Rɛferansɛ wa lo Dikatshi dia losanganya la lɔsɛnɔ ndo olimu aso
NGƆNDƆ KA DIKUMI 1-7
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOANI 9-10
“Yeso ndjakiyanyaka dikambo di’ɛkɔkɔ ande”
nwtsty, media
Lokoto l’ɛkɔkɔ
Lokoto l’ɛkɔkɔ aki lokombo lakawadjaka dia nkokɛ ɛkɔkɔ oma le ase wevi ndo nyama ya ngala. Alami w’ɛkɔkɔ wakakokɛka ɛkɔkɔ awɔ lo lokoto l’otsho. Lo nshi yakafundamaka Bible, nkoto y’ɛkɔkɔ shɔ komonga l’efelo ndo yakikɔ la weke ndo etale wotshikitanyi, mbala efula wakadjaka lokombo l’ave ndo wakatshikaka hwe. (Wal 32:16; 1Sa 24:3; Zɛf 2:6) Joani ekɔ lo ntɛkɛta dia wɔtwɛlɔ wa lo lokoto l’ɛkɔkɔ “lo soko,” diakalamemaka oma le “olami wa soko.” (Jni 10:1, 3) Lo ahole waki anto efula la ɛkɔkɔ, ɛkɔkɔ efula wakahombaka ndala kaamɛ, laasɔ olami wa soko akahombaka nsungukala dia nkokɛ ɛkɔkɔ. La pindju, olami wa soko akahombaka ndjiholɛ alami w’ɛkɔkɔ soko. Olami tshɛ akahombaka mbelɛ ɛkɔkɔ ande, ndo ɛkɔkɔ la ɛkɔkɔ wakeyaka duyi dia olami awɔ ndo wakatshɔka. (Jni 10:3-5) Yeso akatɛkɛta dia mbekelo kɛsɔ dia mɛnya woho wakokɛnde ambeki ande.—Jni 10:7-14.
w11 5/15 7-8 od. 5
Nkumbo y’Akristo le, ‘nyɔsɛnake’
5 Nyɛsɔ tende woho wakoka omi mbeka dia ndjela ɛnyɛlɔ ka Yeso. Lo yoho ya didjidji, diɔtɔnganelo diele lam’asa olami w’ɛkɔkɔ l’ɛkɔkɔ ande mpikama lo woho wawaeyande ndo wayaɛkɛwɔ le nde. Olami w’ɛkɔkɔ mbeyaka akambo tshɛ wendana l’ɛkɔkɔ ande ndo vɔ mbêyaka ndo ndjaɛkɛka tshɛ le nde. Vɔ mbeyaka ndo nɛmiyaka dui diande. Yeso akate ate: “Dimi mbeyaka ekoko ami, ndu vo mbeyakami.” Nde heye etshumanelo lo yoho ya lahahɛ. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ “mbeyaka” mbelaka kanyi ya “mbeya onto dimɛna.” Eelo, Olami w’ɔlɔlɔ w’ɛkɔkɔ mbeyaka ɛkɔkɔ ande l’ɔmɔmɔ. Nde mbeyaka ehomba, wɛɔdu ndo akoka awɔ. Ndoko dui diendana l’ɔkɔkɔ diahakoke Yeso mbeya. Ɛkɔkɔ mbeyaka olami awɔ dimɛna ndo ndjaɛkɛka l’ɛlɔmbwɛlɔ kande.
cf 124-125 od. 17
“Ndi kumbatela nduku dikambu, tshikima ndu wela”
17 Oma lo kɛnɛ kakandɛnyi ndamɛ, George Adam Smith akafunde lo dibuku diande (The Historical Geography of the Holy Land) ate: “Tena dimɔtshi takomuyaka yema la midi suke la tɛkɔ di’ashi dia la Judeya lɛnɛ akayaka elami w’ɛkɔkɔ esato kana ɛnɛi la nyemba yawɔ y’ɛkɔkɔ. Nyemba y’ɛkɔkɔ shɔ yakasɔhanaka ndo takayambolaka woho wakahombe olami l’olami mbeya nsɔtɔla ɛkɔkɔ ande hita nto. Koko l’ɔkɔngɔ w’ɛkɔkɔ nshidiya la nnɔ ashi ndo nkɛnya, elami wakadɛka lo bɛkɛ diotshikitanyi dia dikona ndo onto l’onto akelɛka ɛkɔkɔ ande lo yoho yakandawaekiya. Ndo ɛkɔkɔ w’olami l’olami wakatshikaka nyemba nkina y’ɛkɔkɔ ko ndjela olami awɔ l’ɔnɔngɔ oko wakawaye, edja nd’ɛkɔkɔ tshɛ wambotshika dihole ko ndjela elami awɔ aha l’ofukutanu monga.” Otonga wolo dia Yeso mbeya mbisha wetshelo wa dimɛna efula w’ɔnɛ naka sho mbetawɔ ndo nkitanyiya wetshelo ande ndo naka sho ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kande, kete sho kokaka nkokamɛ la ngandji tshɛ oma le “ulami w’ololo w’ekoko” otondonga nde kombeyaka dikambo sɔ.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 10:16
mbela: Kana “nɔmbɔla.” Vɛrbɛ aʹgo ya lo Grɛkɛ yokambi la wɔ lanɛ koka nembetshiya “mbela (lo)” kana “nɔmbɔla,” nemanɛka la dihole diatanemayɔ. Efundelo ɛmɔtshi wa l’anya wa lo Grɛkɛ wa l’ɛnɔnyi oko 200 T.D. kambaka la tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ (sy·naʹgo) yafɔna yakadimɔma mbala efula ɔnɛ “nsanganya.” Oko wende olami w’ɔlɔlɔ w’ɛkɔkɔ, Yeso tshumanyaka, nɔmbɔlaka, kokɛka ndo ndeshaka ɛkɔkɔ wele lo lokoto lɔnɛ (vɔ mbelamɛka nto oko “leemba la tshitshɛ l’ɛkɔkɔ” lo Luka 12:32) ndo ɛkɔkɔ ekina wakinde. Vɔ tshɛ mongaka lo olui ɔtɔi l’ɛlɔmbwɛlɔ ka olami ɔtɔi. Tshɛkɛta ya didjidji nyɛ tɔtɔmiyaka kaamɛ kele lam’asa ambeki waki Yeso.
