Ohamelo ayɛ wɛname

“Utetemali lu akambu aso; uyakimo l’utema aye tshe loko, ne dia uhamelu aye wenami le antu tshe.”​—1 TIMOTE 4:15.

1. Ngande wakokayɛ mbeya di’olowa wambɛla kana wambotshunda ndo ambokoka ndɛma?

OHOKANYIYA yema lo kɛnɛ kendana l’olowa ɔmɔtshi walekayɛ nanga, mbeyaka monga ɛkɔmi, divɔka, emuma kana woho okina w’olowa. Onde wɛ koka mbeya ɔnɛ etena kɛnɛ olowa akɔ wambɛla kana wambotshunda ndo wambokoka ndɛma? Mbala efula wɛ kokaka sala dikambo sɔ. Nsolo, dangi ndo ɛnamelo kele l’olowa akɔ kotɛka dia wɛ ekɔ suke la ndɛ ɛngɔ ka dimɛna. Etena kadjayɛ yɛtshi y’olowa ɔsɔ l’onyɔ, wɛ mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Ande diɛndjɛ! Ande mpɛ! Olowa akɔ koshaka ɔlɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula.

2. Ngande wɛnama onto dia nde ambotshunda, ndo etombelo akɔna wele la dikambo sɔ lo diɔtɔnganelo diasande l’anto akina?

² Ɛnyɛlɔ ka wɔdu ndo ka dimɛna kɛsɔ mbɔtɔnɛka la dikambo dimɔtshi dia lo yoho kina ya lɔsɛnɔ. Ɛnyɛlɔ, oko wende kema wolo efula dia mbeya ɔnɛ olowa ɔnɛ wambotshunda mbele ndo otshundelo w’onto lo nyuma mɛnamaka lo weho efula. Sho mbisholaka ɔnɛ onto ambotshunda etena kɛnaso dia nde aya la shɛnɔdi, yimba, lomba ndo akambo akina. (Jobo 32:7-9) Mongaka mɛtɛ ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbekesanɛ ndo kamba kâmɛ l’anto wakɛnɛmɔla waonga asɔ lo lɔkɛwɔ ndo lo ditshelo diawɔ.​—Tukedi 13:20.

3. Kɛnɛ kakate Yeso lo dikambo di’anto wa lo nshi yande ɛnyatɔ lo kɛnɛ kendana l’otshundelo?

³ Lo wedi okina, onto mbeyaka tshunda lo demba, koko woho watɛkɛtande ndo wasalande akambo mbeyaka mɛnya dia nde êke dipɛpɛ lo yimba ndo lo nyuma. Ɛnyɛlɔ, lam’akandatɛkɛta dikambo dia lɔlɔnga l’atɔmbɔki la lo nshi yande, Yeso Kristo akate ate: “Joani akayi, ndi kondekaka, konokaka, ku antu wakaweti vati: Kanga edienge kendi. On’a untu akayi, ndi ndekaka, nokaka, ku vo mvutaka vati: Nyendi kanga dishi la onoshi a wanu!” Kânga mbaki anto asɔ epalanga w’anto, Yeso akate dia vɔ wakasalaka akambo oko “akenda,” mbut’ate vɔ komonga anto wambotshunda. Diakɔ diakandate nto ate: “Yimba [“mɛnamaka paka oma,” NW] l’elimu ayo.”​—Mateu 11:16-19.

4. Lo weho akɔna wɛnama ɔnɛ onto ambohama ndo ambotshunda na?

⁴ Lo ndjela ɛtɛkɛta waki Yeso ɛsɔ, sho koka mɛna dia kana onto kapanda ekɔ la lomba la mɛtɛ lele djembetelo ya shikaa yɛnya ɔnɛ nde ambotshunda oma l’etsha ande ndo oma l’etombelo wele l’etsha akɔ. Tɔsɛdingole dako diaki ɔpɔstɔlɔ Paulo otsha le Timɔtɛ lo kɛnɛ kendana la dikambo sɔ. L’ɔkɔngɔ wa nde shila akambo wahomba Timɔtɛ mbesa, Paulo akate ate: “Utetemali lu akambu aso; uyakimo l’utema aye tshe loko, ne dia uhamelu aye wenami le antu tshe.” (1 Timote 4:15) Eelo, ohamelo w’Okristo otsha l’otshundelo ‘mɛnamaka’ ndo vɔ kema dikambo dia dunga. Otshundelo w’Okristo wekɔ oko osase, vɔ bu oko dionga dimɔtshi diahɛnama kana dioshami. (Mateu 5:14-16) Ɔnkɔnɛ, totsha sɛdingola weho ehende wa weke wakoka tɛnya ɔnɛ onto ambohama ndo ambotshunda: (1) pama lo ewo, lo eokelo ndo lo lomba; (2) kɛnɛmɔla elowa wa nyuma.

