Onde wɛ nangaka kokɛ lɔsɛnɔ layɛ kana falanga yayɛ?
Ondo wɛ ambokaka ɔnɛ wa bandi wakambola ɔnɛ lakawalange kɔsɔla falanga yande ɔnɛ: “Wɛ nangaka kokɛ lɔsɛnɔ layɛ kana falanga yayɛ!” Ɛlɔ kɛnɛ, dimbola dieyama dimɛna sɔ mɛnyaka okakatanu wa wolo wele la ntondo kaso sho tshɛ, djekoleko le wanɛ wasɛna lo wedja w’ɛngɔnyi. Koko, ɛlɔ kɛnɛ, aha waa bandi mboka anto wombola ɔsɔ. Koko, vɔ wekɔ lo monyiyama lo menda woho woleka anto ndjasha dia kondja falanga kana lomombo la l’emunyi.
WOHO woleka anto ndjasha l’awui asɔ ambota nto ekakatanu ndo ekiyanu ekina w’eyoyo. Polo lo yɛdikɔ yakɔna yahomba anto nyanga falanga kana lomombo la l’emunyi na? Onde sho kokaka ngɛnangɛna la yema tshitshɛ ya diangɔ dia l’emunyi diele laso? Onde ɛlɔ kɛnɛ anto wekɔ lo nambola “etondo wa nsɛnɔ yawɔ” lo lomombo la l’emunyi? Onde dia monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ paka onto monga la falanga?
Nsaki k’otamanya ka falanga
L’atei wa nsaki ndo mposa yele l’anto, oyadi ya dimɛna kana ya kɔlɔ, ngandji ka falanga mambodja otshumba. Otshikitanyi la nsaki k’awui wa dieyanelo ndo ka mbo ya ndɛ, mposa k’otamanya ka falanga kokaka tshikala l’otema w’onto wonya tshɛ ndo pondjo pondjo. Kânga esombe w’anto hawondoya falanga. Mbala efula, lam’atatshunde onto mbatandaleke ndjakiyanya dikambo dia falanga ndo dia kɛnɛ kakokande somba.
Mɛnamaka di’anto wekɔ lo taleke monga la lokaki la falanga. Onto ɔmɔtshi lele l’ɔkɛndɛ woleki tshɛ lo filmɛ kɛmɔtshi keyama efula akate ate: “Lokaki kimanyiyaka. Lokaki ekɔ ohomba.” Kânga mbele anto efula wakelɛ ɛnɔnyi w’oma lo 1980 polo 1990 ɔnɛ Etena k’Akanga wa Lokaki, kɛnɛ kakatombe la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛsɔ mɛnyaka dia woho wɔsa anto falanga ambotshikitana paka yema tsho l’edja k’ɛnɔnyi.
Dikambo diele ondo diekɔ oyoyo ko anto efula nyangaka waaso wa kotsha nsaki kawɔ kahondɔ ka monga ɛngɔnyi. Mɛnamaka dia tena efula anto efula wa l’andja ɔnɛ ndeka shisha wolo awɔ efula lo nyanga diangɔ dia l’emunyi ndo lo ndjamɔtshɛdiɔ efula. Wɛ kokaka mbetawɔ di’anto woleka ndjasha efula dia kondja lomombo la l’emunyi ndo lo tshupa lomombo lakɔ, ndo woleka ndjasha lo dikambo sɔ lo lɔsɛnɔ lawɔ la nshi nyɛ.
Ko onde akambo asɔ wambosha anto ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula oka? Dia kadimola lo wombola ɔsɔ, Sɔlɔmɔna, Nkumekanga ka lomba ndo k’ɔngɔnyi efula akafunde ambeta ɛnɔnyi 3 000 ɔnɛ: “One latukaka falanga ngandji, hatuyilutaka; la one latukaka ukundji ngandji, hatunduyaka saki ka waho ayo. Ndu dikambo so dieko anyanya.” (Undaki 5:10) Kânga wanɛ weka nsɛnɔ y’anto ɛlɔ kɛnɛ wambosuya dikambo sɔ.
Falanga ndo ɔngɛnɔngɛnɔ
Dikambo dimɔtshi dioleki diambo diambotoshola lo kɛnɛ kendana la lɔkɛwɔ l’anto ele okondjelo wa falanga ndo wa lomombo la l’emunyi hasha onto ɔlɔ kana ɔngɛnɔngɛnɔ wɛdimi la falanga kana lomombo lele lande. Kɛnɛ kamboyeya wanɛ watayangana la falanga kana lomombo ele ɔnɛ kam’akoma onto la lomombo l’efula, ɔlɔ kana ɔngɛnɔngɛnɔ wahomba monga lande hawolemanɛ la lomombo lele lande.
Oyango wamboleka wa lomombo la l’emunyi ndo wa falanga wambokonya anto efula dia ndjambola ɔnɛ: ‘Mɛnamaka dia sho ngɛnangɛnaka l’ɛngɔ tshɛ k’oyoyo kasombaso; ko lande na kele, naka sho sɛdingola tshɛ kosadiso kete sho mɛnaka di’ɔngɛnɔngɛnɔ wele laso wekɔ l’ɛse ka lomombo lele laso na?’
