Tonge la mbetawɔ kele oko kaki l’Abarahama!
“Wane wele la mbetawo, tukanula t’Abarahama mbewo.”—NGALATIYA 3:7.
1. Ngande wakalɔshana Abarama l’ohemba w’oyoyo wakahomana lande la Kanana?
DIA kitanyiya didjango diaki Jehowa, Abarama akatshike lɔsɛnɔ la dimɛna laki lande la Ura. Ekakatanu wakahomana lande ɛnɔnyi wakayele waki tsho etatelo k’ohemba wa mbetawɔ wakandatohomana lawɔ l’Edjibito. Ɔkɔndɔ wa lo Bible mbutaka ɔnɛ: “Ndjala ka kasha kakayala wulu lu kete.” Abarama akakoke ndjakiyanya esadi eto lo menda lɔsɛnɔ lakandayonga lalɔ! Koko nde akasale la wolo dia kotsha ehomba wa l’emunyi wa nkumbo kande. “Abarama akahulo utsha l’Edjibitu. Ndi akatudjase leko, ne dia ndjala ka kasha aki wulu lu kete.” Abarama la nkumbo kande ka woke takawakoke mbɔtɔ lo woshɛshɛ l’Edjibito. Onde Jehowa akahombe kotsha kɛnɛ kakandalake Abarama ndo mbokokɛ oma lo wâle?—Etatelu 12:10; Etumbelu 16:2, 3.
2, 3. (a) Lande na kakashɛ Abarama dikambo dia wadɛnde? (b) Dia tondoya kɛnɛ kakokomɛ, Abarama akandatɛ wadɛnde?
2 Lo Etatelu 12:11-13, sho mbadiaka ɔnɛ: “Lam’akandayangi nkuma l’Edjibitu, ndi akatela wadendi Sarai ati: Uki, dimi mbeyaka nti: Umutu la dimena keye. Lam’ayukena ase Edjibitu, vo wayuta vati: Wadendi uku! Vo wayundjaka, ku wayukutshika we la lumu. Okone lambukosengasenga dia we mvuta wati: Kadiyendi kemi, mbayuwutshela ololo, ndu mbayumutshikala la lumu lu dikambu diaye.” Kânga mbele Sarai aki l’ɛnɔnyi ndekana 65 nde aki paka l’olangala w’efula wakotɔ lande. Dikambo sɔ diakadje lɔsɛnɔ laki Abarama lo wâle.a (Etatelu 12:4, 5; 17:17) Kɛnɛ kaki nto ohomba efula ele, sangwelo diaki Jehowa diaki lo wâle, nɛ dia nde akate dia oma lo tshimbo ya lɔtɔngɔ laki Abarama mbayɔtshɔkwama wedja tshɛ wa la nkɛtɛ. (Etatelu 12:2, 3, 7) Lam’ele polo lâsɔ ko Abarama aki atote, nde takandahombe ndjakema.
3 Abarama akatɛ wadɛnde dia nde mbuta paka yoho ya mayɛlɛ yakawokana ntondo, mbuta dia nde ekɔ kadiyɛnde. Tolembete dia kânga mbakinde owandji wa nkumbo, nde kokamba la lowandji lande yoho ya kɔlɔ, koko nde akalɔmbɛ l’ɔsɛngɔsɛngɔ ekimanyielo ndo osukɔ waki Sara. (Etatelu 12:11-13; 20:13) Lo dikambo sɔ, Abarama akasha ɛnyɛlɔ ka dimɛna le waomi dia vɔ kambaka la lowandji lawɔ la ngandji, ndo Sara, lo mɛnya okitanyiya ande, nde akasha wamato wa nshi nyɛ ɛnyɛlɔ ka vɔ ndjela.—Efeso 5:23-28; Kolosai 4:6.
