Weshasha wela ɔngɛnɔngɛnɔ

GENIVAL, lakadjasɛka l’osomba ɔmɔtshi w’ase wola lo nɔrdɛ-ɛstɛ ka Brésil, akasɛnyaka wadɛnde l’ana ande la yema ya falanga tshitshɛ yakawofutaka oma l’olimu ande wa nsɛtɛdi ka lopitadi. Kânga mbakinde ose wola, Genival akakimɔka etenyi ka dikumi l’otema ɔtɔi. Etena kakandasalaka waasase wa ndjala nde mbohɔka ate: “Mbala mɔtshi nkumbo kami kakavɔka la ndjala, koko dimi lakalangaka mbisha Nzambi kɛnɛ kaki lami koleki dimɛna, oyadi kânga akahombamaka ndjahondja.”

L’ɔkɔngɔ wa nde shisha olimu ande, Genival akombe etenyi kande ka dikumi. Owandji ande w’ɔtɛmwɛlɔ akokeketsha dia nde pemba Nzambi lo kimɔ woshasha w’efula. Nde akoshikikɛ dia Nzambi ayowotshulwɛ ɛtshɔkɔ efula. Ɔnkɔnɛ, Genival akɔshi yɛdikɔ ya sondja luudu lande ko tolambola akuta wakandahombe kondja oma lɔkɔ l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ.

Aha paka Genival oto mbele la yimba ya ndjasha efula ngasɔ dia kimɔ weshasha. Anto efula wele la wola wa mamba kimɔka etenyi ka dikumi la wolo nɛ dia wekɔ lo mbaetsha l’ɛtɛmwɛlɔ awɔ ɔnɛ etenyi ka dikumi ekɔ didjango di’oma lo Bible. Onde dikambo sɔ diekɔ mɛtɛ?

Etenyi ka dikumi ndo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ

Didjango diendana l’etenyi ka dikumi diaki l’atei w’ɛlɛmbɛ wakasha Jehowa Nzambi waoho 12 wa l’Isariyɛlɛ w’edjedja ambeta ɛnɔnyi ndekana 3 500. Ɛlɛmbɛ ɛsɔ wakalɔmbaka di’etenyi ka dikumi ka diangɔ dia lo wodja ndo k’elua w’etamba ndo etenyi ka dikumi ka nyama tshɛ yalamema oma le onto kimɔma le nkumbo k’ase Lɛwi dia sukɛ elimu awɔ wa lo tabɛrnakɛlɛ.​—Akambu w’Asi Lewi 27:30, 32; Walelu 18:21, 24.

Jehowa akashikikɛ ase Isariyɛlɛ dia ɛlɛmbɛ ɛsɔ ‘hawotonga wolo efula le wɔ.’ (Euhwelu k’Elembe 30:11) Edja tshɛ kakawayelaka wadjango waki Jehowa la kɔlamelo, ndo didjango diendana la kimɔ etenyi ka dikumi, vɔ wakɛnaka ekotshamelo ka daka diande diendana la mbangɔnyɛ diangɔ. Ndo di’aha vɔ ndjonga la ndjala, vɔ wakakimɔka etenyi ka dikumi kekina ɔnɔnyi tshɛ dia ndjokamba latɔ etena kakasanganaka wodja dia sala fɛtɛ yawɔ y’ɔtɛmwɛlɔ. Ɔnkɔnɛ, ‘ase wedja, ana wa tshike, ndo wadi waki edo’ wakakokaka ngɛnangɛna.​—Euhwelu k’Elembe 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Ɛlɛmbɛ ɛsɔ koshikikɛka dilanya diakahombaka onto kondja naka nde hakimwe etenyi ka dikumi, koko ose Isariyɛlɛ tshɛ aki l’ɔkɛndɛ wa sukɛ ɔtɛmwɛlɔ lo yoho shɔ. Diakɔ diele, Jehowa akomalɛ ase Isariyɛlɛ waki kokimɔka etenyi ka dikumi lo nshi yaki Malaki ate: ‘vɔ wakawovaka lo tenyi dia dikumi ndo l’elambo wakawolambolaka.’ (Malaki 3:8) Onde nde koka momalɛ Akristo wahakimɔ etenyi ka dikumi?