Toyange diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 9:38
akɔɔlɛmiya: Kana “mbookusamɛ, mbika adwe la ntondo ka nde, mbɔɔlɛmiya.” Etena kakambawɔ la vɛrbɛ pro·sky·neʹo ya lo Grɛkɛ dia ntɛkɛta dikambo dia mbisha nɛmɔ lo ntɛmɔla jambizambi, yɔ kadimɔmaka “ntɛmɔla.” (Mat 4:10; Luka 4:8) Koko, lanɛ, pami kakotɔ tshungu kakakɔnɔ, akeye dia Yeso ekɔ onyimpala wa Nzambi ndo nde akɔɔlɛmiya. Nde akawɔshi, aha oko Nzambi kana jambizambi, koko oko “Ɔna onto,” Mɛsiya wele la lowandji l’oma le Nzambi. (Jni 9:35) Etena kakandakusamɛ Yeso, mɛnamaka dia nde akasale dui sɔ lo yoho yakɔ yaamɛ la anto watɛkɛtama lo Afundelo wa lo Hɛbɛru. Vɔ wakakusamaka etena kakawahomanaka la amvutshi, nkumi ya dikanga kana enyimpala ekina waki Nzambi. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Ku 1:16; 2Ku 4:36, 37) Lo waaso efula, dilɛmiyɛlɔ diakawashaka Yeso akalembetshiyaka lowando laki lawɔ l’ɔtɛ wakawasholɛ Nzambi dui dimɔtshi kana l’ɔtɛ wakawashikikɛ dia Nzambi ambowaoka kɛtshi.—Enda nɔtɛ ya wekelo ya lo Mat 2:2; 8:2; 14:33; 15:25, nwtsty.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 10:22
Fɛtɛ k’Osapwelo: Lokombo la fɛtɛ kɛnɛ lo Hɛbɛru ekɔ Hanuka (chanuk·kahʹ), lɔ nembetshiyaka “Nsapola; Nkidia.” Tɔ kakasalemaka l’edja ka nshi enanɛi, ntatɛ oma lo lushi la 25 la Ngɔndɔ ka Kislɛvɛ, tɔ kokakitɔna etale la lushi la l’ɔnɔnyi lele yanyi ndeka monga la wenya yema tshitshɛ, (enda nɔtɛ ka wekelo lo nshi ya tshitshi lo divɛsa nɛ ndo lo Apandisɛ B15) wakohɔka osapwelo nto wa tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma lo 165 N.T.D. Antiochus IV Épiphane, nkumekanga ka Suriya akɔnyɔla Jehowa, Nzambi k’ase Juda, lo ndanya tɛmpɛlɔ Kande. Ɛnyɛlɔ, nde akake elambwelo la shɔdi y’elambwelo ka woke, lɛnɛ akalambɔmaka ntondo olambo wa lushi la lushi. Lo Kislɛvɛ 25, 168 N.T.D., dia mbidja tɛmpɛlɔ ka Jehowa mindo tshɛ lo tshɛ, Antiochus akalambola nsombo lo elambwelo ndo akatɛ oshi atɔ lo elambwelo k’otondo. Nde akatshumbe nkuke ya tɛmpɛlɔ, akalanya mvudu y’ɛlɔmbɛdi, ndo akatshu la elambwelo ka paonyi, mɛsa wa mapa wa lɛɛnya ndo ekundji ka tala ka paonyi. Oma laasɔ, nde akanyomosapola tɛmpɛlɔ ka Jehowa le Zeusɛ ka la Olympe, jambizambi y’apanganu. Ɛnɔnyi ehende l’ɔkɔngɔ, Judasɛ Makabe akanyomoyɔsa osomba ndo tɛmpɛlɔ. L’ɔkɔngɔ wa tɛmpɛlɔ mbɛdiama, wakanyomosala osapwelo nto lo Kislɛvɛ 25, 165 N.T.D., ɛnɔnyi esato kokele l’ɔkɔngɔ wa Antiochus nambola olambo ande wa kɔlɔ lo elambwelo dikambo dia Zeusɛ. Oma laasɔ, elambo wa lotshumba wakasalemaka