4. Ngande wahomba sala ekambi waki Nzambi wa kɔlamelo wa nshi nyɛ etena kele nsɛnɔ y’anangɛwɔ lo wâle?
4 Sarai akakoke mbuta dia nde aki kadiyɛnde l’Abarama nɛ dia nde mɛtɛ aki kadiyɛnde koko aha k’otema ɔtɔi. (Etatelu 20:12) Ndo nto, nde takandahombe mbutɛ anto asɔ akambo waki komendanaka la wɔ. (Mateu 7:6) Ekambi wa kolamelo waki Nzambi wa nshi nyɛ kitanyiyaka didjango dia lo Bible dialɔmba dia monga anto wa losembwe. (Heberu 13:18) Ɛnyɛlɔ, vɔ hawohombe pondjo tshiba lo kashi la ntondo ka tuminadi. Koko, etena kele lɔsɛnɔ la lo demba kana la lo nyuma l’anangɛwɔ lekɔ lo wâle, ɛnyɛlɔ lo tena di’ɛhɛnyɔhɛnyɔ, kana di’ata, vɔ ndjelaka dako diaki Yeso dialɔmba dia monga la “yewu uku elui, ndu memakana uku fudu ya binga.”—Mateu 10:16; enda lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ɔtɔi 1, 1996, lɛkɛ 32, odingɔ 19.
5. Lande na kaketawɔ Sarai kitanyiya kɛnɛ kakɔlɔmbɛ Abarama?
5 Ngande wakasale Sarai lo kɛnɛ kakɔlɔmbɛ Abarama na? Ɔpɔstɔlɔ Petero mbutaka dikambo dia wamato wele oko nde ɔnɛ vɔ “wakalungamelaka [Nzambi].” Sarai akakoke shihodia akambo wa lo nyuma wakendanaka la dikambo sɔ. Ndo nto, nde akalangaka ndo akalɛmiyaka omɛnde. Ɔnkɔnɛ, Sarai akasɔnɛ dia ‘kitanyiya omɛnde’ ndo mbishɛ dia nde aki wadɛnde. (1 Petero 3:5) Mɛtɛ, dikambo sɔ diakadje lɔsɛnɔ lande lo wâle. “Lam’akakumi Abarama l’Edjibitu, asi Edjibitu wakenyi vati: Umutu uku eko dimena dia mamba! Dihangamende dia Fara[w]o wakawenyi. Vo wakatusanya dimena diandi la ntundu ka Fara[w]o. Ku wakayôtola lu luudu la Fara[w]o.”—Etatelu 12:14, 15.
Etshungwelo k’oma le Jehowa
6, 7. Akambo akɔna wa lonyangu wakakomɛ Abarama nde la Sarai, ndo ngande wakatshungola Jehowa Sarai?
6 Abarama la Sarai waki l’asa lɔkɔnga la pakahaka! Farawɔ aki suke la mbeyana la Sarai la wolo. Ndo nto, Farawɔ, kombeyaka dia vɔ waki wadi l’omi, ɔnkɔnɛ nde akasha Abarama weshasha efula, diakɔ diele nde “akalungula ekoko, ngombe la punda, la ekambi w’apami la w’amantu, ndu wadi wa punda la kamelo.”b (Etatelu 12:16) Abarama k’ɔngɛnangɛna weshasha ɛsɔ mɛtɛ! Jehowa kokalɛ Abarama kânga mbakadiɛnama di’oko akambo wambofukutana.
7 “[Jehowa] akatumi asui a wulu le Fara[w]o la wa lu luudu landi lu dikambu dia Sarai, wadi a Abarama.” (Etatelu 12:17) Lo yoho yaki konembetshiyama dimɛna ondo wakewoya Farawɔ ɔkɔkɔ wakokomɛ “asui” asɔ. Nde akakadimola mbala kakɔ ɔtɔi: “Ku Fara[w]o aketi Abarama, akawumbula ati: Ukundi akayantshela okone na? Dikambu kuna diakiye kumvutelami wati: Wademi kendi? Okoko wana wakayati wati: Kadiyemi kendi, ku dimi lakawose wadi? Wadeye kendi, osandi kakiane, tshoka la ndi! Ku Fara[w]o akadjangela antu andi dia vo mbaunyia utsha lene akiwo, ndi la wadendi, la kene tshe kaki la ndi.”—Etatelu 12:18-20; Osambu 105:14, 15.
