ASAWO WƆTƆNƐ L’ƆTƐ A DUI WA LO LOHOSO | TA DIAKATSHIKITANYA ANDJA

Onto lele lo kiɔkɔ y’ata ndo y’asui

Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 11, 1918, Ta dia ntondo di’andja w’otondo diakashile. Kaanga mbele elimu wa nsala komonga efula, anto wakangɛnangɛna lo toshinga. Koko, ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ waki wa lo tshenyi ya wonya tsho. Kombeta edja, mpokoso kekina koleki ndo ta dia ntondo kakakomɛ anto.

Hemɔ ka lɔnyɔi kakawelɛka Grippe espagnole kakakokanɛ l’ahole wakalɔmaka ta la France lo Ngɔndɔ ka samalo 1918. Aha la ntshimbatshimba, hemɔ kɛsɔ kakadiake anto efula. Ɛnyɛlɔ, lo ngɔndɔ ngana tsho, tɔ kakadiake asɔlayi w’ase Amɛrikɛ ndeka ndo woho wakawadiakema oma le atunyi awɔ lo ta dia la France. Ndo nyemba y’asɔlayi yakakalola lawakawɔ etena kakashile ta waki la hemɔ kɛsɔ ndo esadi eto, tɔ kakakokanɛ l’andja w’otondo.

L’ɛnɔnyi wa l’ɔkɔngɔ wa ta sɔ, anto wakadiɛnɛ la ndjala ndo l’ekakatanu wendana l’ekondjelo. Ase Erɔpɛ efula wakadiɛnɛ la ndjala etena kakashile ta lo 1918. Oya lo 1923, falanga y’ase Allemagne yakashisha nɛmɔ diayɔ. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi esamalo, andja w’otondo wakonge l’ekakatanu wendana l’ekondjelo. Ndo l’ekomelo, lo 1939, Ta dia hende di’andja w’otondo diakatatɛ ndo lo yoho mɔtshi aki oko Ta dia ntondo di’andja w’otondo mbakatetemala. Kakɔna kaki lo kiɔkɔ ya mpokoso shɔ?

DJEMBETELO YA NSHI Y’EKOMELO

Prɔfɛsiya ya lo Bible tokimanyiya dia mbeya kɛnɛ kele lo kiɔkɔ y’awui amɔtshi wambosalema l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto, djekoleko lo kɛnɛ kendana la Ta dia ntondo di’andja w’otondo. Yeso Kristo akatatshi di’etena ‘kayɔlɔshana wodja la wodja,’ kayoyala ndjala ya kasha ndo elando l’andja w’otondo. (Mateo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Nde akatɛ ambeki ande dia mpokoso shɔ mbayonga djembetelo ya nshi y’ekomelo. Elembetshielo efula wendana la dui sɔ wekɔ lo dibuku dia Ɛnyɛlɔ diɛnya diɔtɔnganelo diele lam’asa asui wa la nkɛtɛ la ta diakalɔma l’olongo.—Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ta diakalɔma la nkɛtɛ ndo ta diakalɔma l’olongo.”

Dibuku diakɔ diaamɛ, tɛkɛtaka di’ambahemi wa mfalasa anɛi welamɛ tena dimɔtshi ambahemi wa mfalasa anɛi wa l’Ɛnyɛlɔ. Ambahemi asato l’atei awɔ wekɔ didjidji dia mpokoso yakatatshi Yeso yema la ntondo, mbuta ate ata, ndjala ndo elando. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Onde ambahemi wa mfalasa anɛi wekɔ lo nsala olimu awɔ?”) Mbokɛmaka hwe dia Ta dia ntondo di’andja w’otondo diakatatshiya asui wahakomɛ wele l’anto ɛlɔ kɛnɛ. Ndo nto, Bible mɛnyaka dia lo yoho mɔtshi Satana mbele lo kiɔkɔ y’asui asɔ. (1 Joani 5:19) Onde ɛlɔmbwɛlɔ kande kayokomɛ lushi lɔmɔtshi?

