Ɛnɔnyi Engana Wakokaso Nsɛna?
Mbala efula, anto sɛnaka edja hakoke, ko efula kawɔ ndjokomaka lo ndjambola ɔnɛ: ‘Ɛnɔnyi engana wakokaso sɛna?’
LO NDJELA Nouvelle encyclopédie britannique (1995), lo nshi yakete, wakataka ɔnɛ Pierre Joubert mbakaleke sɛna edja. Nde akavu lo 1814 lâsɔ ko aya l’ɛnɔnyi 113. Lo mɛtɛ, vɔ mbutaka ɔnɛ anto akina wakasɛnɛ edja efula, koko, lofulo l’ɛnɔnyi awɔ hafundami l’abuku. Abuku amɔtshi wa mɛtɛ wakɛnya dia anto amɔtshi wakasɛnɛ edja efula ndeka ndo Pierre Joubert.
Jeanne Louise Calment akotɔ la Arles, lo sudɛ-ɛstɛ ka France, lo Ngɔndɔ ka Hende 21, 1875. Nde akavu Ngɔndɔ k’Enanɛi 4, 1997, lâsɔ ko nde ambɔsɛna ɛnɔnyi ndekana 122, ndo losango la nyɔi kande lakahandjɔnɛ woho w’anyanya. Lo 1986, Shigechiyo Izumi, pami kɛmɔtshi ka lo Japon akavu l’ɛnɔnyi 120. Dibuku, Guinness des records 1999 tɛkɛtaka diaki Sarah Knauss laki l’ɛnɔnyi 118 oko onto lakaleke opalanga l’etena kakadiafundama. Nde akotɔ Ngɔndɔ ka Divwa 24, 1880, la Pennsylvania, l’États-Unis. Lam’akavu Marie-Louise Febronie Meilleur ka la Québec, lo Canada lo 1998, lam’akinde l’ɛnɔnyi 118, nde akolɛ Sarah nshi 26.
Lo mɛtɛ, lofulo la wanɛ wakasɛnɛ edja lekɔ lo tadɛ la diambo di’efula. Ekɔ oko lofulo la wanɛ wambɔsɛna ɛnɔnyi lokama la ndjahe layodɛ yɛdikɔ ya miliyɔ 2,2 lo ɛnɔnyi akumi atanu wa ntondo w’eleko kayaye! Yoho yakɔ yamɛ, lofulo l’anto wambɔsɛna ɛnɔnyi 80 kana ndekana lakadɛ oma lo miliyɔ 26,7 lo 1970 polo lo miliyɔ 66 lo 1998. Mbut’ate ehamelo ka % 147, lo mbɛdika la % 60 ya lofulo l’anto lakadɛ l’andja w’otondo.
Aha sɛna tsho mbasɛna esombe w’anto edja efula, koko efula kawɔ wekɔ lo ntsha nto akambo wele wanɛ waya l’ɛnɔnyi 20 hawokoke ntsha. Lo 1990, John Kelley pami k’ɛnɔnyi 82, akalawɔ kilɔmɛtɛlɛ 42,195 lo yɛdikɔ ya wenya etanu wa tango la taahe totanu. Lo 1991, Mavis Lindgren, ɔnɛ laki l’ɛnɔnyi 84, akalawɔ kilɔmɛtɛlɛ 42,195 lo yɛdikɔ ya wenya esambele wa tango la taahe divwa. Ndo atete edja, pami kɛmɔtshi k’ɛnɔnyi 91 akakite pidi lo lowango l’Osomba wa New York!
Dui sɔ hɛnya ɔnɛ epalanga wa lo nshi ya ntondo kotsha ndoko dikambo ɔtɔi dia diambo. Lam’akinde l’ɛnɔnyi 99, Abarahama, owandji wa nkumbo, ‘akamɛ ndawɔ dia tohomana’ l’angɛndangɛnda ande. Lam’akinde l’ɛnɔnyi 85, Kalɛbɛ akate ate: “Wulu weli la mi kakiane, weko uku wulu waki la mi lu nshi yako [yakimi l’ɛnɔnyi 45], wa ndo ta, wa ntumba ndu wa mboto.” Bible mbutaka nto lo dikambo dia Mɔsɛ ɔnɛ, lam’akinde l’ɛnɔnyi 120, “ashu andi kundjala lungi, wulu andi kukitakita.”—Etatelu 18:2; Jashua 14:10, 11; Euhwelu k’Elembe 34:7.
Yeso Kristo akatɛkɛta di’Adama, onto la ntondo ndo dia Nɔa ɔsɛdi a wato oko anto wakasɛnɛ mɛtɛ. (Mateu 19:4-6; 24:37-39) Dibuku di’Etatelu mbutaka ɔnɛ Adama akasɛnɛ ɛnɔnyi 930, ndo Nɔa ɛnɔnyi 950. (Etatelu 5:5; 9:29) Onde mɛtɛ anto wakasɛnɛ ɛnɔnyi efula ngasɔ? Onde sho kokaka sɛna kânga ndeka lâsɔ, kana pondjo pondjo? Tambokɔlɔmba dia wɛ sɛdingola mɛtɛ k’akambo asɔ lo sawo diaso diayela.