8. Woho akɔna w’ekokelo kalaka Jehowa Akristo ɛlɔ kɛnɛ na?
8 Ɛlɔ kɛnɛ, Jehowa hatoshikikɛ dia nyɔi, awui wa ngala, ndjala kana mpokoso hayokoka tokomɛ. Jehowa tolakaka dia nde ayotokokɛka mbala tshɛ oma lo kɛnɛ tshɛ kakoka mbidja diɔtɔnganelo diasaso la nde lo wâle. (Osambu 91:1-4) Nde salaka dikambo sɔ ntondotondo lo tosha ɛhɛmwɛlɔ waya la wonya oma l’ekimanyielo k’Ɔtɛkɛta ande, ndo oma lo tshimbo y’“ɔhɔmbɔ wa kolamelo ndo wa kɛsɔ.” (Mateo 24:45, NW) Ko kayotota dia wɔma wa nyɔi k’oma l’ɛhɛnyɔhɛnyɔ na? Kânga mbakoka ndjakema amɔtshi l’atei aso, Nzambi hetawɔki pondjo di’ekambi ande tshɛ shila oshiki. (Osambu 116:15) Ndo oyadi kânga ekambi ande ɛmɔtshi wa kɔlamelo wayodiakema, sho koka monga l’eshikikelo dia vɔ wayolɔ.—Joani 5:28, 29.
Abarama aketawɔ ndjahombia dia nama ki
9. Kakɔna kɛnya dia Abarama koshikimala la ngelo lo nkɛtɛ ya Kanana?
9 Kânga mbaki ndjala ka kasha lo wodja wa Kanana w’otondo, “Abarama akunela uma l’Edjibitu, ndi la wadendi la kene tshe kaki la ndi, ndu Lota. Vo wakatshu utsha lu leke la Nengebe. Abarama akangone efula, akayala la dungalunga efula, la fesa, ndu la paunyi.” (Etatelu 13:1, 2) Ɔnkɔnɛ, ase Kanana wakakoke mbɔsa oko pami ka wolo ndo ka lokumu, kana owandji wa wolo wa nkumbo. (Etatelu 23:6) Oyango waki Abarama komonga wa mbidjasɛ pondjo kana ndjatambiya l’akambo wa pɔlitikɛ w’ase Kanana. Koko, “ndi akatakolamelaka ntsho uma lu leke la Nengebe edja ndu lu Betele, lene akandatahiki luudu landi la dipema l’asa Betele la Ai.” Oko waki mbekelo kande, Abarama aketshaka ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa lo dihole dia ntondo l’oseka dihole tshɛ diakandatatshɔka.—Etatelu 13:3, 4.
10. Okakatanu akɔna wakatombe lam’asa anami wa dongalonga waki Abarama la waki Lɔta, ndo bonde kakahombe dikambo sɔ kandɔma aha la tshimbatshimba?
10 “Ndo Lota, lakatatshokaka la Abarama aki la ekoko, ngombe, la mvudu y’apema. Dihuli kunkuka dia vo mbidjase kame, ne dia vo waki la diango efula. Diako mbakiwo kumbeya ntshikala dihuli diame. Lundju lakayala l’asa alami wa dungalunga wa Abarama la wa Lota. Ndu asi Kanana la asi Perizi wakaladi lu kete yako.” (Etatelu 13:5-7) Nkɛtɛ shɔ takiyɔ la ashi efula ndo l’adiyo wakahombamaka dia ndesha dongalonga dia Abarama ndo dia Lɔta. Ewanu ndo lohetsho lakamɛ pama lam’asa anami awɔ wa dongalonga. Ewanu wa ngasɔ takawahombaka tomba lam’asa atɛmɔdi wa Nzambi ka mɛtɛ. Naka ewanu ɛsɔ tetemala kete wayonga lo wâle wa ndjaka ɛlɛmbɛ waki Nzambi. Lâsɔ, ngande wakahombe Abarama kandola dikambo sɔ na? Nde akɔshi Lɔta l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka she, ondo nde akawodia oko ɔnande hita. Oko wakinde opalanga lam’asawɔ vɔ ahende, onde Abarama takinde la lotshungɔ la sɔna ɛtshi ka nkɛtɛ kakaleke dimɛna?