Lo dibuku diande dielɛwɔ Anto Wele l’Ɔngɛnɔngɛnɔ, Jonathan Freedman ekɔ lo mbuta ate: “Kam’akoma onto l’ekanda kɛmɔtshi ka falanga, ɔngɛnɔngɛnɔ wele lande hawɛdima la falanga yakɔ. Le akanga w’ɛngɔnyi, diɔtɔnganelo diele lam’asa kɛnɛ kele l’onto l’ɔngɛnɔngɛnɔ ekɔ paka yema tshitshɛ.” Anto efula wamboyɛna dia kɛnɛ kasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ mɛtɛ ele: lomombo la lo nyuma, eyango w’eshika wa lo lɔsɛnɔ, ndo lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ. Kɛnɛ kele nto ohomba ele diɔtɔnganelo di’oshika diele lam’asa onto l’anto akina ndo tshungɔ oma l’akambo w’ata kana akambo amɔtshi wakoka toshimba dia ngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso.
Anto efula mɛnaka dia kɛnɛ kele lo kiɔkɔ y’efula k’ekakatanu wele l’anto ɛlɔ kɛnɛ ele nsaki kele l’anto ka kamba la lomombo la l’emunyi dia kandola ekakatanu woye mɛtɛ oma l’etei k’otema. Anto amɔtshi wewoya nsango yendana la nsɛnɔ y’anto hawoyɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo waya bu l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Vɔ wekɔ lo mɛna nto dia anto efula wanɛ wasɛna l’atshunda w’ase falanga waya la mposa k’efula ka sakemɛ oma le enganga wahakambe l’ekanga (thérapeutes) kana nyanga dia mbeya oyango wa lɔsɛnɔ ndo woho wa monga la wɔladi wa lo yimba oma le waa pastɛrɛ, ɛtɛmwɛlɔ, kana oma le anto amɔtshi wayata dia vɔ mbeyaka saka. Akambo asɔ mɛnyaka dia lomombo la l’emunyi halokoke mbisha onto lɔsɛnɔ l’oshika.
Kɛnɛ kakoka sala falanga ndo kɛnɛ kahayakoke sala
Lo mɛtɛ, falanga ekɔ la wolo wa sala dikambo. Yɔ koka somba mvudu y’amɛna, kana ɔlɔtɔ wa dimɛna, ndo diangɔ dia lo luudu. Yɔ koka nto sala di’anto tɔkɔmiya, tosha nɛmɔ, tɔtɛtɛmɔla, ndo tokondjiyɛ angɛnyi amɔtshi wa tshanda kana w’amɛna. Akambo asɔ mbele falanga ekɔ la wolo wa sala. Kɛnɛ keso l’ohomba woleki, falanga hayokoke tosombɛtɔ, diangɔ diakɔ ko: ngandji k’ɔngɛnyi w’oshika, wɔladi wa lo yimba, kana sambema yema wonya weso nsuke la nyɔi. Ndo le wanɛ wangɛnangɛna diɔtɔnganelo diele lam’asawɔ l’Otungi, falanga hayokoke sala dia vɔ mbetawɔma le Nzambi.
Nkumekanga Sɔlɔmɔna laki la diangɔ tshɛ di’ɔlɔlɔ diele falanga akakokaka disomba lo nshi yande, akasuya dia ndjaɛkɛ lo lomombo la l’emunyi hasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo. (Undaki 5:12-15) Falanga kokaka nshishɔ naka bankɛ kakawayidje kambɔkɔ, kana naka yɔ yamboshisha nɛmɔ diayɔ. Luudu laso la dimɛna kokaka ndanyema la lɔpɛpɛ la wolo. Kânga mbele anto wafutshanya elambo wa assurance kokaka tokaloyɛ diangɔ dimɔtshi etena kadishishaso lo wâle ɔmɔtshi, vɔ hawokoke tonyɛ pâ konga laso l’asolo lam’ashishaso diangɔ diaso. Diangɔ dimɔtshi diakatombe kana diakatakitsha dia ndjokondja wahɔ mbeyaka ndjoshisha nɛmɔ diadiɔ esadi eto. Kânga olimu wele la lofuto la dimɛna ɛlɔ mbeyaka nshila lushi lɔmɔtshi.
Lâsɔ, ngande wakokaso monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la falanga na? Naa ohomba wahomba monga la falanga kana lomombo la l’emunyi lo lɔsɛnɔ laso? Lam’alangɛ sɛdingola dikambo sɔ dimɛna dia mɛna woho wakokayɛ kondja ɛngɔ kɛmɔtshi kele la nɛmɔ di’oshika, ɛngɔ kakɔ ko ‘lɔsɛnɔ l’oshika.’
[Esato wa lo lɛkɛ 4]
Lomombo la l’emunyi hasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo