Toyaɛkɛ Le Jehowa
“Ne dia [Jehowa] keli ekamelu kaye.”—TUKEDI 3:26.
AWUI anɛ mbofundami lo falanga y’Ase Amɛrikɛ: “Sho ndjaɛkɛka le Nzambi.” Ko onde mɛtɛ anto wananda falanga shɔ lo wodja ɔsɔ ndo l’ahole akina ndjaɛkɛka mɛtɛ le Nzambi? Shi lo falanga yakɔ mbalekawɔ ndjaɛkɛ? Woho wayaɛkɛ anto wa lo wodja ɔsɔ ndo wa lo wedja ekina lo falanga tshikitana la woho wakoka onto ndjaɛkɛ le Nzambi ka ngandji ndo kanga nkudu tshɛ, ɔnɛ lahakambaki pondjo la nkudu kande lo yoho ya kɔlɔ ndo lele bu kânga la yema ya lokaki. Lo mɛtɛ, nde hokana kânga yema l’akanga wa lokaki.—Efeso 5:5.
2 Akristo wa mɛtɛ ndjaɛkɛka le Nzambi, koko aha l’ɔngɔnyi, la “lukesu l’ekundji.” (Mateu 13:22) Vɔ mbeyaka ɔnɛ nkudu kele la falanga ka mbisha onto ɔngɛnɔngɛnɔ ndo kokɛ lɔsɛnɔ lande kekɔ l’elelo. Koko, nkudu kele la Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ kema l’elelo. (Zefaniya 1:18) Omalɔkɔ, dako nɛ diekɔ ohomba efula: ‘Kele yoho yanyu ya lɔsɛnɔ yatongake la ngandji ka falanga, kele nyɔngɛnɛngɛnɛ la kɛnɛ kele lanyu. Nɛ dia nde akate ate: Dimi hakɔsɛkaki ndo hakokalɛki pondjo’!—Heberu 13:5.
3 Lam’akandafundɛka Akristo w’Ase Hɛbɛru ɛtɛkɛta wa la diko engo, ɔpɔstɔlɔ Paulo akavusola alako wakasha Mɔsɛ Ase Isariyɛlɛ yema tshitshɛ la ntondo ka nde mvɔ ate: “Nyukikitali, nyuyali la dihunga! Tanyuwaukaki woma, tanyuwatelaki asulu, ne dia [Jehowa Nzambi] [ka]nyu ndame ayutsho la nyu. Ndi hunyukimo, kuyanga nyoseka.” (Euhwelu k’Elembe 31:6) Awui wakandatɛkɛta la ntondo ka divɛsa sɔ mɛnyaka ɔnɛ Mɔsɛ akâkeketshaka dia vɔ ndjaɛkɛ tshɛ le Jehowa, oleki vɔ ndjaɛkɛ tsho le nde l’oyango wa vɔ kondjaka diangɔ dia l’emunyi. Woho akɔna na?
4 Lo ɛnɔnyi 40 wakêkekɔ Isariyɛlɛ l’oswe wa shɛnga, Nzambi akâkotshɛka ehomba awɔ la kɔlamelo tshɛ. (Euhwelu k’Elembe 2:7; 29:5) Nde akatawalɔmbɔlaka. Yoho mɔtshi yakandalɔmbɔlaka As’Isariyɛlɛ yɔ nyɛ: la yanyi nde akâlɔmbɔlaka la dinge ndo l’otsho aki la lombe la dja, dia mbaɔtshiya lo ‘nkɛtɛ yoludi tɔ l’awɛlɛ ndo l’osanga.’ (Etumbelu 3:8; 40:36-38) Lam’akakoke etena ka vɔ mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka, Jehowa akasɔnɛ Jashua dia nde pɛna Mɔsɛ. Anto wa lo nkɛtɛ shɔ wakalongamɛka ɔnɛ vɔ hawotɔlɛndjama. Koko, Jehowa akayakɛndakɛndaka l’ekambi ande ɛnɔnyi akumi w’etondo, ɔnkɔnɛ, ekambi ande kokoka mboka kânga yema ya wɔma. Ase Isariyɛlɛ wakeyaka dimɛna dimɛna ɔnɛ Jehowa mbele Nzambi kakokawɔ mbɛkama!
5 Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo wekɔ lo takɛndakɛnda l’oswe wa shɛnga w’andja ɔnɛ wa kɔlɔ lam’atawatshu otsha l’andja w’oyoyo waki Nzambi. Amɔtshi l’atei awɔ wambolekanya ɛnɔnyi 40 wewɔ lo tayele mboka kɛsɔ. Kakianɛ, vɔ waya ka mbɔtɔ l’andja ɔsɔ w’oyoyo waki Nzambi. Koko, atunyi wekɔ tsho lo mboka, dia mbashimba di’aha vɔ mbɔtɔ lo Nkɛtɛ nyɛ yele oko ya Daka, yele la lotombo yoleki nkɛtɛ y’edjedja ya daka yakakɛlaka awɛlɛ l’osanga. Ɛtɛkɛta ɛnɛ waki Mɔsɛ wakayovusolaka Paulo wekɔ ohomba efula le Akristo ɛlɔ kɛnɛ, nde akate ate: ‘Dimi hanyokalɛki ndo hanyɔsɛkaki pondjo’! Wanɛ tshɛ wahɛngɛnga ndo wayonga la dihonga, la mbetawɔ k’efula ndo wayaɛkɛ le Jehowa, wekɔ l’eshikikelo ɔnɛ wayolongola difuto.
Ɛkamelo Koki Etshina lo Ewo la lo Lɔngɛnyi
6 Lushi lɔmɔtshi, wakadjangɛ Abarahama lɔtshɛtshɛ l’Ase Isariyɛlɛ dia nambola ɔnande Isaka ok’olambo wa lotshumba. (Etatelu 22:2) Kakɔna kakakimanyiya ombutshi ɔsɔ woludi la ngandji dia nde monga la mbetawɔ ka wolo ngasɔ le Jehowa lo woho wakandetawɔ kɛnɛ kakawawotɛ mbala kakɔ ɔtɔi na? Heberu 11:17-19 kadimolaka ɔnɛ: “Dia mbetawo, mbakakimo Abarahama Isaka lam’akandahimbama. One lakalungula alaka l’ongenongeno, akayangi nkimo on’andi etoi lakanduti. Nd’ako kakawati vati: Le Isaka, kayuweta [“lɔtɔngɔ layɛ,” NW]. Ndi aketawo ati: [Nzambi] eko la wulu wa mbulula kuyanga wane wakavu; uma loko mbakandûlungula uku djimbitelu.”
