‘Nyu Pombaka Monga Ekila Nɛ Dia Dimi Lekɔ Ekila’
“Nyuyali ekila, ne dia dimi [Jehowa Nzambi kanyu, “NW”], leko ekila.”—AKAMBU W’ASI LEWI 19:2.
EFULA k’ɛtɛmwɛlɔ wa weke wa l’andja ɔnɛ wekɔ l’anto wɔsawɔ oko asanto kana ekila. Mama Teresa, masɛlɛ ɔmɔtshi wele la lokumu efula lo wodja wa Inde, mbɔsamaka tena efula oko osanto nɛ dia nde ndjashaka efula dia kimanyiya ase wola. Papa l’Ɔrɔma mbelamɛka ɔnɛ “Shɛso k’Osanto.” José María Escrivá, otungi wa Opus Dei, tshunda dimɔtshi di’Aseka Mupɛ dia nshi nyɛ, mbɔsamaka oma le Aseka Mupɛ amɔtshi oko “ɛnyɛlɔ ka losanto.” Ase Hindou wekɔ l’anto welɛwɔ ɔnɛ wa swamis, kana apami w’ekila. Gandhi akalɛmiyamaka oko pami k’ekila. Ase Bouddha wekɔ l’andjashi Nzambi w’ekila, ndo wa Mizilma wekɔ l’omvutshi awɔ w’ekila. Ko monga osanto kana ekila kɛdikɛdi na mɛtɛ?
2 Tshɛkɛta “osanto” yakalembetshiyama oko “1. . . . kɛnɛ kokakatanyi la nkudu ka Nzambi; kɛnɛ kokidiami. 2. Kɛnɛ katɛmɔlama, kalɛmiyama efula kana kasungana tɛmɔlama kana nɛmiyama efula . . . 3. Ɔnɛ lasɛna lo ndjela ɛlɛmbɛ w’ɔtɛmwɛlɔ wa wolo wolo kana wa lâdiko lo kɛnɛ k’endana la ditshelo di’ɔlɔlɔ kana lo ndjela ekongelo kɛmɔtshi ka lo nyuma . . . 4. Kɛnɛ kɔsɔnami kana kokitshami lânde lo dikambo dimɔtshi di’ɔtɛmwɛlɔ.” Lo Bible, losanto (sainteté) kɛdikɛdi “pudipudi kana eongelo k’aha la vadi lo akambo w’ɛtɛmwɛlɔ; eongelo ka kɛnɛ kele ekila.” Lo ndjela okanda ɔmɔtshi walembetshiya ɛtɛkɛta wa lo Bible, Insight on the Scriptures, “[tshɛkɛta] y’oma l’etatelo ya lo Hɛbɛru, qoʹdhesh, yekɔ la kitshimudi ya ndjâkakitola, ndjâkimɔ paka le Nzambi oto ndo santoyama dikambo diande, . . . eongelo ka kitshama lânde dia sala olimu a Nzambi.”a
3 Wodja w’Isariyɛlɛ wakakɔkɔmiyama dia monga ekila. Ɔlɛmbɛ a Nzambi akate ɔnɛ: “Dimi keli [Jehowa Nzambi kanyu, NW]. Okone nyuyakidia, nyuyali ekila, ne dia dimi leli ekila.” Akɔna aki Kiɔkɔ ya losanto na? Ngande wakakoke Ase Isariyɛlɛ, anto waki komonga kokele, monga ekila na? Ndo wetshelo akɔna wakokaso mbɔsa ɛlɔ kɛnɛ oma lo woho wakawatɛ Jehowa dia vɔ monga ekila na?—Akambu w’Asi Lewi 11:44.
Woho Wakokanaka Isariyɛlɛ la Kiɔkɔ ya Losanto
4 Ɛngɔ tshɛ kakendanaka l’ɔtɛmwɛlɔ wakatɛmɔlaka Ase Isariyɛlɛ Jehowa Nzambi kakahombaka mbɔsama oko ekila ndo nɛmiyama oko ɛngɔ k’ekila. Lande na na? Nɛ dia Jehowa ndamɛ mbele ntatelo ndo kiɔkɔ ya losanto. Ɔkɔndɔ wakafunde Mɔsɛ lo dikambo di’ɛlɔngɔswɛlɔ ka tabɛrnakɛlɛ k’ekila, ahɔndɔ w’ekila, ndo diangɔ di’ekila diakalɛngɛ tabɛrnakɛlɛ kakɔ, komɛ l’ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Vo wakatshi lukaka la dembo dia kusu di’ekila la paunyi ketu. Vo wakatshimi loko uku atuwutshimaka ematelu dia nfunda diui ne ati: [Jehowa mbakanga losanto, NW].” Lokaka lɔsɔ la ngaingai lakasalema la paunyi ka pudipudi lakahakemaka lo dihɔndɔ diakadingaka ɔlɔmbɛdi a lâdiko l’ɔtɛ, ndo lɔ lakɛnyaka ɔnɛ nde akakitshama lânde dia kamba olimu w’ekila efula. Lam’akawɛnaka djembetelo shɔ yaki l’efundelo lâdiko yangayima l’osase a wonya, Ase Isariyɛlɛ wakohɔka losanto la Jehowa tena tshɛ.—Etumbelu 28:36; 29:6; 39:30.
5 Ko ngande wakakoke Ase Isariyɛlɛ monga ekila? Paka oma lo diokanelo diaki l’asawɔ la Jehowa ndo oma l’ɔtɛmwɛlɔ ande wa pudipudi. Vɔ waki l’ohomba w’ewo k’oshika k’“Ɔnɛ Loleki Ekila” dia vɔ mbɔtɛmɔla lo yoho y’ekila, lo pudipudi ka lo demba ndo ka lo nyuma. (Tokedi 2:1-6; 9:10, NW) Ɔnkɔnɛ, Ase Isariyɛlɛ wakahombaka tɛmɔla Nzambi l’oyango wa pudipudi ndo l’otema wa pudipudi. Woho tshɛ w’ɔtɛmwɛlɔ wa dungi pende waki wɔnɔnyi lo asho wa Jehowa.—Tukedi 21:27.
Bonde Kakatondja Jehowa Kɔlɔ k’Isariyɛlɛ lo Sɛkɛ
6 Dui sɔ diakɛnama hwe lam’akelaka Ase Isariyɛlɛ nyama ya kɔlɔ ndo ya dikɔmɔ l’etema ehende dia ndjoyilambola lo tɛmpɛlɔ. Lo tshimbo y’omvutshi ande Malaki, Jehowa akɛnya ɔnɛ elambo awɔ waki kɔlɔ, lam’akandate ate: “Dimi hanyongenangena, ndu halulungula elambu uma lu anya anyu, mbata [Jehowa] Kanga lulimbilimbi. . . . Keli nyu [mɔnyɔlakami] lam’atunyutaka nyati: Mesa wa [Jehowa] wambusana: elua weli loko, ma diawo, diambonywama. Nyu mvutaka ntu nyati: Nyendi, ndi uheko weli dikambu ne li! Nyu nyatomonyolaka, mbata [Jehowa] Kanga lulimbilimbi. Nyu nyatumbelaka nyama ka lohotola, k’etshumbi, kuyanga keli la kandji; wuhu w’ulambu oso mbatunyumbelaka. Undi, dimi mbeyaka mbulungula uma l’anya anyu? mbambula [Jehowa].”—Malaki 1:10, 12, 13.
7 Nzambi akakambe la Malaki dia tondja ditshelo dia kashi di’Ase Juda lo sɛkɛ, ondo Malaki akasalaka olimu ɔsɔ l’edja k’eleko ka tanu N.T.D. Ɛlɔmbɛdi wakashaka anto ɛnyɛlɔ ka kɔlɔ, ndo dionga diawɔ komonga ekila kânga yema tshitshɛ. Oko akawayelaka ɛnyɛlɔ kɛsɔ, anto kombidjaka awui wa Nzambi yimba, ko wakayokomaka ndo lo sɛkana la wadiɛwɔ, ondo vate kele totshuke esekaseka w’apanganu. Malaki akafunde ate: “[Jehowa] aki omenyi l’asaye la wadi la lu nshi yaye ya dikenda, lakayakesib kuyanga mbendi wadeye, wadi a sheki yaye. . . . Okone nyewo [yimba yanyu, NW]. Untu takesaki wadi la lu nshi yandi ya dikenda. Dimi latutunaka ediakelu ka diwala, mbata [Jehowa Nzambi k’Isariyɛlɛ, NW].”—Malaki 2:14-16.