Eelo, totokenda yema. Mbala efula ɛlɛmbɛ wa wodja ɔmɔtshi bu la nɛmɔ lo wodja okina. Ɛnyɛlɔ, oko ɔlɛmbɛ walɔmba wanɛ wakɛndjakɛndja mituka kana mitutu la Grande-Bretagne dia vɔ kɛndakɛndaka lo lonya la lɔmɔsɔ l’otadimbo hawɔlɛnyama la France. Woho akɔ wamɛ mbele ɔlɛmbɛ wendana l’etenyi ka dikumi aki l’atei wa sheke yaki paka lam’asa wodja w’Isariyɛlɛ la Nzambi. (Etumbelu 19:3-8; Osambu 147:19, 20) Paka ase Isariyɛlɛ ato mbakendanaka l’ɔlɛmbɛ ɔsɔ.

Ndo nto, kânga mbele Nzambi hatshikitana, akambo walɔmbande tshikitanaka mbala mɔtshi. (Malaki 3:6) Bible mbutaka l’eshikikelo tshɛ dia olambo wa nyɔi ka Yeso, l’ɔnɔnyi 33 T.D., “akadimula,” kana ‘mbitola’ Ɛlɛmbɛ ndo “olembe wa mbosa tenyi dia dikumi.”​—Kolosai 2:13, 14; Efeso 2:13-15; Heberu 7:5, 18.

Weshasha w’oma le Akristo

Koko, ohomba wa weshasha wa sukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ koshila. Yeso akasha ambeki ande ɔkɛndɛ wa ‘monga ɛmɛnyi polo ndo lo tokoma ta kɛtɛ.’ (Etsha 1:8) Lam’ele lofulo l’atɛmɔdi lakafule, aki ohomba monga l’embetsha w’Akristo ndo emendji dia membolaka ndo keketshaka tshumanelo. Wadi waki edo, ana wa tshike, ndo anto akina waki lo dihombo wakahombaka kondja ekimanyielo la wonya. Ngande wakakotshaka Akristo wa lo ntambe ka ntondo dikambo sɔ?

Oya l’ɔnɔnyi 55 T.D., wakalɔmbɛ Akristo w’ase wedja wa l’Erɔpɛ ndo wa l’Asie mineure dia vɔ kimanyiya etshumanelo ka la Judeya. Lo mukanda wakandafundɛ ase Kɔrɛtɔ, ɔpɔstɔlɔ Paulo akɛnya woho wakasalema ‘ɔkɔngɔ dikambo di’ekilami.’ (1 Koreto 16:1) Nyu mbeyaka mamba lo mboka ɛtɛkɛta wakate Paulo lo kɛnɛ kendana la weshasha w’Akristo.

Ɔpɔstɔlɔ Paulo kombetawoya atɛmɔdi w’asekande lo yoho yambotamba olelo dia vɔ kimɔ weshasha. Koko, Akristo w’ase Makedoniya waki “l’ehimbelu k’asui” ndo “wula efula” wakahombe ‘mbɔsɛngasɛnga ɔtɛkɔya dia vɔ monga la diɛsɛ dia kimɔ w’eshasha l’otema ɔtɔi ndo dia sambisha dikambo di’ekilami.’​—2 Koreto 8:1-4.

Lo mɛtɛ, Paulo akakeketsha anto efula waki l’ɛngɔnyi la Kɔrɛto dia vɔ mbokoya anangɛwɔ wa la Makedoniya waki la lokaho. Dibuku dimɔtshi mbutaka ɔnɛ, kânga mbakidiɔ ɔsɔku, nde ‘kotshutshuyaka anto la wolo koko nde akashaka dako ndo lo dihole dia nɔmba lɔlɔmba, nde akashaka kanyi, akakeketshaka ndo akasɛngasɛngaka. Ase Kɔrɛtɔ totowokimɔ weshasha l’osalosalo ndo l’otema ɔtɔi otondongaka nde akâtshutshuya la wolo dia kimɔ.’ Paulo akeyaka dia “[Nzambi] nangaka untu latukimoka l’ongenongeno,” koko aha ɔnɛ latoshaka “la lonyangu kana la khudu.”​—2 Koreto 9:7.

Mbetawɔ k’efula ndo ewo kâmɛ la ngandji k’oshika mbakahombe tshutshuya ase Kɔrɛtɔ dia mbisha anyawɔ Akristo weshasha aha l’onto mbatshutshuya.​—2 Koreto 8:7, 8.

‘Oko woho wotoma otema ande’

Lo dihole dia nde mbatɛ lofulo kana pursa yakawahombaka kimɔ, Paulo akawatɛ ate: ‘lushi la ntondo la lobingu tshɛ, onto l’onto . . . kombake yema ya falanga lo ndjela ekondjelo kande.’ (1 Koreto 16:2) Lo ndjalɔngɔsɔlaka ndo mombaka yema ya falanga l’omamu esangɔ l’esangɔ, ase Kɔrɛtɔ takawakoke ndjotshutshuyama dia kimɔ oko l’etema ehende kana la shashimoya etena kakakomɛka Paulo. Nɛ dia Okristo tshɛ akɔsaka yɛdikɔ yakandahombaka kimɔ nde ndamɛ, ‘oko woho wakotomaka otema ande.’​—2 Koreto 9:5, 7.