lushi la lushi dikambo dia Jehowa, wakayotatɛ nambɔma nto. Ndooko etelo k’oma lo Afundelo wakasambiyama kɛnya dia Jehowa mbakakimanyiya Judasɛ Makabe dia mbidja otshumba ndo mbɔɔlɔmbɔla dia nyomokaloya tɛmpɛlɔ. Koko, Jehowa akakambe la anto w’oma lo wedja w’angɛndangɛnda, ɛnyɛlɔ oko Kurɔ ka la Pɛrɛsiya, dia nkotsha eyango ɛmɔtshi wendana la ɔtɛmwɛlɔ Ande. (Isa 45:1) Ɔnkɔnɛ, sho koka mbuta dia ondo Jehowa akakambe la pami kɛmɔtshi ka l’atei w’anto ande wakayakimɔ dia nkotsha lolango Lande. Afundelo mɛnyaka dia tɛmpɛlɔ kakahombe monga ndo kambema olimu l’oyango wa prɔfɛsiya yendana la Mɛsiya, olimu ande, ndo olambo ande kotshama. Ndo nto, ase Lɛwi wakahombaka nambola olambo polo etena kakahombe Mɛsiya nambola olambo wa woke, mbuta ate lɔsɛnɔ lande lo wahɔ w’anto. (Dan 9:27; Jni 2:17; Hɛb 9:11-14) Ambeki waki Kristo kɔnɔmbama dia salaka Fɛtɛ k’Osapwelo. (Kɔl 2:16, 17) Koko, ndooko efundelo wɛnya dia Yeso kana ambeki ande wakaanya osalelo wa fɛtɛ kɛsɔ.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 8-14
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOANI 11-12
“Tokoya kɛtshi ka Yeso”
nwtsty, nɔtɛ ya wekelo ya lo Joani 11:24, 25
Dimi mbeyaka dia nde ayolɔ : Maata akafɔnya dia Yeso akatɛkɛtaka dia eolwelo ka lo nshi yayaye, lo nshi y’ekomelo. (Enda nɔtɛ ka wekelo lo Jni 6:39, nwtsty.) Mbetawɔ kande kaki diambo lo kɛnɛ kaketshaka Yeso. Ewandji ɛmɔtshi w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo nshi yande, wakawelɛka Asadukɛ, wakatonaka dia mbetawɔ dia eolwelo kayonga, kaanga mbele ɔsɔ aki wetshelo wakokɛmaka hwe w’oma l’Afundelo wakasambiyama. (Dan 12:13; Makɔ 12:18) Lo wedi okina, Afarisɛ waketshaka dia anima havu. Koko Maata akeyaka dia Yeso aketshaka dia elongamelo ka eolwelo ndo akasale ahindo wambolola anto, kaanga mbele ndooko k’onto lakavu l’edja ka nshi efula oko Lazaro lakolwama.
Dimi lekɔ eolwelo ndo lɔsɛnɔ: Nyɔi ka Yeso ndamɛ ndo eolwelo kande kakadihola mboka di’anto wambovɔ nsɛna nto. L’ɔkɔngɔ wa Yeso mbolɔ, Jehowa akawosha wolo aha tsho wa mbolola wanɛ wambovɔ koko ndo wa mbisha lɔsɛnɔ la pondjo. (Enda nɔtɛ ka wekelo ka lo Jni 5:26, nwtsty.) L’Ɛnyɛlɔ 1:18, Yeso ndjaelɛka ndamɛ ɔnɛ “ɔnɛ lasɛna,” lele “la nsapi ya nyɔi ndo ya Diombo.” Ɔnkɔnɛ, Yeso ekɔ elongamelo ka wanɛ wasɛna ndo wakavu. Nde akalake dia dihola waombo ndo mbisha wanɛ wakavu lɔsɛnɔ, oyadi l’olongo oko wanɛ wayotolɛ kaamɛ la nde kana lo nkɛtɛ kande k’oyoyo kayɔlɔmbɔma oma lo tshimbo ya lowandji lande la l’olongo.—Jni 5:28, 29; 2Pe 3:13.