7 Tohɔ dia Abarahama la Isaka wakatshe nshi shato lo mboka dia vɔ koma lo dihole diakahombe nambɔma olambo. (Etatelu 22:4) Abarahama aki l’etena k’ɔlɔlɔ ka nde nyomokana lomba lo kɛnɛ kakawɔlɔmbɛ dia ntsha. Naka sho ndjadja lo dihole diande, ngande wayotoka l’asolo na? Eotwelo kaki Isaka akawaela ɔngɛnɔngɛnɔ wakiwɔ konongamɛka! Dikambo sɔ diakatshe Nzambi akayotshutshuya Abarahama la wadiɛnde, Sara, laki ntondo ekomba dia vɔ nyomoleka mamema Nzambi. Vɔ mɛtɛ wakalongamɛka mɛna woho wayonga lɔsɛnɔ laki Isaka l’anande. Onde saki kawɔ k’efula kɛsɔ kakɔtɔ l’ashi la shashimoya lo menda kɛnɛ kakâlɔmbɛ Nzambi oka?
8 Polo l’etena kɛsɔ, Abarahama aki la mbetawɔ kakake etshina lo woho wakandeyaka lɔngɛnyi lele lam’asande la Nzambi. Oko wakinde ‘ɔngɛnyi wa Jehowa,’ Abarahama ‘akakitsha mbetawɔ kande le Jehowa, ndo wakawadia oko kanga losembwe oma lo mbetawɔ kande.’ (Jakoba 2:23) Abarahama kombetawɔka ntsho ɔnɛ Jehowa kokaka mbolola Isaka, koko nde aki la mbetawɔ koleki lasɔ. Abarahama aketawɔ l’ɔlɔlɔ tshɛ ɔnɛ kɛnɛ kakɔlɔmbɛ Jehowa kɛsɔ komonga kɔlɔ, kânga mbakinde kombeyaka kɛnɛ tshɛ kayoyotomba l’ɔkɔngɔ. Nde kokoka mbidja losembwe la Jehowa tamu l’ɔkɔkɔ wakandɔ̂lɔmbɛ dia mbolambola ɔnande. L’ɔkɔngɔ diko, mbetawɔ kaki Abarahama kakayokeketshamaka lam’akosekɛ ondjelo wa Jehowa di’aha nde ndjaka Isaka dia mbolambola.—Etatelu 22:9-14.
9 Yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 25 la ntondo, Abarahama aki la woho wa mbetawɔ ka ngasɔ lo kɛnɛ kendana la losembwe laki Jehowa. Lam’akawawewoya ɔnɛ wayanga ndanya Sɔdɔmɔ la Ngɔmɔrɔ, nde akayakiyanya dikambo di’anto w’ɔlɔlɔ wakasɛnaka l’esomba ɛsɔ, kâmɛ ndo dia Lɔta ɔnaki ɔnango. Abarahama akambola Nzambi ate: “We ayetawo ndjaka antu w’ololo kame la antu wa kolo? Dikambu ne tadiuyalaki le ye dia ntshela untu ololo uku untu a kolo. Umbadi w[a] kete tshe hatalaka la dialelu di’ololo uka?”—Etatelu 18:25.
10 Abarahama akeyaka ɔnɛ nshi tshɛ Jehowa atotshaka awui la losembwe. L’ɔkɔngɔ diko, omembi w’esambu akayemba ate: ‘Jehowa ekɔ la losembwe lo mboka yande tshɛ ndo la kɔlamelo l’elimu ande tshɛ.’ (Osambu 145:17) Omalɔkɔ, sunganaka sho ndjambola ɔnɛ: ‘Onde dimi mbetawɔka kɛnɛ katshika Jehowa dia tɔ komɛmi, aha la mɛna ɔnɛ nde bu la losembwe? Onde dimi mbetawɔka l’otema ɔtɔi ɔnɛ oyadi kɛnɛ tshɛ kayondotshika dia komɛmi ayonga di’ɔlɔlɔ ami ndo w’anto akina?’ Naka tayokadimola ɔnɛ eelo, kete lâsɔ tambokondja wetshelo w’ohomba efula oma le Abarahama.
Tetawɔ Woho Wasɔna Jehowa Anto
11 Wanɛ wayaɛkɛ le Jehowa, ndjaɛkɛka nto ndo le wanɛ wasɔnande dia kamba la wɔ dia kotsha asangwelo ande. Dia mɛnya ɔnɛ vɔ ndjaɛkɛka le Jehowa, As’Isariyɛlɛ wakahombe ndjaɛkɛ le Mɔsɛ la Jashua ɔhɛna ande. Le Akristo wa ntondo, vɔ wakahombe ndjaɛkɛ le apɔstɔlɔ la dikumanyi dia l’etshumanelo ka la Jerusalema. Le so ɛlɔ kɛnɛ, dui sɔ tɔlɔmbaka dia sho ndjaɛkɛka le ‘okambi wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ’ wakasɔnama dia toshaka ‘mbo ya ndɛ ya lo nyuma l’etena kayɔ,’ ndo ndjaɛkɛka le amɔtshi a l’atei awɔ wanɛ wakenga Olui Walɔmbɔla.—Mateu 24:45.
12 Lo nshi yaso nyɛ, sho ndjakondjiyɛka wahɔ lo ndjaɛkɛ le wanɛ walɔmbɔla etshumanelo k’Akristo. Bible totɛka ɔnɛ: “Nyukitanyia aui w’elombodi anyu, nyuyali l’okongo awo, ne dia vo watosenaka dia etema anyu, uku antu wayedika la [Nzambi] diango. Vo watutshaka dikambu so la ongenongeno, aha la lunyangu, ne dia dikambu diako hadiunyusha nduku waho.”—Heberu 13:17.
Tatombolake Bonde Kasɔna Jehowa Ekambi Ande
13 Bible tokimanyiyaka dia sho monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la woho wayaɛkɛso le wanɛ walɔmbɔla ekambi wa Jehowa. Sho kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde ndoko lushi lakatshe Mɔsɛ munga? Onde nshi tshɛ mbaki apɔstɔlɔ la dionga diele oko diaki Yeso, oko wakandalɔmbaka dia vɔ monga la diɔ?’ Aha la tamu ndo vɔ mbakatshaka munga. Jehowa akasɔnɛ akanga wa kɔlamelo ndo wamboyakimɔ l’otema ɔtɔi le nde dia vɔ nɔmbɔla ekambi ande, kânga mbewɔ kema kokele. Yoho yakɔ yâmɛ, lam’ele ndo dikumanyi dia nshi nyɛ mbele bu kokele, sho pombaka mbeya ɔnɛ vɔ “[wakasɔnama oma le] nyuma k’ekila [dia monga] emendji, ndo elami l’atei w’etshumanelo kaki Nzambi.” Sunganaka sho mbasukɛ ndo mbalɛnya.—Etsha 20:28.
