Kambeta loowe kana tɔ tataki kɛnɛ kayosalema edja efula la ntondo?

SIANSƐ

BIBLE BU DIBUKU DIA SIANSƐ, KOKO TƆ KEKƆ L’AWUI WAKATATAMI LA NTONDO K’ANTO NDJOWASHOLA. TƆSƐDINGOLE BƐNYƐLƆ DINGANA TO.

Onde andja wɛnama wekɔ l’etatelo?

Ambeyi wa siansɛ wa tomanamana wakataka ntondo l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ keema. Kakianɛ efula kawɔ wetawɔ dia andja wasɛnaso ɔnɛ waki l’etatelo. Koko Bible ambootataki akambo asɔ tshɛ hwe la ntondo.​—Etatelo 1:1.

Ngande wele nkɛtɛ?

Lo nshi y’edjedja, anto efula wakafɔnyaka dia nkɛtɛ kaki ebamubamu. Lo ntambe ka tanu N.T.D., ambeyi wa siansɛ w’ase Ngirika wakataka dia nkɛtɛ kaki obolonga. Koko edja efula la ntondo ka laasɔ, mbuta ate lo ntambe k’enanɛi N.T.D., Isaya laki ofundji wa Bible akate dia ‘nkɛtɛ kekɔ okama,’ lo nkamba la tshɛkɛta yakoka kadimɔma nto ɔnɛ “obolonga.”​—Isaya 40:22; nɔtɛ.

Onde olongo wɛnaso ɔnɛ wayolanyema lushi lɔmɔtshi?

Aristote laki ombeyi wa siansɛ w’ose Ngirika, lakasɛnaka lo ntambe ka nɛi N.T.D., aketsha dia paka nkɛtɛ keto kalana, koko olongo woludi la tɔɔtɔ hatotshikitana kana ndanyema pondjo. Kanyi shɔ yakaviya l’edja ka ntambe efula. Koko lo ntambe ka 19, ambeyi wa siansɛ wakayotondja kanyi kina y’olanelo wa diangɔ. Kanyi shɔ akɛnyaka dia diangɔ tshɛ oyadi dia l’olongo kana dia la nkɛtɛ ndanaka. Lord Kelvin laki ombeyi wa siansɛ lakayosukɛka ohamelo wa kanyi shɔ akate dia Bible mbutaka dui dimɔ diendana l’olongo la nkɛtɛ ɔnɛ: “Oko dihɔndɔ, vɔ tshɛ wayonga emusu.” (Osambo 102:25, 26) Kelvin akayetawɔ kɛnɛ ketsha Bible ɔnɛ Nzambi koka nsɔna dia nshimbɛ etongelo Kande oma l’elanyelo.​—Ondaki 1:4.

Planɛtɛ yele oko okama aso wa nkɛtɛ ɔnɛ mpikama l’ɛngɔ kakɔna?

Aristote aketsha dia waa planɛtɛ tshɛ mbahatana lam’asayɔ ndo nkɛtɛ mbele l’atei ayɔ tshɛ. Oma lo ntambe 18 T.D., ambeyi wa siansɛ wakayetawɔka kanyi y’ɔnɛ tɔɔtɔ ndo waa planɛtɛ pombaka pikama lam’aha ndooko ɛngɔ. Koko lo dibuku dia Jɔbɔ diakafundama lo ntambe 15 N.T.D., sho mbadiaka ɔnɛ Otungi “nɛndjalɛndjaka nkɛtɛ lam’aha ndooko ɛngɔ.”​—Jɔbɔ 26:7.

AWUI W’ASEKA ENGANGA

KAANGA MBELE BIBLE BU DIBUKU DI’ASEKA ENGANGA, DIƆ DIEKƆ L’ATƆNDƆ AMƆTSHI WƐNYA EWO K’OSHIKA KA YOONGE YA DEMBA.

Manganya anto wele la hemɔ.

Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakalɔmbaka dia anto waki la hemɔ ka sudi mangana la anto akina. Paka polo lo Moyen Âge mbakayoshihodiaka adɔkɔtɛlɛ dia nkamba la tɔndɔ sɔ diele ohomba polo ndo nshi nyɛ. Akambo w’ase Lɛwi, tshapita 13 ndo 14.

Osolelo w’anya l’ɔkɔngɔ wa minanda onto lambovɔ.

Polo l’ekomelo ka ntambe ka 19, ko aseka enganga waakananda edo etena kasakɛwɔ ɛkɔnyi aha la nsola anya. Mbekelo kɛsɔ kakakonya lo lɔnyɔi l’anto efula. Koko, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakataka dia onto tshɛ lakanandaka odo aki kanga mindo. Ɛlɛmbɛ akɔ wakɛnyaka dia lo waaso wa ngasɔ wakahombaka nkamba l’ashi dia ndjaɛdia. Mbekelo y’ɔtɛmwɛlɔ shɔ yaki mɛtɛ la wahɔ efula lo yoonge ya demba.​—Walelo 19:11, 19.

Yɛdikɔ ya mongaka la nkomba.

Ɔnɔnyi tshɛ, ndekana ana w’a kɛnda nunu nkama tshanu wekɔ lo mvɔ la hemɔ ka lɔkɛdi lo yɛdikɔ y’efula l’ɔtɛ wele anto wekɔ lo takitsha tumi okitshakitsha. Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakataka dia onto pombaka nkundɛ tumi tande, mangana la dihole diadjasɛ anto.​—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 23:13.

Etena ka minya mpota.

Ɛlɛmbɛ wa Nzambi wakataka dia ɔna tshɛ la pami pombaka minyama mpota lo lushi la enanɛi la eotwelo kande. (Akambo w’ase Lɛwi 12:3) Le ana wa ashashi, dikila diawɔ mbetetaka dimɛna lo demba l’ɔkɔngɔ wa lomingu la ntondo la eotwelo kawɔ. Lo nshi yakafundamaka Bible, la ntondo ka esakelo w’aseka enganga mpama, nkonga ndekana lomingu ɔtɔi la ntondo ka ndjonya ɔna mpota aki dui dia ekokelo k’oshika.

Diɔtɔnganelo diele lam’asa ekokelo ka lo tokanyi la ka lo demba.

Anyangiyangi w’aseka enganga ndo ambeyi wa siansɛ mbutaka dia awui w’amɛna wele oko ɔngɛnɔngɛnɔ, elongamelo, lowando ndo monga suke dia dimanyiya mongaka l’etombelo w’amɛna efula lo yoonge ya demba. Bible mbutaka ɔnɛ: “Otema wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ ekɔ okanga wa dimɛna, koko yimba yambɔkɔmɔ shidiyaka wolo w’onto.”​—Tokedi 17:22.