8 Nshi nyɛ, lo wedja efula wele ndoko wolo di’onto ndjaka diwala, lofulo l’awala wavɔ lambodɛ heyama. Kânga etshumanelo k’Akristo akanandema la dikambo sɔ. L’ɔtɛ wa vɔ nyanga ekimanyielo oma le dikumanyi dia vɔ shidiya ekakatanu awɔ ko mona woho wa ndowanya awala awɔ, amɔtshi sɛkanaka la wadiɛwɔ kana la waomɛwɔ esadi eto. Mbala efula, ana totshikalaka l’olengolengo wa mamba.—Mateu 19:8, 9.
9 Oko wakatadiɛnyi la ntondo, lo menda awui wa kɔlɔ efula lo nyuma wakasalemaka lo nshi ya Malaki, Jehowa akânya ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wa l’ɛlɔmɔ lo sɛkɛ ko akɛnya ɔnɛ nde mbetawɔka paka ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. Kema dui sɔ pombaka totshutshuya dia sho kana lomba ɔlɔlɔ lo woho w’ɔtɛmwɛlɔ watɛmɔlaso Jehowa Nzambi, Nkumadiɔndjɔ Omboledi w’andja w’otondo, ɔnɛ lele Kiɔkɔ ya losanto la mɛtɛ? Onde mɛtɛ tekɔ lo kambɛ Nzambi olimu w’ekila? Onde sho ndjalamaka nshi tshɛ dia mongaka pudipudi lo nyuma?
10 Dui sɔ hadiɛnya ɔnɛ sho pombaka monga kokele, nɛ dia dikambo sɔ hadiokoke ntshama, kana ɔnɛ sho pombaka ndjaɛdika l’anto akina. Koko, diɔ mɛnyaka ɔnɛ ɔtɛmwɛlɔ w’Okristo tshɛ watɛmɔlande Nzambi pombaka monga ɛngɔ koleki ɔlɔlɔ kakokande sala lo ndjela akoka wa lɔsɛnɔ lande. Dui sɔ mendanaka la woho w’ɔtɛmwɛlɔ aso. Olimu aso w’ekila pombaka monga ɛngɔ koleki ɔlɔlɔ kakokaso sala—olimu w’osanto. Ngande wasalema dikambo sɔ na?—Luka 16:10; Ngalatiya 6:3, 4.
Etema wa Pudipudi Konyaka Onto l’Ɔtɛmwɛlɔ wa Pudipudi
11 Yeso akalakanya hwe ɔnɛ kɛnɛ kele l’otema kayɛnama oma lo kɛnɛ kata onto ndo katshande. Yeso akatɛ Afarisɛ, wanɛ wakayaɔsaka anto w’ɛlɔlɔ ko tete waki anto a mindo, ate: “Nyu ana wa akhuha! ukundi weyanyu mvuta akambu w’ololo, lam’enyu kolo? Ne dia unyo atoteketaka uma lu efula k’akambu weli l’utema.” L’ɔkɔngɔ diko, nde akayɛnyaka ɔnɛ ditshelo dia kɔlɔ tombaka oma lo tokanyi ta kɔlɔ tele l’otema, kana lonto la l’etei. Nde akate ate: “Kene katutumbaka uma l’unyo, katuyakaka uma l’utema. To katulanyaka untu. Ne dia uma l’utema katutumbaka tukanyi ta kolo, diakanelu, luseka, munanyi, uvi, omenyi wa kashi, la dimamanyelu. Akambu aso mbatulanyaka untu.”—Mateu 12:34; 15:18-20.
12 Dui sɔ tokimanyiyaka dia sho shihodia ɔnɛ ditshelo dia mindo hadiotoyaka lo shashimuya kana aha la kiɔkɔ mɔtshi. Diɔ ndjâka oma lo tokanyi ta mindo takɔlama l’atei w’otema—nsaki yômbami ndo mbeyaka monga tokanyi t’anyanya. Diɔ diakɔ diakakoke Yeso mbuta ate: “Nyu nyakuki diui diakawati vati: Tunanaki luseka. Keli dimi lambunyutela nti: Untu tshe [latetemala menda, NW] umuntu, ku ndi ambûkumbula, ndi ambunana la ndi l’utema.” Kɛdikɛdi, monanyi la loseka wambɔsɔngaka edio l’otema la ntondo ka dui dimɔtshi ndjosalema. Oma lâsɔ, naka diaaso diambotanema, kete tokanyi ta mindo ndjokadimɔ dionga dia mindo. Monanyi, loseka, dieyanelo dia pami la pami, dia omoto la omoto kana di’onto la nyama, wovi, ɔtɛnganelo, la apɔsitazi ndjoyalaka elowa ɛmɔtshi wɛnama wa tokanyi ta mindo.—Mateu 5:27, 28; Ngalatiya 5:19-21.