14 Arɔna akolɛ Mɔsɛ l’ɛnɔnyi esato, koko vɔ akɔ ahende waki akose le kadiyɛwɔ Miriyama. (Etumbelu 2:3, 4; 7:7) Lam’ele Arɔna akaleke Mɔsɛ lolimi osadi, nde akasɔnama dia monga ɔtɛkɛtɛdi w’ɔnango. (Etumbelu 6:29–7:2) Koko, dia nɔmbɔla Ase Isariyɛlɛ, Jehowa kɔsɔna Miriyama, ɔnɛ laki enondo, kana Arɔna ɔnɛ laki lolimi osadi. Lam’akandasɔnɛ Mɔsɛ, nde akɛdika akambo tshɛ ndo akeyaka kɛnɛ kaki ohomba l’etena kɛsɔ. Etena kakayohɛka Arɔna la Miriyama bonde kakasɔnama kosɛwɔ, vɔ wakamɛ ngunanguna ɔnɛ: “Undi, [Jehowa] akahumbi nteketa paka uma le Mose utu? Ndi konteketa ndu uma le su?” Miriyama, ɔpɔhɔdi wa dikambo sɔ, akalongola dilanya oma le Jehowa, nɛ dia nde kɔnɛmiya ɔsɔnami wa Nzambi, ɔnɛ lele ndo nde ndo Arɔna wakahombe mbɔ̂sa oko “kanga memakana ka wulu, ndeka antu tshe wa la kete.”—Walelu 12:1-3, 9-15.
15 Lam’akatomama atɔpi 12 dia tokemba Nkɛtɛ ya Daka, 10 l’atei awɔ wakaye l’alapɔlɔ wa kɔlɔ. Vɔ wakakɔmɔla etema w’Ase Isariyɛlɛ lo mbuta ɔnɛ Ase Kanana ‘wekɔ anto w’akongote.’ Dui sɔ akatshutshuya Ase Isariyɛlɛ dia vɔ ‘ngunɛngunɛ Mɔsɛ nde l’Arɔna.’ Koko aha atɔpi tshɛ mbakɛkɔ Mɔsɛ la Jehowa. Sho mbadiaka ɔnɛ: “Keli Kaleba akalembohaya antu la ntundu ka Mose; akawatela ati: Tuneli kakiane, tutohotole kete, ne dia shu mbeyaka ndjilembia.” (Walelu 13:2, 25–33; 14:2) Kalɛba la Jashua onyande ɔtɔpi waki la mbetawɔ ka nge. Vɔ akɔ ahende wakɛnya ɔnɛ wamboyaɛkɛ le Jehowa lam’akawate ɔnɛ: “Naka [Jehowa] ntongenangenaka, ndi ayutolombola utsha lu kete yako, ayututushayo, kete yuludi too la awele la usanga. Keli dikambu otoi . . . [tanyokake] antu wa la kete woma, . . . [Jehowa] eko la su; tanyuwaukaki woma.” (Walelu 14:6-9) Vɔ wakafutama oma lo woho wakawayaɛkɛ le Jehowa. L’atei w’epalanga tshɛ wa lo lɔlɔnga lɔsɔ, paka Kalɛba, Jashua l’Ase Lɛwi amɔtshi mbakonge la diɛsɛ dia mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka.
16 L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛmɔtshi, Kalɛba akayota ate: “Keli dimi lakayeli [“Jehowa Nzambi kami,” NW] l’utema tshe. . . . Enda, [Jehowa] ambuntshika la lumu uku akandati. Aya deku akumi anei la tanu uma l’etena kakandatela Mose diui ne, lam’akatakendakendaka asi Isariyele l’usui wa shenga. Ku kakiane, dimi laya la deku akumi enanei la tanu. Dimi leki ukeketadu uku akimi lam’akantumi Mose. Wulu weli la mi kakiane, weko uku wulu waki la mi lu nshi yako.” (Jashua 14:6-11) Ande dionga di’ɔlɔlɔ, kɔlamelo ndo wolo wa demba waki la Kalɛba lee! Koko, Jehowa kombɔsɔna dia nde monga okitɔ wa Mɔsɛ. Jashua mbakalongola diɛsɛ sɔ. Sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ Jehowa mbeyaka bonde kasɔnande kapanda kana shisha ndjɛndɛ, ndo ɔnɛ ɔsɔnwɛlɔ ande mboleki tshɛ dimɛna.
17 Ɔpɔstɔlɔ Petero akanguna Nkumɛnde mbala shato y’etondo. Nd’akɔ mbakahomɛ akambo tshɛ tolo, ndo mbakahahola tui di’okambi w’ɔlɔmbɛdi wa lâdiko. (Mateu 26:47-55, 69-75; Joani 18:10, 11) Anto amɔtshi kokaka mbuta ɔnɛ Petero mɛtɛ aki yɔmɔma, komonga la wɛdimo, ndo ɔnɛ nde kosungana nongola waɛsɛ wa lânde. Ko, akɔna akawasha sapi ya Diolelo, lo kondja diɛsɛ dia diholɛ Ase Juda, Ase Samariya l’ase Wedja mboka k’otsha l’olongo na? Petero mbakayilongola.—Etsha 2:1-41; 8:14-17; 10:1-48.
18 Bɛnyɛlɔ nɛ mɛnyaka ɔnɛ sho pombaka mbewɔ di’aha nomboshaka anto lo ndjela ɛnamelo ka lo washo. Naka tayoyaɛkɛ le Jehowa, kete hatotodja tamu lo dikambo di’anto wasɔnande. Kânga mbokengami etshumanelo kande ka la nkɛtɛ l’anto wele bu kokele, wanɛ weya ɔnɛ vɔ kokaka ndjakesa, nde kambaka la wɔ lo yoho ya diambo efula. Judɛ y’ɔnango Yeso la l’emunyi, akewola Akristo wa l’eleko ka ntondo dikambo di’anto “watonyolaka diulelu, watotengaka [“akanga,” NW] wa lutumbu.” (Jude 8-10) Tatokoyake anto asɔ pondjo.