nwtsty, nɔtɛ ya wekelo ya lo Joani 11:33-35
ndela: Kana “mbida ekoko.” Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yendana la “ndela” mendanaka mbala efula la ndela la dui diokɛma. Vɛrbɛ yakɔ yaamɛ kambema le Yeso lo diaaso diakandewoya elanyelo ka Jɛrusalɛma kaki suke la ndja.—Luka 19:41.
akayakiyanya . . . , akatshimbe wɔɔngɔ: Osanganyelo wa tɔtɛkɛta tɔnɛ t’oma lo ɛtɛkɛta ehende w’edjedja mɛnyaka woho wakandama Yeso la kandji k’efula lo diaaso sɔ. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ “ndjakiyanya” (em·bri·maʹo·mai) nembetshiyaka mbala efula kandji k’efula, koko lanɛ yɔ mɛnyaka dia Yeso akandama la nkandji woho w’anyanya diakɔ diakandayakiyanya. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ (ta·rasʹso) yokadimɔmi ɔnɛ “ntshimba wɔɔngɔ” nembetshiyaka tshɛkɛta lo tshɛkɛta ndjakiyanya. Lo ndjela nomb’ewo kɛmɔtshi, lo divɛsa nɛ, tshɛkɛta yakɔ nembetshiyaka “mbidja ofukutanu l’asolo; mundama la paa k’efula kana kandji.” Vɔ nkamba la vɛrbɛ yakɔ yaamɛ lo Jni 13:21 dia mɛnya woho wakayaoke Yeso lo woho wakahombe Judasɛ ndjowofunga.—Enda nɔtɛ ka wekelo ka lo Jni 11:35,.
akayakiyanya: Tshɛk., “lo yimba.” Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ pneuʹma yokambi lawɔ lanɛ mbelaka ondo kanyi ya wolo watshutshuya waya oma l’otema wa didjidji w’onto ndo wookonya dia mbuta ndo nsala akambo lo yoho mɔtshi.—Enda Elembetshielo, “Nyuma.”
ndela: Tshɛkɛta yokambi lawɔ lanɛ (da·kryʹo) ndja oma lo vɛrbɛ yoye oma lo lokombo “asɔyi” la lo Grɛkɛ yokambi lawɔ lo avɛsa wele oko Luka 7:38; Ets 20:19, 31; Hɛb 5:7; Ɛny 7:17; 21:4. Yɔ hakomɛ tsho lo delo diokɛma koko yɔ ndekaka mendana la nkɛdia asɔyi. Lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, vɔ nkamba la vɛrbɛ shɔ paka lanɛ, ndo yɔ ntshikitana la nyɛ yokambi la wɔ lo Jni 11:33 (enda nɔtɛ ka wekelo) dia mɛnya woho wakalele Mariya ndo ase Juda. Yeso akeyaka dia nde ayanga mbolola Lazaro, koko nde aki la kandji k’efula etena kakandɛnyi angɛnyi ande wa ngandji wambondama la kandji. L’ɔtɛ wa ngandji k’efula ndo kɛtshi kaki la nde otsha le angɛnyi ande, nde akakɛdia asɔyi lo sɛkɛ. Ɔkɔndɔ ɔnɛ mɛnyaka hwe dia Yeso ndjaokaka woho akɔ waamɛ wayaoka wanɛ washisha wakiwɔ wa ngandji l’ɔtɛ wa nyɔi k’oma le Adama.
Toyange diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 11:49
ɔlɔmbɛdi a laadiko: Etena kaki wodja w’Isariyɛlɛ oko wodja wele la dipanda, ɔlɔmbɛdi a laadiko akakambaka olimu ande lɔsɛnɔ lande l’otondo. (Wal 35:25) Koko, etena kakayɔlɔmbɔlaka ase Rɔmɔ wodja w’Isariyɛlɛ, ase Rɔmɔ mbaki la lowandji la nsɔna ndo mbidja ɔlɔmbɛdi a laadiko. (Enda Elembetshielo, “Ɔlɔmbɛdi a laadiko.”) Kayifasi, lakasɔnama oma le ase Rɔmɔ, aki onyimpala waki la diewo wa wodja w’ase Rɔmɔ lo wodja w’angɛndangɛnda ndo nde akakambe olimu ɔsɔ ndeka anto akina tshɛ waki la ntondo kande. Nde akasɔnama oya lo 18 T.D. ndo akakambe olimu ɔsɔ polo oya lo 36 T.D. Lo mbuta dia Kayifasi aki ɔlɔmbɛdi a laadiko ɔnɔnyi ɔsɔ, mbuta ate lo 33 T.D., ondo Joani akalangaka mbuta dia Kayifasi aki ɔlɔmbɛdi a laadiko polo lo ɔnɔnyi wahohamamɛki wakadiakema Yeso.—Enda Apandisɛ B12 dia mbeya ondo lam’aki luudu la Kayifasi.
