Lefèvre d’Étaples​—Nde akalange di’anto k’anto mbeya ɔtɛkɛta wa Nzambi

LA PINDJU kɛmɔtshi ka Lushi la lomingu, l’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1520, anto wakadjasɛka la Meaux, osomba wa tshitshɛ wosukanyi la Paris kokoka mbetawɔ kɛnɛ kakawoke l’ɔtɛmwɛlɔ. Vɔ wakahokamɛ wadielo wa Evanjiliɔ l’ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ, mbuta ate lo Falase lo dihole dia Latino.

Jacques Lefèvre d’Étaples (lo Latino, Jacobus Faber Stapulensis), okadimudi wa Bible waki lo kiɔkɔ ya dui sɔ, akayofundɛka ɔngɛnyi ande wa ma ma l’ɔkɔngɔ diko ate: “Aha la taamu, nyu koka nkanyiya woho wele la ngandji tshɛ, Nzambi ekɔ lo ntshutshuya timba [t’anto] w’anyanya lo ahole amɔtshi dia mpokamɛ Ɔtɛkɛta ande.”

L’etena kɛsɔ, ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ ndo ambeyi wa théologie wa la Paris wakalɔshaka diaha Bible kadimɔma lo ɛtɛkɛta wa totshitshɛ. Ko kakɔna kakatshutshuya Lefèvre dia nkadimola Bible lo Falase? Ndo ngande wakandasale dia nkimanyiya anto k’anto dia vɔ nshihodia Ɔtɛkɛta wa Nzambi?

NDE AKATAYANGAKA ELEMBETSHIELO WA MƐTƐ W’AFUNDELO

La ntondo ka nde ndjokoma okadimudi wa Bible, Lefèvre akayasha dia nkaloya elembetshielo wa l’etatelo w’awui wendana la filozofi ndo théologie. Nde akɛnyi dia efundelo wa ntondo wakashisha tokitshimudi tawɔ l’ɔtɛ wa ekadimwelo wa kɔlɔ wakatasalemaka l’edja ka ɛnɔnyi nkama ndo wa dikɔmɔ diakatadjamaka. Lo oyangelo ande wa tokitshimudi ta mɛtɛ ta efundelo w’edjedja, nde akatatɛ mbeka dimɛna dimɛna Bible ka l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ, mbuta ate Latino Vulgate.

Wekelo ande wa l’otema ɔtɔi w’Afundelo akokonya dia mbuta ɔnɛ “wekelo w’akambo wa mɛtɛ waki Nzambi mbishaka elongamelo . . . ɔngɛnɔngɛnɔ woleki tshɛ.” Diakɔ diele, Lefèvre akatshike mbeka awui wa filozofi ndo akayasha la wolo ande tshɛ dia nkadimola Bible.

Lo 1509, Lefèvre akatondja dibuku dia wekelo wɛdika dikadimwelo tanu diotshikitanyi dia lo Latino dia dibuku di’Esambo,a mbidja ndo ekadimwelo kande ndamɛ kakandalɔngɔsɔla Vulgate. Otshikitanyi l’ambeyi wa théologie wa l’etena kande, nde akasale la wolo dia ntana yoho ‘yokɛma dimɛna’ ya nkadimola avɛsa wa lo Bible. Yoho yande ya nkadimola Afundelo yaki la shɛngiya ya wolo le nomb’ewo kina y’awui wa lo Bible ndo le ambidji w’etshikitanu.—Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Woho wakasɛngiyama Martin Luther oma le Lefèvre.”

Lam’ele nde akotɔ l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ, Lefèvre aki l’eshikikelo ɔnɛ ɔtɛmwɛlɔ koka ndowana, paka naka vɔ mbetsha anto k’anto Afundelo dimɛna. Ko ngande wakakoke anto k’anto nkondja wahɔ oma lo Afundelo, etena kele laasɔ ko efula k’efundelo w’ekila waki paka lo Latino?

NDE AKASALE DI’ANTO TSHƐ NKONDJA BIBLE

Woho wakalangaka Lefèvre Ɔtɛkɛta wa Nzambi lo yɛdikɔ y’efula akotshutshuya dia nde mbɔsa yɛdikɔ di’anto efula monga la Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Dia nkotsha oyango ɔsɔ, lo Ngɔndɔ ka samalo 1523, nde akatondja ekadimwelo ka lo Falase ka Evanjiliɔ lo tɔvɔlimɛ tohende ta totshitshɛ. Fɔrma ka tshitshɛ kɛsɔ kaki oshinga wakawasondjaka Bible ka ntondo kahanya l’ahende ndo dui sɔ akakimanyiya di’anto waki komonga l’ekondjelo k’efula nkondja kɔpi ka Bible.

Kombeta edja, anto k’anto wakatatɛ ngɛnangɛna. Oyadi apami kana wamato wakalomɔlomɔ dia mbadia ɛtɛkɛta waki Yeso l’ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ, diakɔ diele kɔpi 1 200 yakatondjama ntondo yakashile l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ngana tsho.

NDE AKAAMƐ BIBLE LA DIHONGA TSHƐ

Lo mbɔtwɛlɔ ka Evanjiliɔ, Lefèvre akalembetshiya dia nde akaakadimola oya lo Falase l’oyango wa “anto k’anto” wa l’ɔtɛmwɛlɔ “monga l’eshikikelo k’akambo wa mɛtɛ wa l’Evanjiliɔ woho wediɔ lo Latino.” Ko lande na kakalomɔlomɔka Lefèvre dia nkimanyiya anto k’anto dia vɔ mbeya kɛnɛ ketsha Bible?