19 Mɛnamaka dia Jehowa sɔnaka anto wele la waonga amɔtshi wa lânde wele ohomba dia nɔmbɔla ekambi ande lo mboka kalangande vɔ kɛndakɛnda l’etena kɛmɔtshi. Sho la dia ntsha tshɛ dia mbetawɔ dui sɔ, aha mimbola ɔnɛ lande na kambɔsɔna Nzambi kapanda kana shishadjɛndɛ koko, sho pombaka ngɛnangɛna dia kamba l’okitshakitsha tshɛ lɛnɛ ambotodja Jehowa. Ngasɔ mbayotɛnya ɔnɛ sho ndjaɛkɛka le Jehowa.—Efeso 4:11-16; Filipi 2:3.
Toyaɛkɛ lo Losembwe Laki Jehowa
20 Naka mbala mɔtshi toleka ndjaɛkɛ le so shamɛ, oleki ndjaɛkɛ le Jehowa, kete tokondja wetshelo oma lo kɛnɛ kakakomɛ Mɔsɛ. Lam’akinde l’ɛnɔnyi 40, nde ndamɛ akayange dia tshungola Ase Isariyɛlɛ oma l’Edjibitu lɛnɛ akiwɔ lo lɔhɔmbɔ. Weolo wakandadjaka komonga kɔlɔ, koko takandakoke tshungola Isariyɛlɛ mbala kakɔ ɔtɔi, kana ndjatshungola ndamɛ. Omalɔkɔ, nde akɛnyi ohomba ndawɔ. Paka l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 40 wa nde ndowanyema lo wodja w’angɛndangɛnda, mbakandayɔsɔnamaka dia tosala dikambo diakinde la mposa ka sala ntondo, mbut’ate tshungola As’Isariyɛlɛ. Mbala kɛnɛ nde akakoke ndjaɛkɛ le Jehowa nɛ dia wony’ɔnɛ akambo waki la dia ntshama oko walanga Jehowa ndo lo ndjela alamanaka Ande, mbut’ate etena kakandenyi ɔnɛ dui sɔ diambokoka ntshama.—Etumbelu 2:11–3:10.
21 Sho tshɛ kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde mbala mɔtshi dimi tetaka la ntondo ka Jehowa ndo ka dikumanyi diakasɔnama l’atei w’etshumanelo, lo pemba tɔla akambo otsha la ntondo lowango lowango kana lo ntsha akambo woho wɛnami dimɛna? Lo dihole dia fɔnya ɔnɛ wekɔ lo dimami waɛsɛ amɔtshi l’okonda, onde dimi mbetawɔka dia etena kemi takondja waɛsɛ akɔ lekɔ lo ndowanyema?’ Shi, tambokondja wetshelo w’ohomba efula oma l’ɛnyɛlɔ ka Mɔsɛ?
22 Lâdiko wa lâsɔ, sho kokaka kondja wetshelo okina nto oma le Mɔsɛ. Walelu 20:7-13 totɛka dia munga kakandatshe, munga kakayowɛnyaka wonya oko lɛɛdi. Nde akashisha diɛsɛ dia mbɔtshiya Ase Isariyɛlɛ lo Nkɛtɛ ya Daka. Onde nde akate ɔnɛ Jehowa ambondja lo woho wambondɔmbɔsɛ yɛdikɔ ya ngasɔ? Onde nde akayâtola l’anto akina, kana mbidja ɔtɛ wolo ɔnɛ kɛnɛ kambosalɛ Nzambi kema dimɛna? Onde Mɔsɛ kondjaɛkɛ nto lo losembwe laki Jehowa? Sho kokaka tana ekadimwelo a wembola ɛsɔ l’ɛtɛkɛta ande wakandatɛ Ase Isariyɛlɛ yema tshitshɛ la ntondo ka nde mvɔ. Mɔsɛ akate lo dikambo dia Jehowa ate: “ulimu andi weli uluwanyi; ne dia mbuka yandi tshe yeli sambu k’ololo. [Nzambi] [k]a kolamelu, aha la kolo, ndi eli ololo ndu usimbwi.” (Euhwelu k’Elembe 32:4) Lo mɛtɛ, Mɔsɛ akayaɛkɛ le Jehowa polo lo nyɔi kande. Ko sho ngande na? Onde sho mbɔsaka tɛdikɔ ta keketsha ɛkamelo kaso le Jehowa ndo lo sambo kande k’ɔlɔlɔ? Ngande wakokaso ntsha dikambo sɔ na? Nyɛsɔ todiênde.
[Study Questions]
1. Kânga mbasɛma amɔtshi ɔnɛ vɔ ndjaɛkɛka le Nzambi, kakɔna kɛnya ɔnɛ aha mbala tshɛ mbayaɛkɛwɔ le nde na?
2. Dionga diakɔna diele l’Akristo wa mɛtɛ lo kɛnɛ kendana la nkudu kele l’ɔngɔnyi na?
3. Ngande watomanya awui wa lo Euhwelu k’Elembe 31:6 fundo lo woho wakavusola Paulo divɛsa diakɔ?
4. Ngande wakɛnya Nzambi Ase Isariyɛlɛ ɔnɛ vɔ kokaka ndjaɛkɛ le nde?
5. Ngande wafɔna akambo wɛna Akristo nshi nyɛ la wanɛ wakahomana l’Ase Isariyɛlɛ la ntondo ka vɔ mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka na?
6, 7. (a) Kakɔna kakayodjaka mbetawɔ k’Abarahama otsha le Jehowa l’ehemba? (b) Ngande wakakoke mboka Abarahama lam’akandatatshɔka otsha lo dihole diakandahombe tolambola Isaka?
8. Kakɔna kɛnya ɔnɛ Abarahama kombetawɔka tsho ɔnɛ Nzambi akakoke mbolola Isaka, koko nde aki la mbetawɔ koleki lâsɔ na?
9, 10. (a) Etena kakɔna kakɛnya Abarahama wɛkamu ande ntondo otsha le Jehowa? (b) Naa wetshelo w’ohomba wakokaso kondja oma le Abarahama?
11, 12. (a) Naa yoho ya wɛkamelo yaki ohomba efula le ekambi wa Nzambi? (b) Naa okakatanu wakoka pomana laso tena dimɔtshi?
13. Ɔkɔkɔ akɔna watotshutshuya dia sho ndjaɛkɛ le wanɛ wakasɔnama dia tɔlɔmbɔla na?
14. Kakɔna kakakotola Jehowa dia nde sɔna Mɔsɛ oko ɔnɔmbɔdi lo dihole di’Arɔna kana Miriyama?
15, 16. Ngande wakɛnya Kalɛba ɔnɛ nde akayaɛkɛka le Jehowa?