Dibuku di’Ɛnyɛlɔ toshikikɛka nto dia ‘etena kambotshikalɛ Satana kaya mondo.’ (Ɛnyɛlɔ 12:12) Diakɔ diende la nkɛlɛ k’efula ndo diatshulolande asui w’efula la nkɛtɛ. Ɔnkɔnɛ, asui wɛnaso mɛnyaka nto dia etena kambotshikalɛ Satana kaya mondo.

ELIMU WA DIABOLO WAYOLANYEMA

Ta dia ntondo di’andja w’otondo diakatshikitanya ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Diɔ mbakahɔhɔla nyemba y’ata yalɔma nshi nyɛ, ɔtɔmbɔkwɛlɔ ndo diakakonya anto diaha mbɛkɛ etema le ɛnɔmbɔdi w’ana w’anto. Diɔ diekɔ nto djembetelo ya shikaa yɛnya dia Satana akatshanyema oma l’olongo. (Ɛnyɛlɔ 12:9) Ɔnɔmbɔdi wahɛnama w’andja ɔnɛ salaka akambo oko owandji walɔmbɔla la hiadi weya di’etena kambotshikalɛ kaya mondo. Etena kayokomɛ ɛlɔmbwɛlɔ kande, asui wakatatɛ oma lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo wayoshila.

L’ekimanyielo ka prɔfɛsiya ya lo Bible, tekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa mbɛkɛ etema aso le Yeso Kristo, Nkumekanga kaso ka l’olongo ‘kayanga ndanya elimu waki Diabolo’ keema edja. (1 Joani 3:8) Miliyɔ y’anto wokɔlɔmbaka dia Diolelo diaki Nzambi ndja. Onde ndo wɛ mbasala dui sɔ? Diɛsɛ la Diolelo sɔ, anto wele la kɔlamelo wayɛna woho wayosalema lolango laki Nzambi, koko aha laki Satana lanɛ la nkɛtɛ. (Mateo 6:9, 10) Lo Diolelo diaki Nzambi, ta di’andja w’otondo kana weho ekina w’ata tshɛ hawotoyala nto! (Osambu 46:9) Naka wɛ mbeka awui wendana la Diolelo sɔ ndo nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ la wɔ, kete wɛ ayɛna etena kayonga wɔladi lo nkɛtɛ k’otondo.—Isaya 9:6, 7.

Ta diakalɔma la nkɛtɛ ndo ta diakalɔma l’olongo

Ntambe oko 19 la ntondo ka Ta dia ntondo di’andja w’otondo ntatɛ, Satana akatɛ Yeso dia mbosha “waolelo tshɛ wa l’andja.” (Mateo 4:8, 9) Yeso Kristo akatone kɛnɛ kakandawotɛ ndo yema l’ɔkɔngɔ, nde akayotaka dia Diabolo ekɔ “owandji w’andja ɔnɛ.” (Joani 14:30) Laadiko dia laasɔ, ɔpɔstɔlɔ Joani akafunde ate: “Andja w’otondo wekɔ lo nɔmbɔma oma le Kanga kɔlɔ.”—1 Joani 5:19.

Ko lam’ele Satana mbalɔmbɔla andja w’otondo, onde sho koka mbidja taamu ɔnɛ aha nde mbaki lo kiɔkɔ ya Ta dia ntondo di’andja w’otondo ndo asui wakaye oma lo ta sɔ? Lo mɛtɛ, dibuku di’Ɛnyɛlɔ mɛnyaka dia Satana mbele lo kiɔkɔ y’asui wa la nkɛtɛ wakamɛ oma ko 1914. Awui wayela anɛ mɛnyaka lo tshena pe akambo watɛkɛtama lo Ɛnyɛlɔ tshapita 12:

Divɛsa 7 mbutaka dia ta diakalɔma l’olongo lam’asa Mikayɛlɛ (Yeso Kristo) nde la Dragɔ (Satana).
Divɛsa 9 mbutaka dia Diabolo “ɔnɛ langanyiya nkɛtɛ k’otondo,” akakashema la nkɛtɛ.
Divɛsa 12 mbutaka dia “mfɔnu kayanga monga la nkɛtɛ ndo lo ndjale, nɛ dia Diabolo amboya le nyu ele la nkɛlɛ k’efula, eya dia etena kambootshikalɛ kaya mondo.”