13 Akambo womiso la mbuta kokaka nembetshiyama lo diɛnyɛlɔ efula. Lo wedja ɛmɔtshi, mvudu yakɛnyawɔ tɔkɛnyɔ ta falanga yekɔ lo tahikama efula, ɔnkɔnɛ waaso w’onto kɛnya tɔkɛnyɔ ta falanga wekɔ lo tafulanɛ. Onto ɔmɔtshi mbeyaka ndjohembama dia nyanga woho wa shidiya ekakatanu w’ekondjelo wele lande lo ndjatambiya lo tɔkɛnyɔ tɔsɔ, ko tete wenya mbêtshande. Tokanyi ta lokeso mbeyaka ndjokesa ɔnangɛso ɔmɔtshi dia nde mboka awui wa lo Bible ɔkɔngɔ kana mbetshiya ewo dia mɛnya ɔnɛ ndoko kɔlɔ katshande.c Lo ɛnyɛlɔ kekina, wendelo w’etakataka w’anto, oyadi lo tshimbo ya televiziɔ, ya video, y’ɔrdinatɛrɛ, kana y’abuku amɔtshi, kokaka konya Okristo lo dionga dia mindo. Naka nde mbohɛ ɛlɔtɔ ande wa ta wa lo nyuma kânga yema tshitshɛ, kete nde nkɔ esadi eto l’awui a mindo. Koko tena efula, ɔkwɛlɔ w’otsha lo pɛkato tatɛka lo yimba. Mɛtɛ, lo akambo wa ngasɔ, ɛtɛkɛta ɛnɛ waki Jakɔba kotshamaka: “Keli untu l’untu atuhimbamaka lam’akutwamandi ndu lam’ahimbamandi la saki kandi ndame ka kolo. Ku saki kako, lam’atshoto diemi, to kayuta [pɛkato, NW].”—Jakoba 1:14, 15; Efeso 6:11-18.
14 Diɛsɛ ko, Akristo efula watosalaka pɛkato oma lo wɔdu wa demba ndjoyatshumuyaka l’otema ɔtɔi, ndo dikumanyi mongaka l’akoka wa kɔlɔnganya anto wa ngasɔ lo nyuma. Kânga efula wakatshanyema oma l’etshumanelo l’ɔtɛ wakiwɔ komonga la ndjatshumuya ndjokanaka yimba l’ɔkɔngɔ diko ko ndjokalolaka l’etshumanelo. Vɔ ndjɛnaka woho wakawande Satana esadi eto lam’akawatshike tokanyi ta mindo mbika edio l’etema awɔ.—Ngalatiya 6:1; 2 Timote 2:24-26; 1 Petero 5:8, 9.
Okakatanu a Woke Ele Mbeya Ɔnɛ Tekɔ la Wɛɔdu ndo Ndɔshana Lawɔ
15 Sho pombaka ndjatshutshuya dia mbeya otema aso dimɛna dimɛna. Onde sho nangaka ndɔshana la wɛɔdu aso, mbaetawɔ, ko ndjosala tshɛ dia nɛmbia wɛɔdu akɔ? Onde sho mbetawɔka mumbola ɔngɛnyi aso ɔmɔtshi wa mɛtɛ dia nde totɛ woho wakokaso ndjalɔngɔsɔla, ko naka nde ambototɛ ko sho ndjoyela alako ande? Dia sho mongaka ekila nshi tshɛ, sho pombaka nɛmbia dikɔmɔ diaso. Lande na na? Nɛ dia Satana mbeyaka wɛɔdu aso. Nde ayosala tosambo tande ta mayɛlɛ dia tokonya lo pɛkato la lo dionga dia mindo. Oma lo ditshelo diande dia lokeso, nde nyangaka tokakitola oma lo ngandji ka Nzambi ate kele aha sho monga ekila nto ndo aha ndjâla ohomba nto l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa.—Jeremiya 17:9; Efeso 6:11; Jakoba 1:19.