Kâmɛ lo mbetawɔ ndo lo ewo

5. Otshundelo kɛdikɛdi na?

⁵ Adiksiɔnɛrɛ efula nembetshiyaka otshundelo oko dionga di’onto lambohama efula, laya opalanga, ndo lamondoya lɔsɛnɔ kana lambokoma lo yɛdikɔ yahombama koma. Oko wakadiatami la ntondo, olowa mɛnamaka ɔnɛ wambotshunda kana wambɛla naka vɔ wambokoma l’ekomelo kawɔ, mbut’ate naka ɛnamelo, dangi, nsolo ndo ɔlɛtɛlɔ ambokoma lanɛ wakombola anto. Ɔnkɔnɛ, ntshunda kɛdikɛdi monga olombɔ, koma l’ekomelo ndo kânga monga kokele.​—Isaya 18:5; Mateu 5:45-48; Jakoba 1:4.

6, 7. (a) Kakɔna kɛnya dia Jehowa kombolaka efula di’atɛmɔdi ande tshɛ pama dia tshunda lo nyuma? (b) Otshundelo wa lo nyuma kakatana la dikambo diakɔna?

⁶ Jehowa Nzambi kombolaka efula di’atɛmɔdi ande tshɛ pama dia tshunda lo nyuma. Dia kotsha dikambo sɔ, nde akakimɔ weshasha wa dimɛna efula l’atei w’etshumanelo k’Akristo. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafundɛ Akristo wa l’Ɛfɛsɔ ate: “Ndi akasha amotshi dia ndjala atumami; amotshi amvutshi; amotshi amembi wa lukumu l’ololo; amotshi esambisha la embetsha. Ne dia nduwanya ekilami, dia vo ntsha ulimu wa nkimanyia akina, dia mpika dimba dia Kristu, edja ndu shu tshe [“koma kâmɛ,” NW] l’utundu wa mbetawo, wa yimba y’On’a [Nzambi], edja ndu tambuyala dikumanyi di’apami, lu yediko ya diema y’elulelu ka Kristu. Diaha shu ntshikala uku akenda, diaha nsutshasutshama la pepe tshe ya dietshelu, uma lu yewu y’antu, lu lukesu la munganyiya antu.”​—Efeso 4:11-14.

⁷ L’avɛsa anɛ, Paulo ekɔ lo nembetshiya dia l’atei w’ɛkɔkɔ wakatshutshuya Nzambi dia mbisha etshumanelo weshasha wa lo nyuma ɛsɔ mbele ndo di’anto tshɛ ‘koma kâmɛ lo mbetawɔ ndo l’ewo k’oshika,’ monga ‘dikumanyi di’apami,’ ndo ndjala “lu yediko ya diema y’elulelu ka Kristu.” Paka lo koma ngasɔ mbahatatosutshasutshama nto oma lo tokanyi ndo wetshelo wa kashi oko akɛnda wa lo nyuma. Ɔnkɔnɛ, tambɛna diɔtɔnganelo di’efula diele lam’asa pama dia monga Okristo wambotshunda la ‘koma kâmɛ lo mbetawɔ ndo l’ewo k’oshika k’Ɔna Nzambi.’ Ekɔ akambo efula wele lo dako diaki Paulo wahombaso kitanyiya.