nwtsty, nɔtɛ ya wekelo ya lo Joani 12:42
emboledi: Lanɛ tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ “emboledi” mendanaka ondo la wanɛ wakakengaka Tominadi ta laadiko t’ase Juda. Tshɛkɛta yakɔ kambema lo Jni 3:1 dia ntɛkɛta dikambo dia Nikɔdɛmɔ, ɔnɛ laki ɔtɔi ɔmɔtshi la lo tominadi tɔsɔ.—Enda nɔtɛ ka wekelo ka lo Jni 3:1.
mbitshanyema oma lo shinangɔnga: Kana “mbitshanyema; shimbama lo shinangɔnga.” Tshɛkɛta a·po·sy·naʹgo·gos ya lo Grɛkɛ kambema paka lo Jni 12:42 ndo 16:2. Onto lakatshanyemaka akashimbamaka ndo akɔsamaka oko onto l’anyanya oma le anto akina. Okakitɔnelo ɔsɔ wa l’ase Juda akina akakokaka monga la etombelo wa kɔlɔ efula lo kɛnɛ kendana la falanga le nkumbo. Tondotondo wakakambaka la Shinangɔnga dikambo dia wetshelo, ndo lo tena dimɔ wakayokambaka la toshinangɔnga oko ahole wa kilombo wakikɔ la wolo wa mbisha anto alanya lo mbakɔmɔla ndo lo mbatshanya.—Enda nɔtɛ ka wekelo ka lo Mat 10:17.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 15-21
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOANI 13-14
“Dimi lambonyosha ɛnyɛlɔ”
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo 13:5
nsola ekolo w’ambeki: Lo Isariyɛlɛ w’edjedja, sandalɛ mbaki sabata yakalekaka anto ndɔta. Yɔ yaki la sɛmɛlɛ ya totshitshɛ ndo yakakimamɛka dimɛna efula l’ekolo ndo lo tɔkɔlɔngɔnyɔ, diakɔ diele weho akɔ tshɛ ekolo w’ɔmɛngɔdi wakakokaka mbɔtɔ mindo oma l’otoko kana mboka ya lɔtɛkɛ ndo dikambɔ. Diakɔ diele, aki tshondo ya mbekelo di’onto nkolola sabata yande la ntondo ka nde mbɔtɔ lo luudu, ndo onto l’ɔlɔlɔ lakalongolaka angɛndangɛnda akahombaka ndjashikikɛ dia ekolo w’angɛndangɛnda ande wambosolama. Bible kekɔ la avɛsa efula watɛkɛta dia mbekelo kɛsɔ. (Eta 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Luka 7:37, 38, 44) Etena kakasole Yeso ekolo w’ambeki ande, nde akakambe la mbekelo kɛsɔ dia mbasha wetshelo wa monga l’okitshakitsha ndo kambanɛ elimu lam’asawɔ.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 13:12-14
pombaka: Kana “la dia.” Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokambi la wɔ lanɛ kambemaka mbala efula lo kɛnɛ kendana la falanga, ndo yɔ nembetshiyaka “monga la dibasa di’onto ɔmɔtshi; mfuta onto ɔmɔtshi ɛngɔ kɛmɔtshi.” (Mat 18:28, 30, 34; Luka 16:5, 7) Lanɛ ndo lo avɛsa akina, yɔ kambema lo yoho yoleki dia mɛnya dia nanga kaanga halangi onto pombaka kana paka nsala dui dimɔtshi.—1Jn 3:16; 4:11; 3Jn 8.
Onto loleki woke ambosala olimu wɛnya okitshakitsha
Lo nsola ekolo w’ambeki ande, Yeso akasha wetshelo wa dimɛna efula w’okitshakitsha. Koko, Akristo hawohombe fɔnya dia vɔ wekɔ ohomba efula, laasɔ paka anto akina mbahomba mbakambɛka olimu, ndo vɔ hawohombe nkombola dia monga lo ahole wa lokumu ndo wa kawotake. Lo dihole dia nsala ngasɔ, vɔ pombaka ndjela ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ Yeso, ɔnɛ lele nde “akaye aha dia anto mbokambɛ olimu, koko dia ndjokambɛ anto akina olimu ndo nkimɔ lɔsɛnɔ lande oko oshinga w’etshungwelo dikambo di’anto efula.” (Mateo 20:28) Eelo, ambeki wa Yeso pombaka monga suke dia nsala tolimulimu tɛnya okitshakitsha dikambo di’anto akina.