Wahɔnelo w’akambo lo ndjela tena dia lo Bible ndo akambo wakasalema l’andja ɔnɛ, mɛnyaka dia ta dia l’olongo sɔ diakalɔma l’ɔkɔngɔ wa Diolelo diaki Nzambi shikikɛma lo 1914.a Ɔnkɔnɛ, lo ɔnɔnyi akɔ waamɛ w’ohomba ɔsɔ, ta diakalɔma la nkɛtɛ ndo ta diakalɔma l’olongo.

a Enda tshapita 8 ya dibuku Bible etshatɔ mɛtɛ? diakatondjama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa.

Onde ambahemi wa mfalasa anɛi wekɔ lo nsala olimu awɔ?

Mfalasa ka wɛma, ombahemi atɔ ekɔ nkumekanga ka l’olongo. Nkumekanga Yeso Kristo ekɔ ombahemi wa mfalasa wele l’oyango wa mbidja losembwe. (Osambu 45:4) Dui dia ntondo diakandasale ele, mbitshanya Satana nde l’ɛdiɛngɛ ande oma l’olongo.—Ɛnyɛlɔ 6:2; 12:9.

Mfalasa ka Beela oko dja, ombahemi atɔ ekɔ la lotshungɔ la “minya wɔladi oma la nkɛtɛ.” (Ɛnyɛlɔ 6:4) Ntatɛ oma lo 1914, ta diakalɔma diakonge l’etombelo wa kɔlɔ watetemala nsoya anto polo nshi nyɛ. Ɛnɔnyi 21 l’ɔkɔngɔ wa Ta dia ntondo di’andja w’otondo nkomɛ, Ta dia hende di’andja w’otondo diakatatɛ ndo diakadake anto lo yɛdikɔ yoleki tshɛ. Lo ndjela eyangelo ɛmɔtshi wakasalema, Ta dia hende di’andja w’otondo diakadake anto oko miliyɔ 60. Oma lo 1945, ata wakalɔmaka l’ahole amɔtshi ato, koko lo ata akɔ anto wakavɔka efula. Ambewi w’ɛkɔndɔ amɔtshi wakɛnya dia anto ndekana miliyɔ lokama wakavu lo ata wakalɔma lo ntambe ka 20.

Mfalasa k’odima, ombahemi atɔ ekɔ la kilɔ l’anya ndo tɔ kekɔ didjidji dia ndjala. (Ɛnyɛlɔ 6:5, 6) Lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo, asɔlayi wakɔtɔ sheke l’ase Allemagne wakadihɛ anto mboka ko anto oko 750000 wakavu la ndjala. Lo 1921, ase Russie ndekana miliyɔ hiende wakavu la ndjala ndo ndjala kɛsɔ kakakokanɛ l’ahole akina. Lo tshɛ, anto oko miliyɔ 70 mbakavu l’ɔtɛ wa ndjala lo ntambe ka 20. Ɔnɔnyi tshɛ, olelo wa kɔlɔ wekɔ lo ndjaka ana w’akɛnda ndekana miliyɔ shato wele l’ɛsɛ k’ɛnɔnyi etanu.

Mfalasa k’ɛkɛsɛkɛsɛ, ombahemi atɔ ekɔ nyɔi. (Ɛnyɛlɔ 6:8) Hemɔ ka ntondo kakaleke ndjaka anto lo ntambe ka 20 aki lɔkɔsu la gripe espagnole. Lofulo l’anto wakavu lakatatshikitanaka, koko lo ndjela wɛdikelo ɔmɔtshi, lɔkɔsu lɔsɔ lakadake anto oko miliyɔ 50. Dibuku L’homme et les microbes (lo Angɛlɛ) mbutaka ɔnɛ: “Ɔsɔ aki hemɔ kɛmɔtshi l’atei wa hemɔ yoleki wolo lo ɔkɔndɔ w’anto. Kaanga hemɔ ka peste bubonique kondjaka anto efula ngasɔ.” Lokombakomba, Malaria ndo lɔkɔsu la lohondja ekɔ hemɔ nkina yakadakisha anto miliyɔ nkama lo ntambe ka 20.