11, 12. Kakɔna kakatɛ Abarama Lɔta dia sala la lokaho tshɛ ndo lande na kele ɔsɔnwɛlɔ waki Lɔta komonga dimɛna?
11 Koko “Abarama akatela Lota ati: Dimi lambukosengasenga nti: Tamu tatuyalaki l’asami la ye, ndu l’asa alami ami la alami aye wa dungalunga, ne dia wali la ona mbesu. Aha utundu a kete uku weli lu ntundu kaye? Lambukosengasenga nti: Tatwani. Naka we ayutsho lu leke la lunya la lomoso, dimi layutsho lu leke la lunya la pami. Keli naka we ayutsho lu leke la lunya la pami, ku dimi layutsho lu leke la lunya la lomoso.” Nsuke la Bɛtɛlɛ mbaki “ɔmɔtshi l’atei wa dihikelo dia weke diakakama l’okongo w’otale la Palɛstinɛ.” Ondo oma lo dihole sɔ, “Lota akedia ashu, akenyi usui wa l’ukidi wa Jorodana ati: Leko keli ashi la tumbatumba efula dia dungalunga nde. Ntundu [Jehowa] atalanya Sodoma la Ngomora, leke lako lakafani la ekambo ka [Jehowa], ndu la kete ya Edjibitu yatenaka untu lateti utsha la Zoara.”—Etatelu 13:8-10.
12 Kânga mbata Bible dia Lɔta aki “untu ololo,” lo yoho mɔtshi, nde komonga l’okitanyiya otsha le Abarama lo dikambo sɔ, kana nyanga dako kana kanyi yande lo dikambo diakɔ. (2 Petero 2:7) “Lota akasonola usui tshe wa l’ukidi wa Jorodana. Ndi akelela utsha l’usui ako wa lu leke [la ɛstɛ]. Osoku mbakawatana vo ahendi. Abarahama akadjase lu kete ya Kanana. Lota akatudjase lu esumba wa l’ukidi. Ndu ndi akatasekosekoka la mvudu yandi y’apema pulu ndu la Sodoma.” (Etatelu 13:11, 12) Sɔdɔma aki osomba w’ɔngɔnyu ndo waki la wahɔ efula wa l’emunyi. (Ezekiyele 16:49, 50) Kânga mbakokande mɛnama dia Lɔta akasale ɔsɔnwɛlɔ wa dimɛna lo kɛnɛ kendana l’eyango wa lomombo la l’emunyi, vɔ komonga ɔsɔnɛlɔ wa dimɛna lo kɛnɛ kendana l’awui wa lo nyuma. Lande na? Nɛ dia Etatelu 13:13 mbutaka dia “asi Sodoma waki antu wa kolo efula, ndu wakatamanya ntuna [Jehowa].” Yɛdikɔ yakɔshi Lɔta ya monɔ lɛkɔ yakahombe l’edjedja ka wonya ndjokonya nkumbo kande l’okiyanu w’efula.