8. Kakɔna kalɔmbama dia koma lo ‘kâmɛ kele laso lo mbetawɔ ndo lo ewo k’oshika’ na?

⁸ Ntondotondo, lam’ele sho pombaka nama ‘kâmɛ’ kaso, Okristo wambotshunda pombaka monga kâmɛ ndo la diɔtɔnganelo dia dimɛna nde l’asekande ambetawudi lo kɛnɛ kendana la mbetawɔ ndo la ewo. Nde hahombe mpetetala kana tshininala dia paka anto mbetawɔ tokanyi tande hita lo kɛnɛ kendana la eokelo ka Bible. Koko, nde mongaka la wɛkamu w’efula l’akambo wa mɛtɛ oko wakawashola Jehowa Nzambi oma lo tshimbo y’Ɔnande Yeso Kristo ndo y’‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ.’ Naka tayoyaleshaka la mbo ya ndɛ ya lo nyuma yakatema “lu tena diayo” oma lo tshimbo y’ekanda w’Akristo, ya nsanganya ya l’etshumanelo ndo ya weke, kete sho koka ndjashikikɛ ɔnɛ tekɔ lo nama ‘kâmɛ’ kele lam’asaso l’asekaso Akristo lo mbetawɔ ndo lo ewo.​—Mateu 24:45.

9. Lembetshiya kitshimudi y’etelo k’ɔnɛ ‘mbetawɔ’ oko wakakambe Paulo latɔ lo mukanda wakandafundɛ ase Ɛfɛsɔ.

⁹ Dikambo dia hende ele etelo k’ɔnɛ ‘mbetawɔ’ nembetshiyaka, aha kɛnɛ ketawɔ Okristo tshɛ l’onto ndo l’onto koko kɛnɛ kendana l’awui tshɛ wetawɔso, mbut’ate “wekeki, utali, dungulungu la ohongo” w’awui akɔ. (Efeso 3:18; 4:5; Kolosai 1:23; 2:7) Lâsɔ, ngande wakoka Okristo monga kâmɛ l’asekande ambetawudi naka nde mbetawɔka paka akambo amɔtshi ato wendana la ‘mbetawɔ’ na? Kɛsɔ nangaka mbuta dia hatohombe mbeyaka paka atshina w’akambo wa lo Bible ato kana monga paka l’ewo ka lahahɛ kana ka yema tshitshɛ k’akambo wa mɛtɛ. Koko, sho pombaka ndjasha tshɛ dia kondja wahɔ oma lo tɛdikɔ kana dihomɔ tshɛ diatosha Jehowa oma lo tshimbo y’ɔlɔngɔswamelo ande dia sho tshimola etale l’Ɔtɛkɛta ande. Sho pombaka ndjaketembola dia kondja ewo k’oshika ndo eokelo k’efula ka lolango laki Nzambi ndo ka sangwelo diande lo yoho yahombama. Kɛsɔ nembetshiyaka ɔnɛ sho pombaka ndjatshungwɛka etena ka mbadiaka ndo ka mbekaka Bible ndo ekanda walembetshiya Bible, ka nɔmbaka Nzambi ekimanyielo ndo ɛlɔmbwɛlɔ kande, ka mbɔtɔka lo nsanganya y’Akristo esangɔ tshɛ ndo ka ndjasha efula l’olimu w’esambishelo ka Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki.​—Tukedi 2:1-5.

10. Ɛtɛkɛta w’ɔnɛ “edja ndu shu tshe tambu[koma]” alembetshiyawɔ lo ndjela woho wakambawɔ la wɔ lo Efeso 4:13?

¹⁰ Dikambo dia sato ele Paulo ambotatɛ la nembetshiya oyango wa sato l’ɛtɛkɛta wata ɔnɛ “edja ndu shu tshe tambu[koma].” Lo kɛnɛ kendana l’etelo k’ɔnɛ “shu tshe,” dibuku dimɔtshi dia tshitshɛ dialembetshiya ɛtɛkɛta wa lo Bible mbishaka kitshumudi y’etelo kɛsɔ ɔnɛ “aha anto tshɛ, onto l’onto lo woho ande, koko anto tshɛ kâmɛ.” L’ɛtɛkɛta ekina, onto tshɛ la l’atei aso pombaka mbidja welo wakoka dia ndjadjɛ oyango wa koma Okristo wambotshunda kâmɛ la nkumbo kaso k’otondo k’anto l’ɔnango. Dibuku dikina dialembetshiya awui wa lo Bible (The Interpreter’s Bible) mbutaka ɔnɛ: “Eokelo k’efula ka lo nyuma hakoke kondjama oma le onto ɔtɔi loyakakitudi lânde, oko wele etenyi ka demba ɔtɔi hakoke pama tɔamɛ naka demba di’otondo hadiotetemadi la pama dimɛna.” Paulo akohola Akristo w’ase Ɛfɛsɔ ɔnɛ vɔ “la ekilami tshe” mbahomba ndjâtshutshuya dia shihodia dimɛna nganɛ wele otale, woke, wekeke ndo ɔhɔngɔ wa mbetawɔ.​—Efeso 3:18a.