16 Ɔpɔstɔlɔ Paulo aki l’ehemba ndo l’ekakatanu wakôkomɛka, oko wakandate lo mukanda wakandafundɛ Ase Rɔmɔ ate: “Dimi mbeyaka nti: Nduku engo k’ololo keli lu dimba diami. Dimi leko la lulangu la ntsha ololo, keli wulu wa ntsha akambu w’ololo kemako. Dimi hatutshaka akambu w’ololo walangami ntsha, keli latutshaka akambu wa kolo wahamalangi ntsha. . . . [Dimi mɛtɛ ngɛnangɛnaka ɔlɛmbɛ wa Nzambi lo ndjela onto lêmi l’etei k’otema, NW]. Keli dimi lambushula olembe ukina walo la olembe wa lu yimba yami ta l’atei wa beke dia dimba diami. Olembe ako ambumbete fumbi k’olembe wa kolo keli lu beke diami dia dimba.”—Romo 7:18-23.
17 Dikambo dioleki ohomba le Paulo ele nde aketawɔka wɛɔdu wakinde lawɔ. Kânga mbakinde la wɛɔdu akɔ, nde akate ate: “Dimi mɛtɛ ngɛnangɛnaka ɔlɛmbɛ wa Nzambi lo ndjela onto [la lo nyuma] lêmi l’etei k’otema.” Paulo akalangaka kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ ndo akahetshaka kɛnɛ kaki kɔlɔ. Koko nde aki la ta dimɔtshi diakandahombaka ndɔ, woho akɔ wâmɛ wa ta diahombaso sho tshɛ ndɔ—ndɔ la Satana, l’andja ɔnɛ, ndo la demba diaso. Ko lâsɔ, ngande wakokaso mbidja otshumba lo ta sɔ ko mongaka nshi tshɛ ekila, kakitɔna l’andja ɔnɛ ndo la tokanyi ta lɔkɔ na?—2 Koreto 4:4; Efeso 6:12.
Ngande Wakokaso Mongaka Nshi Tshɛ Ekila?
18 Hatokoke monga ekila naka sho nyangaka dia salaka paka kɛnɛ koleki wɔdu kana ndjangɛnyangɛnya. Onto la ngasɔ mbetshiyaka ewo nshi tshɛ lo dionga diande ndo monaka dia mbisha anto akina ɛkɔmɔ. Ondo sho pombaka mbeka dia mbetawɔka dia monga l’ɔkɛndɛ wa ditshelo diaso ndo aha mongaka oko wanɛ watotaka ɔnɛ vɔ ndjosalaka pɛkato nɛ dia wakotɔ lo nkumbo kapanda kana l’ɔtɛ wa ditshelo dimɔtshi diakawahowɔ. Etshina ka dikambo kekɔ l’otema w’onto. Onde nde nangaka akambo w’ɔlɔlɔ? nde kombolaka monga ekila? nde nangaka Nzambi mbɔtshɔkɔla? Omembi w’esambu akɛnya hwe ɔnɛ ekɔ ohomba di’onto monga ekila lam’akandate ate: “Umo uma lu kolo, utshaki ololo, uyangi ki, ukiyeli.” Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: ‘Ngandji kanyu katoyalake la lokeso. Nyotone kɛnɛ kele kɔlɔ, nyomameme kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.’—Osambu 34:14; 97:10; Romo 12:9.
19 Sho kokaka ‘mamema kɛnɛ kele ɔlɔlɔ’ naka sho mɛnaka akambo lo woho wawaɛna Jehowa ndo naka tekɔ la yimba ya Kristo. (1 Koreto 2:16) Ngande wakokaso sala dui sɔ na? Ele lo mbekaka Dui dia Nzambi ndo kanaka ladiɔ yimba mbala la mbala. Ande tena efula diambowotosha dako sɔ lee! Ko onde sho diɔsaka la nɛmɔ efula? Oko ɛnyɛlɔ, onde wɛ mɛtɛ mbekaka periodikɛ kɛnɛ, mbadiaka avɛsa w’oma lo Bible wofundami lɔkɔ, la ntondo ka wɛ ndjoya lo losanganya? Lam’atɛkɛtaso dia mbeka, hatolange mbuta ɔnɛ mbekɛ eshidi wa bikɛ eto lo ditelo (phrases) dimɔtshi dia l’odingɔ tshɛ. Wɛ kokaka mboka sso esadi eto ndo mbekɛ eshidi a bikɛ lo sawo dia wekelo l’edja ka taahe suke la 15. Onde naka wɛ ambosala ngasɔ kete lâsɔ wɛ ambeka sawo diakɔ? Lo mɛtɛ, oshidi a tango w’otondo kana eshidi a tango ehende mbeyaka mbɔsama di’onto mbeka ndo kondja ɛlɔlɔ wa lo nyuma wele lo sawo tshɛ.