Dia vɔ muna diangɔ efula, ase Kɔrɛtɔ wakahombe monɛ diangɔ efula. Ndoko lushi lakawalɔmbɛ dia mbisha polo ndo lo ndjahondja. Paulo akashikikɛ dia ‘nde kombahikaka lohika.’ Koko weshasha wakakimɔmaka ‘lo ndjela yɛdikɔ yaki l’onto, koko aha lo ndjela kɛnɛ kakinde kokokaka kondja.’ (2 Koreto 8:12, 13; 9:6) Lo mukanda wakandayofunda l’ɔkɔngɔ, nde akawaewola ate: “Naka untu humbi wane wuto la ndi, djekaleka wa lu khumbu kandi, ndi ambutuna mbetawo kandi, ambuleka untu lahetawo kolo.” (1 Timote 5:8) Paulo kokeketsha anto dia kimɔ woshasha lo yoho yɔnyɔla tɔndɔ sɔ.

Aki ohomba efula dia Paulo nɔmbɔla otshumanyelo ‘w’ɔkɔngɔ wakasalema dikambo di’ekilami’ waki lo dihombo. Ndoko dihole ɔtɔi diadaso l’Afundelo ɔnɛ Paulo kana apɔstɔlɔ akina wakasale ɔkɔngɔ kana nɔmba etenyi ka dikumi dikambo di’elimu awɔ hita. (Etsha 3:6) Nshi tshɛ yakandalongolaka weshasha wakotomɛka etshumanelo nde aki la lowando ndo Paulo akewɔka dia ‘monga wotsho’ le anango.​—1 Tesalonika 2:9; Filipi 4:15-18.

Weshasha wakimɔma la lolango nshi nyɛ

Mbokɛmaka hwe dia lo ntambe ka ntondo, ambeki waki Kristo wakakimɔka weshasha wa la lolango koko aha etenyi ka dikumi. Koko wɛ mbeyaka ndjambola kana dikambo sɔ diekekɔ yoho ya dimɛna ya sukɛ olimu w’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ ndo ya kimanyiya Akristo wele lo dihombo.

Tende awui wayela anɛ. L’ɔnɔnyi 1879, afundji wa jurunalɛ nyɛ wakate hwe ɔnɛ vɔ “hawotɔlɔmba kana sɛngasɛnga anto pondjo dia kondja ekimanyielo.” Onde yɛdikɔ shɔ yakashimbe welo wadja Ɛmɛnyi wa Jehowa dia pandjola awui wa mɛtɛ w’oma lo Bible?

Nshi nyɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo kahanya wa Bible, abuku, ndo mikanda ekina lo wedja 235. Tshoto y’Etangelo, yele jurunalɛ yasha wetshelo w’oma lo Bible, yakakahanyema kɔpi 6 000 ngɔndɔ tshɛ oma l’etatelo ndo yakafundamaka l’ɔtɛkɛta ɔtɔi. Ɛlɔ kɛnɛ, jurunalɛ shɔ yotombaka mbala hiende lo ngɔndɔ ndo kɔpi ndekana 24 000 000 l’ɛtɛkɛta 146 yekɔ lo ntomba. Dia vɔ mbeya kongɛ olimu awɔ wa wetshelo wa Bible wa l’andja w’otondo, Ɛmɛnyi wa Jehowa wamboka kana wambosomba ahole walɔmbɔla olimu awɔ, mbut’ate filialɛ lo wedja 110. Ndo nto, wamboka nunu dia Mbalasa ya Diolelo ndo ya nsanganya di’anto walanga nyomoleka nongola wetshelo w’oma lo Bible mbɔtɔka.

Kânga mbele Ɛmɛnyi wa Jehowa mbetshaka okotshelo w’ehomba waki anto wa lo nyuma lo dihole dia ntondo, vɔ hawonya yimba l’ehomba wa l’emunyi waki asekawɔ ambetawudi. Etena kasowa anangɛwɔ l’awui w’ata, adidimu wa nkɛtɛ, ndjala ya kasha kana ngembe, vɔ ndjalɔngɔsɔlaka esadi eto dia mbakimanyiya l’ekanga, la mbo ya ndɛ, l’ahɔndɔ wa ndɔta, ndo la diangɔ dikina di’ohomba. Diangɔ sɔ ndjaka oma lo weshasha wakimɔ Akristo l’onto ndo l’onto kana oma lo tshumanelo.