11. (a) Pama lo nyuma halange nembetshiya dikambo diakɔna? (b) Ahombaso sala dia pama?

¹¹ Mbokɛmaka hwe dia lo ndjela ɛtɛkɛta waki Paulo, pama lo nyuma halembetshiya tsho ndodja tomba taso l’ewo ndo la wekelo w’efula. Okristo wambotshunda kema onto lâmbiya anto akina l’ɔtɛ w’ewo k’efula kele lande. Koko, Bible mbutaka ɔnɛ: “Mbuka k’untu ololo keli uku usasi w’ehutwelu k’unya, watufulanelaka edja ndu w’unya l’atei ote.” (Tukedi 4:18) Eelo, “mbuka,” mbele oko ‘osase watangamɔ ngamɔ tsho,’ koko aha onto. Naka sho mbidjaka welo dia tetemala la kɛndakɛnda lo eokelo k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi kasha Jehowa ekambi ande, kete tayohama lo nyuma. Lâsɔ, tetemala kɛdikɛdi ntshɔ otsha la ntondo ndo ɔsɔ ekɔ dikambo diakoka onto tshɛ la l’atei aso sala.​—Esambu 97:11; 119:105.

Tɔkɛnɛmɔlɛ “elua wa nyuma”

12. Lande na kele kɛnɛmɔla elowa wa nyuma eko ohomba lam’atatawese dia pama lo nyuma?

¹² Kânga mbele ekɔ ohomba koma ‘lo kâmɛ lo mbetawɔ ndo lo ewo k’oshika,’ ekɔ nto ohomba le so dia kɛnɛmɔla elowa wa nyuma kaki Nzambi l’akambo tshɛ wa lo lɔsɛnɔ laso. Lande na? Nɛ dia, oko wakatadiɛnyi, otshundelo bu dionga dimɔtshi diahɛnama kana dioshami, koko vɔ mɛnamaka hwe oma lo waonga wakɛnɛmɔla onto wakoka keketsha ndo monga la wahɔ le anto akina. Lo mɛtɛ, oyango aso wa pama lo nyuma kema tsho dia mbidja welo wa monga l’akoka kana la waonga amɔtshi ko pe. Koko, naka tayohama lo nyuma lo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma kaki Nzambi, kete waonga ndo etsha aso wayotshikitana lo yoho ya diambo. Paulo akate ate: “Nyuyelaki Nyuma, mbahanyutsha uku saki ka dimba.”​—Ngalatiya 5:16.

13. Etshikitanelo akɔna wɛnya hwe ɔnɛ onto ekɔ lo tahame?

¹³ Paulo akatatɛ nshila “etsha wa dimba” wele efula ndo “watenamaka.” La ntondo k’onto ndjeya ohomba w’awui walɔmba Nzambi, nde akasɛnaka paka oko wasɛna as’andja ɔnɛ ndo ondo lɔsɛnɔ lande lakalole l’akambo amɔtshi wakashile Paulo lanɛ: “munanyi, akambu wa sonyi, saki y’akambu wa kolo, otemwelo wa dikishi, doka, lutunu, utshanu, kandjema, kele, diatanelu, lundju, tamu, okomiya, edjwelu ka wanu, engenongeno wa kolo, la akambu wa wuhu uku.” (Ngalatiya 5:19-21) Koko, lam’ayahame onto lo nyuma, mbayandahemɛ ndo “etsha wa dimba” wa kɔlɔ ɛsɔ yema yema dia tshikɛ “elua wa nyuma” dihole. Otshikitanu wɛnama le anto tshɛ ɔsɔ ekɔ djembetelo yɛnya hwe ɔnɛ onto ekɔ lo tahame dia koma Okristo wambotshunda.​—Ngalatiya 5:22.