20 Ondo sho pombaka ndjaekiya dia mbokaka televiziɔ ɔkɔngɔ wenya ɛmɔtshi lomingu tshɛ ko mbidjaka yimba l’otema ɔtɔi dia menda eongelo kaso k’onto l’ekila. Wekelo aso wa mbala la mbala tokeketshaka lo nyuma, vɔ pɛtshahɛtshaka yimba yaso dia sho mbɔsa tɛdikɔ t’ɛlɔlɔ—tɛdikɔ takonya onto lo ‘dionga di’ekila.’—2 Petero 3:11; Efeso 4:23; 5:15, 16.
21 Dimbola diambɔma kakianɛ diɔ nɛ: Lo akambo akɔna nto ndo lo dionga dia woho akɔna nto diakokaso, sho Akristo, monga ekila, oko wele Jehowa ekila na? Sawo diayela diayotɛnya awui amɔtshi wasungana sho kana lawɔ yimba ɔlɔlɔ.
[Footnotes]
a Okanda ɔsɔ wele l’abuku ahende wakatondjama oma le Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
b Dia wɛ ndeka shihodia tshɛkɛta ‘nkesa’ yatawɔ lanɛ, enda lo Réveillez-vous ! wa Yâta Afusa 8, 1994, lɛkɛ 21, “Naa Woho w’Odiakelo wa Diwala Wahetsha Nzambi?”
c Dia wɛ mbeya awui akina wɛnya ɔnɛ tɔkɛnyɔ ta falanga tekɔ dionga dia mindo, enda lo Réveillez-vous! wa Loseketanya 8, 1994, lɛkɛ 14-15, periodikɛ kakatondja Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Study Questions]
1. Naa anto amɔtshi wɔsa ase andja ɔnɛ oko asanto kana ekila?
2, 3. (a) Tshɛkɛta “osanto” la “losanto” kɛdikɛdi na? (b) Naa wembola ɛmɔtshi wahombaso kadimola?
4. Ngande wakɛnamaka losanto la Jehowa l’Isariyɛlɛ lo ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi?
5. Ngande wakakoke Ase Isariyɛlɛ, anto waki komonga kokele, mbɔsama oko ekila?
6. Ase Juda wa lo nshi ya Malaki ngande wakawɔsaka mɛsa wa Jehowa?
7. Naa ditshelo dia mindo diakasalaka Ase Juda l’eleko ka tanu N.T.D.?
8. Ngande wakasɛngiyama anto amɔtshi wa l’etshumanelo k’Akristo la kanyi yele l’anto nshi nyɛ lo dikambo di’odiakelo wa diwala?
9, 10. Ngande wakokaso kana lomba ɔlɔlɔ lo woho watɛmɔlaso Jehowa?
11, 12. Oma lende atomba dionga dia mindo?
13. Naa diɛnyɛlɔ dimɔtshi diɛnya woho wakoka tokanyi ta mindo konya onto lo ditshelo dia mindo?
14. Ngande wayɔkɔlɔnganaka anto amɔtshi oma lo dionga diawɔ dia mindo?
15. (a) Lande na kahombaso ndɔshana la wɛɔdu aso? (b) Kakɔna kakoka tokimanyiya dia sho mbetawɔ ɔnɛ tekɔ la wɛɔdu?
16. Ta diakɔna diakalɔka Paulo?
17. Ngande wakadje Paulo otshumba lo ta diakandalɔka la wɛɔdu ande wa demba?
18. Ngande wakokaso mongaka nshi tshɛ ekila?
19, 20. (a) Ngande wakokaso keketsha yimba yaso? (b) Di’onto kimanyiyama oma lo wekelo ande w’onto ndamɛ, ahombande sala?
21. Dimbola diakɔna diambotshikala sho kadimola?
[Caption]
[Notɛ ka l’ɛsɛ ka dikatshi]
[Caption]
[Wembola]
[Caption on page 25]
Onde Wɛ Mbohɔka?
◻ Ngande wakɛnamaka Kiɔkɔ ya losanto l’Isariyɛlɛ?
◻ Ngande wele ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Isariyɛlɛ lo nshi ya Malaki komonga ekila?
◻ Oma lende atatɛ dionga dia mindo?
◻ Ahombaso mbeya dia sho monga ekila?
◻ Ngande wakokaso mongaka nshi tshɛ ekila?