Toyange diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 14:6
Dimi lekɔ mboka, mɛtɛ ndo lɔsɛnɔ: Yeso ekɔ mboka, nɛ dia paka oma lo tshimbo yande mbakoka anto ndjasukanya la Nzambi lo dɔmbɛlɔ. Nde ekɔ nto “mboka” kakimanyiya anto dia vɔ mbokana la Nzambi. (Jni 16:23; Rɔmɔ 5:8) Yeso ekɔ mɛtɛ lo yoho yele nde akatɛkɛta ndo akasɛnɛ lo yoho yɔtɔnɛ la mɛtɛ. Nde akakotsha nto eyango wa prɔfɛsiya yɛnya ɔkɛndɛ ande w’ohomba wakandakambe wolo lo okotshamelo wa nsangwelo diaki Nzambi. (Jni 1:14; Ɛny 19:10) Prɔfɛsiya shɔ tshɛ yakonge “‘eelo’ [kana yakakotshama] lo tshimbo yande.” (2Kɔ 1:20) Yeso ekɔ lɔsɛnɔ nɛ dia lo tshimbo y’oshinga w’etshungwelo, nde akasale di’anto nkondja “lɔsɛnɔ l’oshika,” mbuta ate, “lɔsɛnɔ la pondjo.” (1Ti 6:12, 19; Ɛf 1:7; 1Jn 1:7) Nde ayɛnya dia nde ekɔ “lɔsɛnɔ” dikambo dia miliyɔ y’anto wayolɔ l’elongamelo ka ndjɔsɛna pondo pondjo lo Paradiso.—Jni 5:28, 29.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 14:12
akambo woleki wanɛ weke: Yeso kɔtɛkɛta di’ɔnɛ ahindo wayosala ambeki ande wayoleka ahindo wakandasale ndamɛ weke. Koko, nde akeyaka l’okitshakitsha tshɛ dia woho wayodianganya ambeki ande esambishelo kawɔ ndo olimu awɔ wa mbetsha anto wayoleka efula ndeka kɛnɛ kakandasale. Ambeki ande wayokindjakindja bɛtshi dia kɛtɛ efula, wayokoma lɛnɛ ele anto efula ndo wayosambisha lo etena k’otale ndeka woho wakandasale. Ɛtɛkɛta wa Yeso mɛnyaka hwe dia nde akalongamɛka dia ambeki ande wayoyotetema la olimu ande.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 22-28
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOANI 15-17
“Nyu keema ase andja ɔnɛ”
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 15:19
andja: Lo divɛsa nɛ, tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ koʹsmos mendanaka la andja wodjashi anto aha mbidja ekambi wa Nzambi, koko ekɔ tshunda di’anto wa kɔlɔ wanganyi etale la Nzambi. Joani mbele tshɔi y’ofundji w’Evangiliɔ yakafunde lo dikambo dia Yeso lo mbuta ɔnɛ ambeki ande keema ase andja ɔnɛ kana keema anto wa l’andja ɔnɛ. Kanyi yakɔ yaamɛ mɛnyama mbala ndekana hiende lo dɔmbɛlɔ di’ekomelo diakasale Yeso kaamɛ la apɔstɔlɔ ande wa kɔlamelo.—Jni 17:14, 16.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 15:21
l’ɔtɛ wa lokombo lami: Lo Bible, tshɛkɛta “lokombo” mbala efula mendanaka la onto lɔlɛwɔ lokombo, lokumu lele la nde, ndo awui tshɛ wendana la nde. (Enda nɔtɛ ka wekelo ka lo Mat 6:9, nwtsty.) Ɛnyɛlɔ lokombo Yeso, lɔ nto mɛnyaka lowandji lele la nde ndo dihole diakawosha She. (Mat 28:18; Flp 2:9, 10; Hɛb 1:3, 4) Yeso akalembetshiya lanɛ woho wayosalɛ anto wa l’andja ɔnɛ ambeki ande akambo lo mbuta ɔnɛ: nɛ dia vɔ haweye Ɔnɛ lakantome. Lo mbeya dia Nzambi ayowakimanyiya dia nshihodia ndo mbeya kɛnɛ kalembetshiya lokombo laki Yeso. (Ets 4:12) Dui sɔ mendanaka ndo la dihole diele la Yeso oko Omboledi wakasɔnama oma le Nzambi, Nkumekanga ka nkumi ya dikanga, lende kahomba anto tshɛ nkusɛ adwe l’oyango wa vɔ nkondja lɔsɛnɔ.—Jni 17:3; Ɛny 19:11-16; ɛdika la Os 2:7-12.
it-1-F 555
Dihonga
Okristo ekɔ l’ohomba wa dihonga dia ndjalama diaha mbɔtɔ mindo oma lo lɔkɛwɔ ndo etsha wa l’andja ɔnɛ walɔshana la Jehowa Nzambi ndo dia ntshikala la kɔlamelo le Nde kaanga mbahetshamawɔ oma l’andja ɔnɛ. Yeso Kristo akatɛ ambeki ande ate: “L’andja ɔnɛ nyayongaka l’asui, koko nyonge la dihonga! Dimi lambodja andja ɔnɛ otshumba.” (Jni 16:33) Ɔna Nzambi kɔsɛngiyama pondjo la shɛngiya ya l’andja ɔnɛ, koko nde akadje andja otshumba lo ntona monga oko vɔ lo yoho yakɔna tshɛ. Ɛnyɛlɔ ka diambo kaki Yeso Kristo oko ɔnɛ lakalɛndja, ndo etombelo w’oma lo lɔkɛwɔ lande la dimɛna kokaka ntshutshuya Akristo dia vɔ monga la dihonga dia koka mbakimanyia dia vɔ ntetemala kakitɔna l’andja ɔnɛ ndo diaha mbɔtɔ mindo y’oma lɔkɔ.—Jni 17:16.