13. Ngande wakoka ɛnyɛlɔ k’Abarama kimanyiya Akristo wakoka kakatana l’awui wendana la falanga?
13 Lam’ele Abarama aki la mbetawɔ lo daka dia Jehowa di’ɔnɛ lɔtɔngɔ lande mbayoyokita nkɛtɛ kɛsɔ tshɛ; nde kɔmɛna ɔlɔlɔ dia vɔ kakatana tshanana l’ɔtɛ wa yɛtshi ya nkɛtɛ ya lo nkɛtɛ yakɔ yakawolake. La lokaho tshɛ, nde akasale kɛnɛ kɔtɔnɛ la wetshelo wakayofundamaka l’ɔkɔngɔ lo 1 Koreto 10:24: “Untu tayayangelaki ololo andi, keli untu l’untu ayangeli ukina ololo.” Ɔnɛ ekɔ dikambo di’ɔlɔlɔ diakoka onto tshɛ lakoka kakatana la onyande ombetawudi l’akambo wa falanga mbohɔka. Lo dihole dia vɔ ndjela dako dia lo Mateu 18:15-17, amɔtshi wakakome l’anangɛwɔ polo lo tominadi. (1 Koreto 6:1, 7) Ɛnyɛlɔ kaki Abarama mɛnyaka dia ndeka dimɛna mbetawɔ nshisha falanga lo dihole dia mbisha lokombo la Jehowa sɔnyi kana fukutanya wɔladi wele l’atei w’etshumanelo k’Akristo.—Jakoba 3:18.
14. Ngande wakatshɔkwama Abarama l’ɔtɛ wa lokaho lande?
14 Abarama akahombe tshɔkwama kana futama l’ɔtɛ wa lokaho lande. Nzambi akawotɛ ate: “Layufudia tokanula taye uku ditshu dia la kete. Naka untu leya mbala efula ka seke ya ditshu dia la kete, ku ndi mbeya mbala ndu efula ka tukanula taye.” Ɔsɔ mɛtɛ akahombe monga daka di’ekeketshelo le Abarama ɔnɛ laki komonga l’ɔna! Oma lâsɔ, Nzambi akawodjangɛ ate: “Unela, ukinduli lu kete tshe: l’utali ayo ndu lu wekeki ayo. Ne dia dimi luyanga kushayo.” (Etatelu 13:16, 17) Abarama takandahombe mbidjasɛ l’osomba ɔmɔtshi wele la lomombo efula. Nde akahombe kakitɔna l’ase Kanana. Akristo ɛlɔ kɛnɛ pombaka ndjakakitola l’andja ɔnɛ. Vɔ hawohombe ndjaɔsa dia vɔ ndeka anto akina, ndo hawohombe sanga lɔngɛnyi lamboleka l’anto wakoka mbakonya dia monga la lɔkɛwɔ lahɔtɔnɛ l’Afundelo.—1 Petero 4:3, 4.
15. (a) Ohomba akɔna wakoka monga la woho wakatasɛkɔsɛkɔka Abarama? (b) Ɛnyɛlɔ kakɔna kakasha Abarama nkumbo y’Akristo ya nshi nyɛ?
15 Lo nshi yakafundamaka Bible, la ntondo k’onto mbɔsa nkɛtɛ, nde akahombaka ntondo ndjikembola. Ɔnkɔnɛ, woho waki Abarama koshikimala l’edjaselo, akokimanyiya dia nde tetemala la mbohɔ dia lushi lɔmɔtshi tokanula tande wayokita nkɛtɛ yakɔ. L’okitanyiya tshɛ, “Abarama akaseko la luudu landi la dipema, akatudjase l’atshina w’etamba w’elungu wa la Mamare weli lasuki la Heberona. Ku ndi akatuhikela [Jehowa elambwelo] leko.” (Etatelu 13:18) Abarama akɛnya nto woho wakandɔsaka ɔtɛmwɛlɔ la nɛmɔ di’efula. Onde nkumbo kayɛ mbɔsaka wekelo wa lo nkumbo, dɔmbɛlɔ dia lo nkumbo, ndo wɔtwɛlɔ wa lo nsanganya la nɛmɔ di’efula?
Atunyi wambɔlɔsha
16. (a) Lande na kele ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ wa lo Etatelu 14:1 wakɛnyaka etena k’ehemba kakakomɛka l’ɛtshɔkɔ? (b) Kakɔna kakatshutshuya nkumi ya dikanga shɔ dia vɔ mbɔtwɛ ase Kanana la ta na?