Weshasha wa la lolango wekɔ l’etombelo w’amɛna ndo vɔ bu wotsho le wanɛ wele kema l’ekondjelo k’efula ɛnyɛlɔ Genival lakatatɛkɛtshi dikambo diande oma l’etatelo. Diɛsɛ ko, la ntondo ka Genival sondja luudu lande, Maria Ɔmɛnyi wa Jehowa wakakambaka olimu wa lo tena tshɛ akatshu towenda. Genival akohɔ ate: “Sawo sɔ diakahandoya nkumbo kami oma l’oshishelo ɔsɔ w’anyanya.”

Genival akashola dia olimu wa Nkumadiɔndjɔ hawokambema paka oma l’etenyi ka dikumi. Ndo Afundelo hawoyɔlɔmba dia kimɔ etenyi ka dikumi. Nde akeye dia Akristo tshɔkwamaka etena kashawɔ weshasha l’otema ɔtɔi koko aha paka tshutshuya onto dia kimɔ kɛnɛ kahandakoke kondja.

Genival akonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba etena kakandashaka weshasha wa la lolango. Nde akɛnya ɔngɛnɔngɛnɔ akɔ lo mbuta ate: “Oyadi dimi kimɔ kana hakimwe etenyi ka dikumi, dimi lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woshasha wakimɔmi, ndo lekɔ l’eshikikelo nte Jehowa nde lawɔ ekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.”

[Kiombo/Esato wa lo lɛkɛ 6]

Onde ewandji w’Ɛkɛlɛzia wa ntondo waketsha anto di’okimwelo w’Etenyi ka Dikumi?

“Akanga w’ɛngɔnyi wele l’atei aso kimanyiyaka wanɛ wele lo dihombo . . . Wanɛ wele l’ɔngɔnyu ndo walanga, kimɔka onto l’onto kɛnɛ kɛnande ate kokaka.”​—Première apologie, Justin Martyr, c. 150 T.D.

“Lo mɛtɛ ase Juda wakalambolaka Nzambi tenyi dia dikumi di’oma lo diangɔ diawɔ, koko Akristo mombaka diangɔ diawɔ tshɛ dikambo di’asangwelo wa Nkumadiɔndjɔ, . . . oko wadi aki odo l’ose wola lakadje kɛnɛ kakandahombe ndjasɛnya l’ɔshɛtɛ wakawadjaka weshasha.”​—Contre les hérésies, Irenaeus, c. 180 T.D.

“Kânga mbeso la shɛtɛshɛtɛ ya mbidjaka weshasha, dui sɔ hɛnya dia tambosondja ɔtɛmwɛlɔ. Mbala ɔtɔi lo ngɔndɔ, onto tshɛ kimɔka yema ya dikuta ya tshitshɛ efula, etena kalangande, naka nde nangaka ndo naka nde ekɔ l’akoka wa kimɔ; hawotshutshuya ndoko onto la wolo, weshasha tshɛ wekɔ wa la lolango.”​—Apologétique, Tertullien, c. 197 T.D.

“Lam’akayahamaka Ɛkɛlɛzia ndo wakayotomba ɛlɔngɔswamelo wotshikitanyi, akayongaka ohomba wa mbidja ɛlɛmbɛ wa tetemalaka la sukɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ la falanga. Okimwelo w’etenyi ka dikumi wakayetawɔma oma l’Ɛlɛmbɛ w’Edjedja waki Mɔsɛ . . . Ɔlɛmbɛ wa ntondo wa shikaa wendana l’okimwelo w’etenyi ka dikumi wakatondjama lo mukanda wakafunde waa evɛkɛ lo losanganya lakawɔtɔ l’osomba ɔmɔtshi wa la France welɛwɔ Tours l’ɔnɔnyi 567 T.D., ndo [l’ɛlɛmbɛ] wakawatondja lo losanganya la hende lakawɔtɔ la Mâcon lo wodja wa Georgie lo 585.”​—The Catholic Encyclopedia.

[Efundelo wɛnya kanga]

Okenga wa falanga, lo lonya la lɔmɔsɔ la diko: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Osato wa lo lɛkɛ 5]

Weshasha wa la lolango mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ

[Esato wa lo lɛkɛ 7]

Weshasha wa la lolango kimanyiyaka l’olimu w’esambishelo, l’ekimanyielo ka wanyandja, ndo lo wokelo w’ahole wa nsanganya