14. Lembetshiya ɛtɛkɛta “etsha wa demba” la “elua wa nyuma.”

¹⁴ Sho pombaka nembetɛ wetelo ehende wata ɔnɛ “etsha wa dimba” la “elua wa nyuma.” “Etsha” kɛdikɛdi etombelo w’oma lo kɛnɛ kasala onto kana w’oma lo ditshelo di’onto. L’ɛtɛkɛta ekina, akambo wakashile Paulo oko etsha wa demba wekɔ etombelo w’oma lo kɛnɛ kasala onto la nkum’otema kande ndamɛ kana oma lo shɛngiya ya wɔdu wa demba. (Romo 1:24, 28; 7:21-25) Lo wedi okina, etelo k’ɔnɛ “elua wa nyuma” nembetshiyaka waonga wakatashidi ango wele hawoye oma lo welo wasala onto dia ndowanya dionga kana lonto lande, koko onto mongaka la waonga asɔ oma l’olimu wakamba nyuma kaki Nzambi le nde. Oko wele osongo ntɔka elowa naka vɔ wekɔ lo kokamɛ dimɛna, mbele ndo onto kɛnɛmɔlaka elowa wa nyuma etena kakamba nyuma k’ekila olimu lo lɔsɛnɔ lande.​—Osambu 1:1-3.

15. Lande na ekɔ ohomba mbidja yimba lo kɛnɛ tshɛ kendana l’“elua wa nyuma”?

¹⁵ Dikambo dikina diahombaso sɛdingola ele woho wakamba Paulo la tshɛkɛta “elua” dia nembetshiya waonga w’amɛna tshɛ woshidinde.a Nyuma hatɔsha elowa wotshikitanyi dia sho sɔna wɛnɛ walangaso. Koko waonga tshɛ wakashile Paulo: ngandji, ɔngɛnɔngɛnɔ, ki, ndjakimɛ, ɔlɔlɔ, kɛtshi, mbetawɔ, memakana, ndjaenda, wekɔ l’ohomba wa woho ɔtɔi ndo vɔ tshɛ mbakenga l’onto l’oyoyo l’Okristo. (Efeso 4:24; Kolosai 3:10) Diakɔ mbele, kânga mbokokiso mɛna dia waonga amɔtshi l’atei awɔ mɛnamaka efula lo lɔsɛnɔ laso lo ndjela akoka wakotɔ laso ndo tokanyi taso, ekɔ ohomba dia sho mbidja yimba dia monga la waonga tshɛ wakashile Paulo. Lo sala ngasɔ mbayotokoka nyomoleka monga la lonto lele oko la Kristo lo lɔsɛnɔ laso.​—1 Petero 2:12, 21.

16. Naa oyango wele laso lam’atatawese dia monga Okristo wambotshunda ndo ngande wakokaso kotsha oyango ɔsɔ?

¹⁶ Wetshelo w’ohomba wakokaso kondja oma l’ɛtɛkɛta waki Paulo ele, lam’atatawese dia monga Okristo wambotshunda, oyango aso kema wa monga l’ewo kana la diewo di’efula kana monga la lonto lɔmɔtshi lele la waonga wa pudipudi. Koko, ekɔ dia ndodjama la nyuma kaki Nzambi lo lɔsɛnɔ laso. Lo yɛdikɔ yalɔmbɔma tokanyi ndo etsha aso oma le nyuma kaki Nzambi mbele tayokoma anto wambotshunda lo nyuma lo yɛdikɔ yakɔ yamɛ. Ngande wakokaso kotsha oyango ɔsɔ na? Sho pombaka dihola timba ndo etema aso dia vɔ sɛngiyama oma le nyuma kaki Nzambi. Kɛsɔ nɔmbaka dia sho mbɔtɔka ndo mbishaka kɔmatɛrɛ mbala tshɛ lo nsanganya y’Akristo. Sho pombaka nto mbekaka mbala la mbala ndo kanaka yimba l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo mbetawɔ dia atɔndɔ wa lɔkɔ nɔmbɔla diɔtɔnganelo diasaso l’anto akina ndo ɛsɔnwɛlɔ wasalaso la tɛdikɔ tɔsaso. Lâsɔ mɛtɛ mbayotɔkɛnɛmɔla ohamelo aso lo sɛkɛ.

Tohame dia lotombo laki Nzambi

17. Lande na kele ohamelo ndjelaka lotombo le Shɛso lele l’olongo?

¹⁷ Edja l’edja, ohamelo aso ndjelaka lotombo ndo dilɛmiyɛlɔ aha le so koko le Shɛso lele l’olongo, Jehowa ɔnɛ latokimanyiya dia sho tshunda lo nyuma. L’otsho waki la ntondo ka Yeso ndjakema, nde akatɛ ambeki ande ate: “Uma lu dikambu so, Papa ayutumbwama, dia nyu nto elua efula. Okone nyu nyayuyala ambeki ami.” (Joani 15:8) Ambeki wakasha Jehowa lotombo oyadi oma l’elowa wa nyuma kana oma l’elowa wa Diolelo w’oma l’olimu awɔ.​—Etsha 11:4, 18; 13:48.