17. Kakɔna kakɛnyaka di’oko Petero kosungana nongola ɛkɛndɛ?
18. Oko wakadiɛnya Judɛ, naa munga kahombaso mbewɔ?
19. Bonde kahatahombe mbeya lande na kambɔsɔna Jehowa kapanda lo dihole dia shisha djɛndɛ?
20, 21. Kakɔna katetsha kɛnɛ kakatshelɛ Nzambi Mɔsɛ?
22. Kânga mbakandashisha diɛsɛ dia woke, Mɔsɛ ngande wakandɔsaka Jehowa?
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 11]
[Caption on page 11]
Ndjaɛkɛ kaso le Jehowa tɔlɔmbaka dia sho nɛnya wanɛ walɔmbɔla l’etshumanelo
[Caption on page 12]
[Review on page 12]
Ngande Wayoyokadimola?
◻ Naa ɛkɔkɔ waki l’Ase Isariyɛlɛ wa vɔ ndjaɛkɛ le Jehowa?
◻ Lo dikambo dia ɛkamelo, naa wetshelo wakokaso kondja oma le Abarahama?
◻ Bonde kahatahombe ngunanguna ɔnɛ Jehowa kambɔsɔna kapanda kana shisha djɛndɛ?
[Caption on page 13]
Tokeketsha Ɛkamelo Kaso Lo Losembwe Laki Nzambi
“Dia we mbekama [Jehowa] mbamumuketsha aui ako elo.”—TUKEDI 22:19.
AKRISTO wa mɛtɛ wekɔ la diɛsɛ dia kondja ewo k’oshika ka Jehowa ndo k’asangwelo ande. La ngandji tshɛ, ‘okambi wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ’ mbashaka ‘mbo ya ndɛ ya lo nyuma l’etena kasungana.’ (Mateu 24:45) Ewo kakondjawɔ mbakimanyiyaka dia ɛkamelo kawɔ le Nzambi monga l’etshina k’ɔlɔlɔ. Omalɔkɔ, lo tshɛ kawɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa ndjaɛkɛka l’otema ɔtɔi le Jehowa la lo losembwe lande.
2 Koko, mɛnamaka dia naka sho mbaɔsa l’ɔm’ɔmɔ, kete tayɛna di’Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛmɔtshi pombaka keketsha ɛkamelo kawɔ. Mbala mɔtshi, vɔ tomɛka la Société mikanda wɛnya ɔnɛ hawoshihodia akambo walembetshiyande lo mikanda. Tamu tɔsɔ mbeyaka tomba naka osase kana eokelo k’oyoyo kambotomba, kana etena kakondja onto okadimwelo ɔmɔtshi w’otshumba l’asolo lo kɛnɛ kendana la wombola ande.—Ɛdika la Joani 6:60, 61.
3 Nd’ekambi wa mɛtɛ wa Jehowa mbɛna mɛtɛ ka kɛnɛ kata Undaki 9:11 ɔnɛ: ‘Dimi lakakadimɔ dia menda l’ɛse olongo ko lakɛnyi dia lowango kema le akanga a mango, la ta kema le akanga a wolo, ndo mbo ya ndɛ kema le akanga a tomba, ɔngɔnyi le akanga a timba ndo diɛsɛ kema le akanga a diewo, nɛ dia tena ndo akambo wa shashimoya komɛka anto tshɛ.’ Ngande wakoka mɛnama mɛtɛ ka dui sɔ lo yɛdikɔ yoleki woke, mbut’ate lo nyuma na? Ondo sho mbeyaka Akristo amɔtshi wakayelaka alako wa lo Bible aha la tshimbatshimba, wakâmɛka mɛtɛ la wolo tshɛ, wakakitanyiyaka awui wa lo Bible la lomba tshɛ ndo wakayangaka l’ohetoheto tshɛ dia kondja ewo k’oshika. Koko, nɛ dia ‘tena l’akambo wa shashimoya,’ amɔtshi mbeyaka ndjaoka kakianɛ dia hawoyokoka ntsha akambo oko akawatshaka ntondo, nɛ dia mpokoso kɛmɔtshi kakakomɛ kana nɛ dia lotshundu. Amɔtshi ndjambolaka dia kana wayɔtɔ l’andja w’oyoyo waki Nzambi aha la vɔ mvɔ.
4 Lam’avusha Okristo wadiɛnde kana omɛnde, nde mongaka la kandji k’efula ndo mɛnaka ɔnɛ nde aya etshike. Mbala mɔtshi lam’akiwɔ vɔ ahende, vɔ wakakambɛ Jehowa ɛnɔnyi ɛmɔtshi kana ɛnɔnyi akumi. Otshukanyi wotshikadi la lɔsɛnɔ mbeyaka ɔnɛ nyɔi mbahembola dimama dia diwala.a (1 Koreto 7:39) Kakianɛ, lam’aya ɛkamelo kande lo wâle, nde pombaka nama ɔkɛtɛlɔ ande wa l’asolo kana kandji kôkande.—Ɛdika la Mako 16:8.
5 Etena kavushaso olonganyi, ombutshi, ɔnaso, kana ɔngɛnyi aso wa mamba w’Okristo mbasungana sho mɛnya woho wayaɛkɛso lo losembwe laki Jehowa! Oyadi kânga shamɛ mbodihomwe, sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ Jehowa ekɔ kanga losembwe. Sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ onto tshɛ layokondja lɔsɛnɔ la pondjo l’etena kɛsɔ ayɔngɛnangɛna, oyadi oko ohandɔ kana mbolɔ mbayondôlɔ. Omembi ɔmɔtshi w’esambu akatombola Nzambi ate: “We atukhukulaka lunya laye, atulutshaka engo tshe keli la lumu. [Jehowa] keli ololo lu etsha andi tshe, ndu ekila lu elimu andi tshe. [Jehowa] eli lasuki la wane tshe watuwetaka, ee, lasuki la waku tshe watuwetaka lu mete. Ndi atukutshaka nangu ya waku watuwukaka woma, atukaka delu diawo, atâshimbelaka.”—Osambu 145:16-19.
Naka Toyaɔsa oko Sho bu Ohomba
6 Lo nshi yakete, Ɛmɛnyi ɛmɔtshi wakasowe efula nɛ dia vɔ konanga kamba olimu ɔmɔtshi wele ɛlɔ kɛnɛ nkum’otema kawɔ owaɛnya ɔnɛ vɔ kokaka kamba. Oko ɛnyɛlɔ, mbeyaka monga ko ɛnɔnyi efula la ntondo vɔ wakahombe tona kamba olimu ɔmɔtshi wa laka lɛɛta. Ɔnangɛso ɔmɔtshi okanyiya kakianɛ dia nde okoka kamba olimu ɔsɔ la nkum’otema kande tshɛ aha la nde shisha lomangemange lande l’Okristo lo kɛnɛ kendana l’andja ɔnɛ.