16 “Lu nshi yaki Amerafele, khum’ekanga ka Shinare, Arayoka, khum’ekanga ka Elasara, Kedorolaomera, khum’ekanga ka Elama,c ndu Tidala, khum’ekanga ka Ngoyima, khumi ya dikanga sho wakalo ta.” L’ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru w’edjedja, ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ w’ɔnɛ (“Lu nshi yaki . . .”) wakatɛkɛtaka dia “etena k’ekakatanu kana k’ehemba kakakomɛka l’ɛtshɔkɔ.” (Etatelu 14:1, 2, nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi) Ehemba kana ekakatanu wakamɛ lam’akaye nkumi ya dikanga shɔ nyɛi y’oma lo lɛkɛ la ɛstɛ l’alembe awɔ dia ndjɔlɔsha ase Kanana. Kakɔna kaki oyango awɔ na? Oyango awɔ aki wa mbahemɛ esomba etanu wakatɔmbɔkɔ ɛnɛ: Sɔdɔma, Ngɔmɔra, Adɛma, Zɛbɔyima ndo Bela. Kânga mbakawalɔsha la wolo, esomba ɛsɔ etanu wakakite tatala ko, nkumi ya dikanga nyɛi shɔ wakalɛndja, “khumi ya dikanga nye yakamote vo tshe kame l’ukidi wa Sidime (ketawo vati: Uduwa a Leho.)” Lɔta la nkumbo kande wakadjasɛka suke l’esomba etanu ɛsɔ.—Etatelu 14:3-7.
17. Lande na kele woho wakawande Lɔta lo fumbe aki ohemba wa mbetawɔ le Abarama?
17 Nkumi ya dikanga y’ase Kanana wakalɔsha alembe wakawaɔtwɛ la ta la wolo tshɛ, koko vɔ wakalɛndjama. “Wane wakâlembia wakose ekundji la mbu ya nde tshe y’asi Sodoma la Ngomora, wakatshu layo. Vo wakatandji ndu Lota, on’a onangu Abarama, lakadjashi la Sodoma. Vo wakatshu la ndi ndu la diango diandi tshe.” Losango la kɔlɔ lɔsɔ lakakomɛ Abarama aha la tshimbatshimba: “Usi Amona omotshi lakahandi uma lu ta akayutela Abarama, usi Heberu, lukumu lako. Abarama akadjashi l’atshina w’etamba w’elungu wa Mamare. Mamare ako aki onangu Eshikole la Anera, wane wakakote l’Abarama losalu. Lam’akuki Abarama ati: Wakandi ona on’angu.” (Etatelu 14:8-14) Ɔsɔ mɛtɛ aki ohemba wa mbetawɔ! Onde Abarama akombɛ ɔnaki ɔnango tokumbɛkumbɛ l’otema ɔnɛ longo le nde mbakasɔnɛ ɛtshi ka nkɛtɛ koleki dimɛna? Tohɔ nto dia andɔshi asɔ wakaye oma lo Shinarɛ lɛnɛ aki wodja ande wa lôtɔ. Naka nde mbâlɔsha ta, kete nde hakokaki kawola nto pondjo lo wodja ande wa lôtɔ. Ko lâsɔ, kakɔna kakakoke Abarama sala la ntondo k’alembe wele alembe wa wedja etanu w’ase Kanana kombika ekolo la ntondo kawɔ na?
18, 19. (a) Ngande wakakoke Abarama tshungola Lɔta? (b) Edjelo k’otshumba kɛsɔ kakaye oma le na?