Toyange diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
nwtsty, nɔtɛ ya wekelo ya lo Joani 17:21-23
monga 1: kana “lo kaamɛ.” Yeso akalɔmbɛ dia ambeki ande wa mɛtɛ monga “1,” nkamba lo kaamɛ lo oyanga akɔ waamɛ, paka oko wele nde la She “1,” lo mɛnya woho wakambawɔ kaamɛ ndo wewɔ kaamɛ lo tokanyi. (Jni 17:22) Lo 1Kɔ 3:6-9, Pɔɔlɔ mɛnyaka woho wa kaamɛ kele lam’asa esambisha w’Akristo etena kakambawɔ kaamɛ lo mɛnya diɔtɔnganelo diele lam’asawɔ ndo la Nzambi.—Enda 1Kɔ 3:8 ndo nɔtɛ ya wekelo ya lo Jni 10:30; 17:11, nwtsty.
monga kokele lo 1: Kana “monga kaamɛ tshɛ lo tshɛ.” Lo divɛsa nɛ, Yeso mbɔtɔnganyiyaka kaamɛ ka kokele la mbokama ngandji oma le She. Dui nɛ mbɔtɔnɛka la Kɔl 3:14, lɛnɛ atawɔ ɔnɛ: “Ngandji . . . kele dimama dia kokele.” Kaamɛ ka kokele kɛsɔ kekɔ l’elelo. Dui sɔ halange nembetshiya dia etshikitanu tshɛ wendana la lonto, ɛnyɛlɔ oko akoka wele l’onto, mbekelo, ndo nkum’otema wambomɔ. Koko diɔ nangaka mɛnya dia ambeki wa Yeso wekɔ kaamɛ l’etsha, lo dietawɔ ndo lo wetshelo.—Rɔmɔ 15:5, 6; 1Kɔ 1:10; Ɛf 4:3; Flp 1:27.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 17:24
la ntondo k’andja tongama: Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ ya “ntongama” kadimɔmaka “ntshɔ diemi” lo Hɛb 11:11, lɛnɛ okambiwɔ la “kanula.” Lanɛ vɔ nkamba la etelo ka “ntondo k’andja tongama,” ondo tɔ mendanaka la eotwelo ka ana waki Adama la Eva. Yeso mbɔtɔnganyiyaka “ntondo k’andja tongama” la Aabɛlɛ, ondo onto ɔlɔlɔ la ntondo ndo onto la ntondo laki lokombo lande “fundama lo dibuku dia lɔsɛnɔ ntatɛ oma k’etongelo k’andja.” (Luka 11:50, 51; Ɛny 17:8) Ɛtɛkɛta wa lo dɔmbɛlɔ diaki Yeso otsha le She ɛnɛ nto, shikikɛka oma k’edjedja, mbuta ate la ntondo ka Adama la Eva mbota, Nzambi akokaka Ɔnande ɛtɔi lakandote ngandji.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 29–NGƆNDƆ KA DIKUMI L’ƆTƆI 4
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOANI 18-19
“Yeso akasambisha akambo wa mɛtɛ”
nwtsty, nɔtɛ ya wekelo ya lo Joani 18:37
nsambisha: Oko wokambiwɔ la tɔ lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, tɔtɛkɛta ta lo Grɛkɛ tokadimɔmi ɔnɛ “nsambisha” (mar·ty·reʹo) ndo “ɔmɛnyi” (mar·ty·riʹa; marʹtys) tekɔ l’elembetshielo efula. Tɔtɛkɛta takɔ tohende kambemaka lo yoho ya nshikikɛ oma lo tolembetelo kana oma lo ewo kele l’onto, koko tɔ mbelaka nto kanyi ya “mbewoya; nshikikɛ; ntɛkɛta dimɛna dia.” Yeso kosambisha tsho kana mbewoya akambo wa mɛtɛ wakinde l’eshikikelo lɔkɔ, koko nde akasɛnɛ la wɔ polo lo yoho yakandashikikɛ mɛtɛ k’ɔtɛkɛta ndo alaka ndo ɛtɛkɛta wa prɔfɛsiya waki She. (2Kɔ 1:20) Kiambokambo tshɛ yendana la sangwelo diaki Nzambi diɔtɔnɛ la Diolelo ndo la Mɛsiya lele Omboledi adiɔ diakatatami. Akambo tshɛ wendana la lɔsɛnɔ la Yeso la la nkɛtɛ, lakayokomiyaka lo nyɔi kande k’olambo, kakakotsha prɔfɛsiya tshɛ yendana la nde, mbidja ndo didjidji kana efanelo kɔtɛkɛtami lo sheke y’Ɛlɛmbɛ. (Kɔl 2:16, 17; Hɛb 10:1) Ndo sho kokaka mbuta dia oma lo ɛtɛkɛta ndo etsha, Yeso ‘akasambisha akambo wa mɛtɛ.’