7 Onde sho kokaka mbuta ɔnɛ Jehowa akandja nɛ dia nde aketawɔ onto ɔsɔ sowa lo woho wakandatone olimu wele kakianɛ Okristo ɔsɔ ôkoka mbokamba aha l’etombelo wa kɔlɔ? Wanɛ tshɛ wakahomana la woho wa dikambo dia ngasɔ hawokanyiya ngasɔ. Koko, vɔ ngɛnangɛnaka nɛ dia vɔ wakakondja diaaso dia mɛnya lo sɛkɛ ɔnɛ vɔ wakayashikikɛ dia mbɛkama la wolo tshɛ lowandji laki Nzambi la l’andja w’otondo. (Ɛdika la Jobo 27:5.) Onde tekɔ l’ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wa nyanga nɛ dia takayele nkum’otema kaso lo mbeta la Jehowa wedi? Lo sukɛ la kɔlamelo tshɛ awui w’Akristo ndo lo mana awui akɔ fundo kana lo mpokamɛ nkum’etema yawɔ, vɔ wakɛnya ɔnɛ vɔ sunganaka monga angɛnyi wa Jehowa. Lo mɛtɛ, ekɔ ohomba efula mbewɔ akambo wakoka ndjofukutanya nkum’otema kaso kana wakoka ndjotakanya anto akina. Lo kɛnɛ kendana la dikambo sɔ, sho kokaka kana lomba l’ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ ɔpɔstɔlɔ Paulo.—1 Koreto 8:12, 13; 10:31-33.
8 L’oyango wa ngɛnyangɛnya Jehowa, Ase Juda wakahombe kitanyiya Ɛlɛmbɛ Dikumi mbidja ndo yɛdikɔ ya tɔlɛmbɛlɛmbɛ tokina 600. L’ɔkɔngɔ diko, dia kambɛ Jehowa l’ekimanyielo k’ɔlɔngɔswamelo w’Akristo, anto kɔnɔmbama nto dia kitanyiya ɛlɛmbɛ ɛsɔ, oyadi kânga Ase Juda wa l’emunyi. Vɔ komonga nto la tshina di’ɛlɛmbɛ ɛsɔ mbidja ndo wɛnɛ wendana la wahemelo w’ohekele, ɔlɛnyɛlɔ wa Sabato, olambwelo a waa nyama, kana okilelo wa mbo ya ndɛ. (1 Koreto 7:19; 10:25; Kolosai 2:16, 17; Heberu 10:1, 11-14) Ase Juda, mbidja ndo apɔstɔlɔ, wanɛ wakayokomaka Akristo, wakatshungɔ oma l’ɛlɛmbɛ wakawahombaka kitanyiya lam’akiwɔ la tshina dia Sheke y’ɛlɛmbɛ. Onde vɔ wakayongunɛngunɛ Nzambi ɔnɛ yɛdikɔ yakandɔshi yaki kɔlɔ nɛ dia nde akâlɔmbɛ dia vɔ kitanyiya ɛlɛmbɛ wele ɛlɔ kɛnɛ waya bu ohomba nto? Kema, vɔ wakangɛnangɛna nɛ dia wakayolekaka mana asangwelo wa Jehowa fundo.—Etsha 16:4, 5.
9 Lo nshi yaso nyɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛmɔtshi wakayaɔsaka oko wa nomb’ewo, naka wambota dui ndoko lakoka ditola. L’ɔkɔkɔ akɔ mbakawasowe efula oleki anto akina. L’ɔkɔngɔ diko, ewo ka dimɛna efula katatetemala la pama akayakimanyiya dia vɔ mɔmbɔ wɛɔngɔ lo yoho yawɔ ya mɛna akambo. Koko, vɔ hawohombe nyanga ɔnɛ lengo le wakayelaka nkum’etema yawɔ, kânga mbele dionga diaki lawɔ diakâsoya wolo. Vɔ mandɔmaka mɛtɛ lo woho wakawetawɔ sowa l’ɔtɛ wa kɔlamelo yawɔ le Jehowa, dia ‘sala akambo tshɛ lo wahɔ wa lokumu l’ɔlɔlɔ.’ Jehowa tshɔkɔlaka weho w’anto asɔ w’omamema. (1 Koreto 9:23; Heberu 6:10) Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde awui wa lomba ate: “Keli naka nyu nyayutsha ololo, la nyayetawo l’etetemalu lam’anyusuyawo, dikambu diako mbetawomaka lu ashu [w]a [Nzambi].”—1 Petero 2:20.
Tokondja Wetshelo oma l’Ɛnyɛlɔ ka Jɔna
10 Jɔna kɔngɛnangɛna ɔkɛndɛ wakawosha Jehowa lo woho wakandotome la Niniva. L’ɔkɔngɔ wa nde mɛna wonya oko lɛɛdi nɛ dia nde konanga tshɔ lɛnɛ akawotome, Jɔna akayoshishaka odika lo wombo, nde akayetawɔka munga kande, akayotshɔka lɛnɛ akawotome, ndo akewola Ase Niniva lo kɛnɛ kendana l’elanyelo kaki suke la mbakomɛ. Oma lâsɔ, dikambo dimɔtshi diakinde konongamɛka diakayotshamaka: Nɛ dia Ase Niniva wakayoyatshumuya oma lo kɔlɔ yawɔ, Jehowa akɔshi tɛdikɔ di’aha mbalanya nto.—Jona 1:1–3:10.
11 Ko Jɔna akandatshe na? Nde akomala ndo akangunɛngunɛ Nzambi lo dɔmbɛlɔ. Ɔkɔkɔ wakandanyange vɔnɛ: ‘Awui wamboyotshama paka woho wakamakanyiyaka. Diɔ diakɔ diakimi konanga tshɔ la Niniva. Lâdiko di’awui asɔ tshɛ, dimi lakasowe, lakotshama wɔma, lakɔshi sɔnyi lo woho wakamɛnɛ lose la woke, ndo l’ɔkɔngɔ wa dimi mbewola Ase Niniva dikambo dia elanyelo ka woke kakalɛndalɛndaka, endaka kakianɛ kɛnɛ kamboyotomba! Lakakambe olimu w’anyanya ndo lakɛnyi pâ ka wɛnɛna! Ndeka dimɛna dimi mvɔ oleki tshikala la lumu!’—Jona 4:1-3.
