (Etum. 12:26, 27) Etena kakakome Mɔsɛ osombe, nde akatɛ wodja w’Isariyɛlɛ ate: “Nyuhoki nshi y’edjedja, nyukani yimba dia deku dia nonga efula. Nyumbuli washenyu akambu ane, ku vo wayunyumanyawo fundu; ndu esumbi anyu, ku vo wayunyutelawo.” (Euh. 32:7) Oko weso ‘ekambi waki Jehowa ndo ɛkɔkɔ watondoleshaka,’ sho tshɛ pombaka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbotombola ndo mbewoya anto akina etsha ande wa diambo. (Osam. 79:13) Ɔnkɔnɛ, sho pombaka mbeya ɔkɔndɔ aso dimɛna, mbeekaka nɛ dia kɛsɔ ayotokimanyiya dia ntetemala kambɛ Nzambi.
19. Kakɔna kahombaso nsala lam’ele tambeya akambo wa mɛtɛ?
19 Tekɔ la lowando l’efula le Jehowa nɛ dia sho bu lo wodjima, koko tekɔ lo osase w’oma le nde. (Tuk. 4:18, 19) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ sho tshɛ tekake Bible l’etete ndo tosambishake l’ohetoheto tshɛ. Naka sho nsala ngasɔ, kete tayoyaoka oko omembi w’esambo lakatombola Nkumadiɔndjɔ Jehowa ate: “Lu wulu wa Khumadiondjo [Jehowa], mbatamengola. Dimi layutelaka antu dia sambu kaye k’ololo ketu. [Nzambi] li, kakambetshaka umaka dikenda, la umaka nshi sho mbakamasanyiaka antu dia akambu aye wa mamba. [Nzambi] li, tonsekaki lam’ayami usumbi la ote aya kasa la ndjui, edja ndu lambutela wa lolonga lone dia lunya laye la wulu, la wulu aye le untu tshe layutoka.”—Osam. 71:16-18.
20. Kakɔna kɛnyaso etena keso la kɔlamelo le Jehowa, ndo ngande wayaokayɛ lo kɛnɛ kendana l’akambo asɔ?
20 Oko weso ekambi waki Jehowa wamboyakimɔka le nde, sho mbeyaka dia nde mbahomba tɔlɔmbɔla ndo nde mbahombaso tɛmɔlaka. L’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ, tekɔ lo nsambisha anto ɔnɛ Jehowa mbele Omboledi wa nkɛtɛ k’otondo. (Ɛny. 4:11) Diɛsɛ la ekimanyielo kande, tekɔ lo nsambisha anto wele l’okitshakitsha lokumu l’ɔlɔlɔ, tekɔ lo nkeketsha wanɛ wambatɛ etema ndo walela dia vɔ monga l’elongamelo. (Is. 61:1, 2) Kaanga mbahemba Satana dia mbahemɛ ekambi waki Nzambi ndo andja w’otondo, sho ngɛnangɛnaka efula sango diaso dia lo nyuma ndo tamboyashikikɛ dia nama olowanyi aso le Nzambi, ndo ntetemala ntombola Nkumadiɔndjɔ Jehowa, l’etena kɛnɛ ndo pondjo pondjo.—Adia Osambu 26:11; 86:12.