Lefèvre akeyaka dimɛna dia wetshelo w’ana w’anto ndo filozofi akonge la shɛngiya ya kɔlɔ lo ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ. (Makɔ 7:7; Kɔlɔsayi 2:8) Ndo nde aki l’eshikikelo dia etena kakakoke dia Evanjiliɔ “mbewoyama dimɛna l’andja w’otondo diaha anto minganyiyama nto la wetshelo waheyama ɔtɛ l’ekolo w’ana w’anto.”

Lefèvre akasale nto la wolo dia ntondja tokanyi ta kashi lo sɛkɛ ta wanɛ wakatonaka okadimwelo wa Bible oya lo Falase. Nde akatondja sɛkɛ lɔkɛwɔ lawɔ la dungi pende lo mbuta ɔnɛ: “Ngande wayowetsha [anto] dia nkitanyiya kɛnɛ tshɛ kakadjanga Yeso Kristo, naka vɔ hawolange di’anto k’anto mɛna ndo mbadia Evanjiliɔ wa Nzambi lo ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ?”—Rɔmɔ 10:14.

Aha la taamu, ambeyi wa théologie wa lo kalasa y’adidi ya la Paris, mbuta ate Sorbonne, wakasale la wolo dia nshimba Lefèvre aha la ntshimbatshimba. Lo Ngɔndɔ k’enanɛi 1523, vɔ wakasale diaha dikadimwelo dia l’ɛtɛkɛta ekina monga ndo di’aha anto ntɛkɛta dimɛna lo kɛnɛ kendana la Bible, lo mbuta dia “ɔsɔ ekɔ ndɔshana l’ɔtɛmwɛlɔ.” Otondongaka aha la ekimanyielo ka nkumekanga ka la France, Francis I, tshike le Lefèvre otɔsama oko onto lalɔshana l’ɔtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ.

OKADIMUDI WA BIBLE WAKATSHIKALA “KI” AKASHIDIYA OLIMU ANDE

Lefèvre kombetawɔ dia woho wakɔnyɔlaka anto elimu ande mbeekola yimba oma l’okadimwelo wa Bible. Lo 1524, l’ɔkɔngɔ wa nde nshidiya okadimwelo wa Afundelo wa lo Grɛkɛ (welɛwɔ ɔnɛ Daka di’Oyoyo) nde akatondja ekadimwelo ka lo Falase ka dibuku di’Esambo dia ambetawudi nɔmba Nzambi “l’otema ɔtɔi ndo la nsaki tshɛ.”

Aha la ntshimbatshimba, ambeyi wa théologie wa lo Sorbonne wakatatɛ nsɛdingola ekadimwelo kaki Lefèvre la yambalo tshɛ. Kombeta edja, vɔ wakasha lotshungɔ la ntshumba lo sɛkɛ ekadimwelo kande k’Afundelo wa lo Grɛkɛ ndo lo kɛnɛ kendana la efundelo ekina, vɔ wakate dia vɔ “sukɛka wetshelo wa kɔlɔ waki Luther.” Etena kakawelɛ ambeyi wa théologie dia nde ndjolembetshiya tokanyi tande, Lefèvre akɔshi yɛdikɔ ya ntshikala “ki” ndo akalawɔ otsha la Strasbourg. Lɛkɔ, nde akatotetemala nkadimola Bible lo woshɛshɛ. Kaanga mbele anto amɔtshi wakɛnyi diele oko yɛdikɔ yakandɔshi shɔ yakɛnyaka dia nde komonga la dihonga, nde akeyaka dia ɔsɔ aki yoho yakaleke dimɛna ya nkadimola wanɛ waki komonga la lowando lo “adidi” w’oshinga wolo w’oma lo akambo wa mɛtɛ wa lo Bible.—Mateo 7:6.

Suke la ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa nde ndawɔ, nkumekanga Francis I akasɔnɛ Lefèvre dia nde monga ombetsha waki Charles, ɔnande la pami laki la ɛnɔnyi ɛnɛi. Ɔkɛndɛ ɔsɔ akasha Lefèvre etena k’efula ka nde nshidiya okadimwelo ande wa Bible. Lo 1530, nde akatɛprimɛ Bible kande k’otondo l’andja wa France, mbuta ate la Antwerp la Belgique la lotshungɔ laki nkumekanga Charles V.b

NDE AKI LA ELONGAMELO K’EFULA KOKO AKAYONGAKA LA LONYANGU

Lo lɔsɛnɔ lande l’otondo, Lefèvre akalongamɛka dia ɔtɛmwɛlɔ ayotshika mbekelo y’ana w’anto ko nkalola lo ewo k’oshika k’Afundelo. Nde aki la dietawɔ di’efula lo “lotshungɔ ndo ɔkɛndɛ wele la Okristo tshɛ wa mbadia ndo mbeka Bible onto ndamɛ.” Diakɔ diele, nde akasale la wolo di’anto tshɛ nkondja Bible. Kaanga mbele woho wakandakombolaka dia mɛna otshikitanu salema l’ɔtɛmwɛlɔ kokotshama, Lefèvre akatshike sango di’oshika, mbuta ate nde akakimanyiya anto k’anto dia mbeya Ɔtɛkɛta wa Nzambi.