12 Onde Jɔna aki l’ɔkɔkɔ w’oshika wa nde ngunanguna? Onde Jehowa akatshe kɔlɔ lo woho wakandoke atshi wa kɔlɔ wakayatshumuya asɔ kɛtshi? Lo mɛtɛ, Jɔna akahombe ngɛnangɛna; akumi wa nunu w’anto wakahandɔ oma l’elanyelo! (Jona 4:11) Koko, dionga diande dia kɔlɔ, dia ngunanguna akɛnya ɔnɛ nde kombetawɔka losembwe laki Jehowa. Nde akalekaka ndjakiyanya paka dikambo diande ndamɛ, koko aha di’anto akina. Tɔshi wetshelo oma l’ɛnyɛlɔ kaki Jɔna lo ndjakiyanyaka ntondo dikambo di’anto akina koko aha diaso shamɛ. Teye dia ndoko dui di’ɔlɔlɔ efula diakokaso ntsha naka aha kitanyiya Jehowa, ndjela ɛlɔmbwɛlɔ katoshande lo tshimbo y’ɔlɔngɔswamelo ande ndo mbetawɔ tɛdikɔ tande. Tambosuya dia ‘wanɛ woka Nzambi wɔma mbayohomɔ lokolo l’ɔlɔ.’—Undaki 8:12.
Etena ka Sho Keketsha Ɛkamelo Kaso Tɔ Kɛnɛ!
13 Ekɔ dui dia lomba naka sho keketsha ɛkamelo kaso le Jehowa. (Tukedi 3:5-8) Lo mɛtɛ, hatohombe nɔmbaka ntsho dia Jehowa tokimanyiya woho wa sho ndeka ndjaɛkɛ le nde, koko awui akina wa ntsha wekɔ. Ɛkamelo pamaka l’ekimanyielo k’ewo k’oshika, ɔnkɔnɛ, lushi la lushi, sho pombaka salaka wekelo aso wa Bible w’onto ndamɛ, mbadiaka Bible la mikanda wamanya Bible fundo. Mbɔtɔka mbala la mbala lo nsanganya y’Akristo ekɔ ohomba efula, ekɔ ohomba nto sho nɔngɔsɔlaka ndo mbishaka kɔmatɛrɛ lo nsanganya. Naka sho ndjaɛkɛka le Jehowa la lo Dui diande, kete tayonga la mbekelo ka mbewoyaka anto akina mɛtɛ ya lo Bible ndo tondoya wekamu aso la yewo tshɛ. Kɛsɔ tshɛ tokimanyiyaka dia ntshaka lushi tshɛ kambokambo mɔtshi yatosukanya la nde.
14 Kem’edja nto, kete fɔnu kahatayalaka ndoko lushi kayokomɛ anto la shashimoya. (Mateu 24:21) Lam’ayokoma fɔnu kɛsɔ, ekambi a Nzambi wayoleka monga l’ohomba wa ndjaɛkɛ lo sambo k’ɔlɔlɔ kaki Jehowa ndo l’ɛlɔmbwɛlɔ kakondjaso lo tshimbo y’ɔlɔngɔswamelo ande. Lo yoho ya didjidji, vɔ wayoyaɛkɛ tshɛ lo leeta laki Nzambi lata ɔnɛ: “Nyu wudja ami, nyuyi, nyuyoto lo mvudu yanyu, nyudihi kuki l’okongo awo. Nyutukuyashe yema edja ndu kele kambeta.” (Isaya 26:20) Vɔ wambotɔtɔka lo dihole di’ekokelo l’atei wa tshumanelo ndekana 85000 lo wedja 232. Oyadi kɔkɔna tshɛ kakokawɔ tɔlɔmba nto lo dako di’ɔnɛ “nyoto lo mvudu yanyu,” sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ Jehowa ayotokimanyiya dia sho dikitanyiya.
15 Etena ka sho keketsha ɛkamelo kaso tɔ kɛnɛ. Naka hatoyaɛkɛ le Akristo w’anangɛso, lo ɔlɔngɔswamelo wa Jehowa, djekoleko le Jehowa ndamɛ, kete hatokokaki pandɔ pondjo. Ande diɛsɛ diele l’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo dia vɔ mbaoholaka mbala la mbala l’ɔnɔnyi ɔnɛ 1998, ɛtɛkɛta wa lo divɛsa diaso di’ɔnɔnyi ɔnɛ wata ate: ‘onto tshɛ latɛndɛ lokombo la Jehowa ayoshimbamela’ lee! (Romo 10:13) Oma lo dikambo sɔ, sho pombaka tetemala ndjaɛkɛ l’ɛtɛkɛta ɛsɔ. Naka tamboshola dia tambomɛ shisha kânga yema ya mbetawɔ tshitshɛ, kete sho pombaka ntsha tshɛ dia nɔngɔsɔla dikambo sɔ kakianɛ, aha la wonya mbidja.
Elombwelo ka Jehowa Ayonga ka Losembwe
16 Lo Heberu 3:14 vɔ mbewolaka Akristo w’akitami ɔnɛ: “Ne dia shu tambuyala [a]mbekesanedi wa Kristu, naka tayutetemala nkimela [“ɛkamelo kaso,” NW] wulu edja ndu l’ekumelu.” Eelo, ɛtɛkɛta ɛsɔ mendanaka ndo l’Akristo walongamɛ sɛna lanɛ la nkɛtɛ. Naka hatohamiyisha ɛkamelo kaso, kete tɔ kayoyalɛmaka yema yema. Ekɔ mɛtɛ ohomba efula sho tetemala kondja ewo k’oshika, ngasɔ mbayotokeketsha etshina kokami ɛkamelo kaso.
17 Kem’edja, Kristo ayanga sɛdingola wedja tshɛ woho wa nde ‘kakitola anto, oko watokakitolaka olami, ɛkɔkɔ la mbudi.’ (Mateu 25:31-33) Toyashikikɛ ɔnɛ Kristo ayolombosha la losembwe, mbut’ate pandja ɔnɛ lasungana panda. Jehowa akawosha lomba, shɛnɔdi la waonga akina wele ohomba dia nde ‘nombosha anto wa lo nkɛtɛ k’otondo la losembwe.’ (Etsha 17:30, 31) Tonge la mbetawɔ kele oko kaki l’Abarahama lakate ate: “We ayetawo ndjaka antu w’ololo kame la antu wa kolo? Dikambu ne tadiuyalaki le ye dia ntshela untu ololo uku untu a kolo. Umbadi w[a] kete tshe hatalaka la dialelu di’ololo uka?”—Etatelu 18:25.