18 Ndo mbala kɛnɛ nto, Abarama akayaɛkɛ tshɛ le Jehowa. “Ndi akasanganya apami a wulu uma l’atei w’ana w’ekambi andi. Ku vo wakayelana la wo edja ndu la Dane. Waku wakatshu la ndi waki antu kama shatu la dikumi la enanei. Ndi akakahanya ului andi w’alimbi, ne dia mbalosha l’utshu. Ndi akalo la wo, akawatshanya edja ndu la Hoba, lu leke la ngel’a kushi la Damaseke. Ndi akayi la ekundji tshe wakawahotola, ndu la Lota, on’a onangu, la diango diandi tshe, ndu antu tshe, apami la amantu.” (Etatelu 14:14-16) Oma lo mbetawɔ ka wolo kaki lande le Jehowa, Abarama akalɛndja nyemba y’alembe wa wolo waheyama mbala asɔ, ndo akatshungola Lɔta la nkumbo kande. Abarama akahomana la Mɛlɛkizɛdɛkɛ, nkumekanga ndo ɔlɔmbɛdi wa Salɛma. “Melekizedeke, khum’ekanga ka Salema ndu olombedi a [Jehowa], Khum’Ulungu, akela Abarama ma la wanu. Ndi akatshokola Abarama, ukambi a [Nzambi], Kum’Ulungu akawutela ati: Kanga ulungu la kete akotshokole. [Nzambi] kum’Ulungu, lakakimo atunyi aye lu anya aye, atumbwami! Ku Abarama akawusha etenyi ka dikumi ka uma lu diango tshe.”—Etatelu 14:18-20.
19 Eelo, Jehowa mbadjanɛ otshumba. L’ɔtɛ wa mbetawɔ kande, Abarama akɛnyi nto woho wakotshungola Jehowa. Ekambi waki Nzambi wa nshi nyɛ hawɔlɔ ta dia mɛtɛ dia l’emunyi, koko vɔ wekɔ lo pomana l’ehemba ndo l’ekakatanu efula. Sawo diaso diayela diayotɛnya woho akɔna wakoka ɛnyɛlɔ kaki Abarahama tokimanyiya dia tondoya ehemba ndo ekakatanu akɔ dimɛna.
[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]
a Lo ndjela dibuku Étude perspicace des Écritures, (diakatondja Ɛmɛnyi wa Jehowa), “dikatshi dimɔtshi diakawafundaka akambo lo nshi ya ntondo di’elɛwɔ papyrus mbutaka dia Farawɔ kɛmɔtshi akatome anto waki l’ekoma dia minda womoto ɔmɔtshi la dimɛna efula ko ndjaka omɛnde.” Lâsɔ mɛtɛ Abarama aki l’ɔkɔkɔ wa mboka wɔma.
b Ondo Hangara, ɔnɛ lakayotaka ɔna nde la Abarama, aki l’atei w’ekambi wakawasha Abarama lo diaaso sɔ.—Etatelu 16:1.
c Wa nomb’ewo mbutaka dia ndoko lushi lakonge ase Elama la shɛngiya ya ngasɔ le ase Shinɛra ndo ɔnɛ ta sɔ dia la Kɛdɔrɔlaɔmɛra komonga. Dia wɛ kondja tokanyi lo tolembetelo takasha wa arkeɔlɔgɛ dia sukɛ ɔkɔndɔ wa lo Bible ɔsɔ, enda lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ k’Esambele 1, 1989, lɛkɛ 4-7.
Onde wɛ akalembetɛ?
• Ngande wakonge ndjala ka kasha kaki lo nkɛtɛ ya Kanana tshondo y’ohemba wa mbetawɔ le Abarama?
• Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatshikɛ Abarama la Sara waomi ndo wadi wa nshi nyɛ na?
• Wetshelo akɔna wakokaso kondja lo woho wakakandola Abarama owanu waki l’asa ekambi ande l’ekambi waki Lɔta?
[Osato wa lo lɛkɛ 14]
Abarama kosala la wolo dia mbɔsa kɛnɛ kakinde la lotshungɔ koko nde aketsha wahɔ waki Lɔta la ntondo ka wakinde hita
[Osato wa lo lɛkɛ 16]
Abarama akayaɛkɛ le Jehowa lam’akandatshu dia totshungola Lɔta l’ɔnaki ɔnango