18. (a) Dinela diakɔna di’ɔngɛnɔngɛnɔ diasalema ɛlɔ kɛnɛ? (b) Tɔfwɛfwɛ kana okakatanu akɔna wele la dinela sɔ?

¹⁸ Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa ekɔ lo tshɔkɔla ekambi ande lam’ayashawɔ l’olimu wa dinela dia lo nyuma wakambema l’andja w’otondo. Aya ɛnɔnyi ɛmɔtshi wambeta wele, suke l’anto w’eyoyo 300 000 ndjakimɔka ɔnɔnyi tshɛ le Jehowa ndo mɛnyaka ndjakimɔ kawɔ lo nongola batismu ka l’ashi. Dikambo sɔ tɔngɛnyangɛnyaka ndo aha la tamu diɔ ngɛnyangɛnyaka ndo otema waki Jehowa. (Tukedi 27:11) Koko, dia dikambo sɔ tetemala ngɛnyangɛnya ndo tombola Jehowa, eyoyo ɛsɔ tshɛ pombaka ‘tetemala kɛndakɛnda la Kristo, keketala, la ndjaɛkɛ le nde ndo ndjashikikɛ lo mbetawɔ.’ (Kolosai 2:6, 7) Dikambo sɔ mbidjaka ekambi waki Nzambi tɔfwɛfwɛ kana l’ekakatanu ehende. Lo wedi ɔmɔtshi, naka wɛ eke esadi wolongodiyɛ batismu, onde wɛ ayotondoya fwɛfwɛ kana okakatanu wa ndjasha woho ‘w’ohamelo ayɛ mɛnama le anto tshɛ’? Lo wedi okina, naka wɛ ambetawɔka akambo wa mɛtɛ aya yema edja, onde wɛ ayotondoya fwɛfwɛ kana okakatanu wa mɛmba ɔkɛndɛ wa kokɛ lonyuma l’anto weke eyoyo? Oyadi lo weho akɔna tshɛ, ohomba wa tshunda mɛnamaka hwe.​—Filipi 3:16; Heberu 6:1.

19. Naa diɛsɛ ndo ɛtshɔkɔ wokokiyɛ kondja naka wɛ mɛnya ohamelo ayɛ lo sɛkɛ na?

¹⁹ Ɛtshɔkɔ wa diambo efula wekɔ lo kongɛ anto tshɛ wakamba la wolo dia mɛnya ohamelo awɔ lo sɛkɛ. Tohɔ ɛtɛkɛta w’ekeketshelo waki Paulo wakandafunde l’ɔkɔngɔ wa nde nɔmba Timɔtɛ dia pama, nde akawotɛ ate: “Uyalamaki, ulamaki ndu wetshelu aye. Utetemalaki lu akambu aso. Ne dia lam’ayuyutsha osoku, we ayuyashimbela, ndu we ndu wane wuka aui aye.” (1 Timote 4:16) Lo sala la wolo dia mɛnya ohamelo ayɛ lo sɛkɛ, wɛ lawɔ koka monga la diɛsɛ dia tombola lokombo laki Nzambi ndo kondja ɛtshɔkɔ ande.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]

Onde Wɛ Akohɔ?

• Lo weho akɔna wakokande mɛnama di’onto ambotshunda lo nyuma?

• Woho akɔna w’ewo kana wa eokelo wɛnya di’onto ambotshunda?

• Ngande wɛnya ɔkɛnɛmwɛlɔ w’“elua wa nyuma” di’ɔnɛ onto ekɔ lo tahame lo nyuma?

• Tɔfwɛfwɛ kana okakatanu akɔna wahombaso mbetawɔ lam’ayangaso dia tshunda?

[Osato wa lo lɛkɛ 24]

Otshundelo mɛnamaka hwe

[Osato wa lo lɛkɛ 27]

Sho pamaka lo nyuma lo ndjaɔtɔnganyiya l’akambo wa mɛtɛ wambowotosholɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 28]

Dɔmbɛlɔ tokimanyiyaka dia kɛnɛmɔla “elua wa nyuma”