18 Naka sho ndjaɛkɛ tshɛ lo sambo k’ɔlɔlɔ kaki Jehowa, kete hatotoyakiyanya dia tana ekadimwelo lo wembola wele oko: ‘Ngande wayolomboshama ana w’ashashi la wakɛnda na? Onde mbeyaka monga ko Armangɛdɔna ayoya la ntondo k’anto efula mboka lokumu l’ɔlɔlɔ? Ko kayotota dikambo di’akanga w’aladi? Ndo di’anto akina na?’ Ondo mɛtɛ l’etena kɛnɛ, hatokoke mbeya nganɛ wayokandola Jehowa akambo asɔ. Koko, nde ayowakandola la losembwe ndo la kɛtshi. Tatâmake pondjo lo woho wayondokandola akambo asɔ. Lo mɛtɛ, sho mbeyaka mamba ndo ngɛnangɛna dia mɛna woho wayondoshidiya akambo akɔ lo yoho yakiso kɔfɔnyaka ndo fɔnya.—Ɛdika la Jobo 42:3; Osambu 78:11-16; 136:4-9; Mateu 15:31; Luka 2:47.
19 Ɔlɔngɔswamelo wa Jehowa hashimbe anto mboka wembola w’ɛlɔlɔ, wasungana, oko wayakesa atunyi amɔtshi. (1 Petero 1:10-12) Koko, Bible tolakaka dia sho mbewɔ wembola w’anyanya, ndo wahokɛ l’atui. (Tito 3:9) Sho mbeyaka fudia ewo kaso ndo keketsha ɛkamelo kaso le Jehowa, naka tayokaka wembola w’etshundju ndo tayoyangaka ekadimwelo wɔtɔnganɛ l’Afundelo lo Dui diaki Nzambi ndo lo mikanda w’Akristo. Ɔlɔngɔswamelo wekɔ lo ndjela ɛnyɛlɔ kaki Yeso. Nde kokadimolaka anto wembola wakandeyaka ɔnɛ etena ka vɔ kadimɔma katakoke. Nde akalembetshiya ate: “Dimi l’akambu akina efula wa nyutela, keli nyu hanyeyi mbalungula kakiane.” (Joani 16:12) Nde akasuya dia aki akambo amɔtshi wakinde kombeyaka l’etena kɛsɔ.—Mateu 24:36.
20 Jehowa eke l’akambo efula wa tosholɛ. Sunganaka sho mendɛ le Nzambi, l’eshikikelo ɔnɛ etena kakandalɔngɔsɔla lo ndjela alamanaka ande dia tosholɛ asangwelo ande kayokoka. Sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ lam’ayokoka etena kakashikikɛ Jehowa, tayɔngɛnangɛna dia nyomoleka mana mboka yande fundo. Eelo, naka tayoyaɛkɛ l’otema ɔtɔi le Jehowa ndo lo ɔlɔngɔswamelo wakamba lande, kete tayofutama. Tukedi 14:26 toshikikɛka ɔnɛ: “One latukaka [Jehowa] woma, keli la usuko a wulu; an’andi wayukundja dihuli dia mbishama.”
[Footnote]
a Enda lo Tshoto y’Etangelo, ya Ngɔndɔ k’Esambele 1, 1968, lɛkɛ 414; Ngɔndɔ ka Samalo 1, 1987, lɛkɛ 30.
[Study Questions]
1, 2. (a) Bonde kayaɛkɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa le nde na? (Tukedi 22:19) (b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ anto amɔtshi pombaka keketsha ɛkamelo kawɔ le Jehowa?
3. Kakɔna kakoka komɛ kânga ekambi waki Jehowa wa kɔlamelo ndo lande na?
4, 5. Bonde kahahombe Akristo shisha ɛkamelo kawɔ lo losembwe laki Jehowa na?
6, 7. (a) Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ Ɛmɛnyi ɛmɔtshi wakasowaka ntondo waya la eokelo kotshikitanyi ɛlɔ kɛnɛ? (b) Lande na kahatakoke mbuta ɔnɛ Jehowa akatshe kɔlɔ lo tshika asui mbakomɛ?
8. Lande na kele Akristo w’Ase Juda, wanɛ wele ntondo wakalɛnyaka Ɛlɛmbɛ, kokoka ndjɔnyɔla sambo k’ɔlɔlɔ kaki Jehowa na?
9. Naa dikambo dimɔtshi diakakomɛ mɛtɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa, ko lande na kahawakoke nyanga?
10, 11. Ngande wakɛnya Jɔna ɔnɛ nde kondjaɛkɛ le Jehowa (a) lam’akawawotɛ dia nde ntshɔ la Niniva? (b) ndo lam’aki Nzambi kondanya Niniva nto?
12. Kakɔna katetsha ɛnyɛlɔ kaki Jɔna?
13. Ngande wakokaso sho tshɛ keketsha ɛkamelo kaso le Jehowa?
14. Bonde kele kem’edja nto, wayɔlɔmba ekambi wa Nzambi dia vɔ ndeka ndjaɛkɛ le Jehowa oleki nshi ya ntondo?
15. Woho akɔna wakawaleke tɛtɛ dikambo dia mbɛkama Jehowa lo ɔnɔnyi 1998, ndo lande na ngasɔ?
16. Kakɔna kakoka komɛ ɛkamelo kaso naka hatotshe tshɛ dia kikokɛ ndo akokaso ntsha di’aha kishisha na?
17. Lo kɛnɛ kendana la panda k’anto, bonde kakokaso mbut’ɔnɛ Yeso ayowalombosha la losembwe?
18. Bonde kahatahombe ndjakiyanya otamanya lo kɛnɛ kendana l’akambo wahatahombe mana fundo l’etena kɛnɛ?
19, 20. (a) Lande na kele kema kɔlɔ mimbola wembola w’eshika? (b) Etena kakɔna kayotosha Jehowa ekadimwelo weso l’ohomba?
[Caption]
[Footnotes]
[Caption on page 1]
[Questions]
[Caption on page 15]
[Caption on page 15]
Onto tshɛ layokondja lɔsɛnɔ l’etena kɛsɔ ayɔngɛnangɛna
[Caption on page 16]
[Caption on page 16]
Onde mɛtɛ wɛ amboyaɛkɛ le Jehowa?
[Caption on page 18]
[Review on page 18]
Akanayɛ Na?
◻ Lande na hasungana sho tshika kandji kokaso dia toshishɛ ɛkamelo kaso le Jehowa?
◻ Naa wetshelo wakokaso kondja oma le Jɔna?
◻ Bonde kele wekelo wa Bible la wɔtwɛlɔ wa nsanganya ekɔ ohomba efula?