akambo wa mɛtɛ: Yeso kɔtɛkɛta lanɛ dia akambo wa mɛtɛ lo tshɛ kawɔ, koko akambo wa mɛtɛ wendana la asangwelo waki Nzambi. Dui di’ohomba dia lo sangwelo diaki Nzambi ele dia Yeso, “ɔna Davidɛ,” nkamba oko Ɔlɔmbɛdi a laadiko ndo oko Omboledi wa Diolelo diaki Nzambi. (Mat 1:1) Yeso akɛnya ɔkɔkɔ wa ntondo wakandaye le anto wa l’andja ɔnɛ, lɔsɛnɔ lande la la nkɛtɛ ndo olimu ande aki wa mbewoya akambo wa mɛtɛ wendana la Diolelo. Andjelo wakewoya losango lakɔ laamɛ ntondo ndo l’ɔkɔngɔ wa eotwelo ka Yeso la Bɛtɛlɛhɛma ka la Judeya, osomba wa lɛnɛ akotɔ Davidɛ.—Luka 1:32, 33; 2:10-14.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 18:38a
Mɛtɛ kɛdikɛdi na? Dimbola dia Pilato diakɛnamaka oko diɔ diakendanaka la akambo wa mɛtɛ lo tshɛ kawɔ, koko aha akambo wa “mɛtɛ” waki Yeso oma la ntɛkɛta. (Jni 18:37) Otondonga aki mɛtɛ dimbola di’oshika, tshike aha la taamu Yeso otodikadimola. Koko ondo Pilato akawombola dimbola dia mbeya kanyi yande lo mbidja taamu kana dia mɛnya lonyuu laki l’otema ande lo dietawɔ dia Yeso, aki oko onto lata ɔnɛ: “Mɛtɛ? Dikambo diakɔna sɔ? Mɛtɛ keema mɛ!” Kɛnɛ kele mɛtɛ, ele Pilato hakongi kaanga okadimwelo ɔtɔi w’oma le nde ko akatombe ndo akatshu le ase Juda waki l’andja.
Toyange diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 19:30
nde akakitshiya lomu: Kana “nde akavu; akatshike mpɛnga.” Tshɛkɛta “lomu” (lo Grɛkɛ, pneuʹma) mbeyaka mendana lanɛ la “loowe” kana “wolo wa lɔsɛnɔ.” Dui sɔ sukamɛka oma lo okambelo wa la vɛrbɛ ek·pneʹo lo Grɛkɛ (tshɛk., “ntondja lomu”) lo ɛkɔndɔ wɔtɔnɛ wa lo Makɔ 15:37 ndo Luka 23:46 (lɛnɛ akadimɔmande ɔnɛ “akakitshiya lomu” kana, oko woho wɔtɔnɛ la woho wɛnyishawɔ lo nɔtɛ ya wekelo ya lo avɛsa anɛ, ɔnɛ “akahɛngɛ mbala k’ekomelo”). Anto amɔtshi mbutaka ɔnɛ okambelo wa la etelo ka lo Grɛkɛ kokambi la wɔ ka “akakitshiya lomu” mɛnyaka dia Yeso akatshike ndɔsha la wolo dia ntshikala la lɔsɛnɔ, nɛ dia awui tshɛ wamboshila la kotshama. “Nde akakimɔ lɔsɛnɔ lande polo lo nyɔi” la lolango lande tshɛ.—Is 53:12; Jni 10:11.
nwtsty, nɔtɛ ka wekelo ka lo Joani 19:31
lushi la Sabato lɔsɔ aki lushi la woke: Lo Nisana 15, mbuta ate, lushi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa dambo di’Elekanelo, oyadi lushi lakɔna tshɛ la l’atei wa lomingu lakahomanaka la datɛ sɔ aki paka lushi la Sabato. (Lɛw 23:5-7) Etena kakahomanaka lushi la Sabato ka laande kɛsɔ la Sabato kakawasalaka mbala la mbala (lushi l’esambele la lo lomingu l’ase Juda, lakɔsaka oma lo edjelo ka wonya ka Lushi la tanu polo lo edjelo ka wonya ka Lushi la samalo), ɔsɔ mbaki Sabato “ka woke”. Sabato kɛsɔ mbakayelana la lushi lakavu Yeso, mbuta ate aki Lushi la tanu. Oma lo ɔnɔnyi wa 31 polo 33 T.D., tshɔi y’ɔnɔnyi yakonge Nisana 14 Lushi la tanu aki lo ɔnɔnyi wa 33 T.D. Ɔnkɔnɛ, djembetelo shɔ mbatokonya lo mbuta dia aki mɛtɛ lo Nisana 14, ɔnɔnyi 33 T.D., mbakavu Yeso.