Oyangelo w’Ɛnɔmbɔdi w’Ɛlɔlɔ

“Lambokotɛ nte: Tshika lowandji ndo eya dia tayoshidiya la yɛ. Lo lokombo la Nzambi, tshɔka!”​—Oliver Cromwell; ɔsɔ ekɔ ɛtɛkɛta wakavuswama oma le Leopold Amery, ɔtɔi ɔmɔtshi wa l’olui wa waa dipite wa l’Angleterre.

Lâsɔ ko Ta dia Hende dia l’Andja w’Otondo diambɔlɔma ngɔndɔ enanɛi ndo akɛnamaka oko Angleterre nde l’akimanyedi ande wayɔlɛndjama. Lo kanyi ya Leopold Amery ndo y’anto akina wa lo lowandji, vɔ wakɛnyi ohomba wa monga l’ɔnɔmbɔdi okina w’oyoyo. Ɔnkɔnɛ, lo Ngɔndɔ ka Tanu 7, 1940, lo Chambre des Communes, Yɔnɛ Amery akatɛ Prɛmie Ministrɛ Neville Chamberlain ɛtɛkɛta wa la diko engo. Nshi shato l’ɔkɔngɔ, Yɔnɛ Chamberlain akatshike lowandji ndo Winston Churchill akɔhɛnɛ.

MONGA l’ɔnɔmbɔdi ekɔ dikambo di’ohomba efula le anto, koko aha monga tsho l’ɔnɔmbɔdi, kete lâsɔ ambokoka. Kânga lo nkumbo, papa pombaka monga l’akoka wa nɔmbɔla wadɛnde ndo anande naka nde nangaka dia vɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ohokanyiya lâsɔ, kɛnɛ kakokawɔ nɔmba ɔnɔmbɔdi wa wodja kana w’andja w’otondo! Bu dui dia diambo dia mbuta ɔnɛ ekɔ wolo dia kondja ɔnɔmbɔdi w’ɔlɔlɔ.

Koko, l’edja k’ɛnɔnyi nunu wambeta ɛnɛ, lofulo laheyama mbadia l’anto wambahema l’okudi, l’ɔtɔmbɔkwɛlɔ dia minya ewandji, la wonyelo w’onto la wolo oma lo lowandji, la ɔsɔnwɛlɔ w’onto ɔmɔtshi, l’odiakelo ndo l’otshikitanyelo wa lowandji wambosalema. Nkumi ya dikanga, waa prɛmie ministrɛ, ewandji wa tenyi dimɔtshi dia nkɛtɛ, waa prezida, waa sekeletɛlɛ jeneralɛ ndo ewandji wa tohadi waki lo lowandji ndo wakanyema. Kanga ewandji waki la nkudu efula wakanyema lo lowandji l’ɔtɛ w’etshikitanu wa la shashimoya. (Enda kiombo “Wonyelo wa la Shashimoya w’Owandji,” lo lɛkɛ 5.) Koko, ekɔ dikambo dia wolo tana ɔnɔmbɔdi wele l’akoka ndo wayotshikala pondjo lo lowandji.

“Onde sho pombaka sɔna kana tshika sɔna?”

Ekɔ mɛtɛ di’anto efula wamboshisha elongamelo lo kɛnɛ kendana la tana ɔnɔmbɔdi w’ɔlɔlɔ. Lo wedja ɛmɔtshi, lo nshi ya vɔtɛ mbaleka anto kɛnɛmɔla kɛlɛ kawɔ kana woho ɔnɛ wewɔ bu l’elongamelo. Geoff Hill, jurunalistɛ mɔtshi ya l’Afrikɛ akate ate: “Anto tonaka [dia vɔtɛ] nɛ dia vɔ ndjaokaka dia vɔ kema l’akoka wa shidiya pâ yele lawɔ lo lɔsɛnɔ . . . . Etena katona anto dia vɔtɛ l’Afrikɛ, dui sɔ halembetshiya dia vɔ ngɛnangɛnaka. Mbala efula ɔsɔ ekɔ yoho ya vɔ mɛnya ɔnɛ ndoko onto ladja yimba lo pâ yawɔ.” Woho akɔ wâmɛ, ofundji ɔmɔtshi wa tojurunalɛ wa lo wodja w’États-Unis akafunde lo kɛnɛ kendana la vɔtɛ mɔtshi ya woke yaki suke lasalema ate: “Dimi kombolaka dia onto lele l’akoka tshɛ wahombama mbidja elungi dia sɛmanɛ l’akina.” Nde akakotsha ate: “Hatokokaki tana onto la woho ɔsɔ. Dui sɔ hasalemaki pondjo pondjo. Sho pombaka sɔna.”

Onde ekɔ mɛtɛ dia anto wayohombaka “sɔna” paka ɛnɔmbɔdi wele bu kokele? Woho wele ɛnɔmbɔdi w’ana w’anto bu l’akoka wa kotsha ehomba w’anto walɔmbɔlawɔ nembetshiyaka dia hatongaki pondjo l’ɔnɔmbɔdi w’ɔlɔlɔ? Kema. Ɔnɔmbɔdi wele l’akoka woleki tshɛ ekɔ. Sawo diayela diayɔtɛkɛta dikambo di’ɔnɔmbɔdi wa kokele w’andja w’otondo ndo woho wakoka olimu ande kimanyiya miliyɔ y’anto wa lo wedja tshɛ​—mbidja ndo wɛ.

[Esato wa lo lɛkɛ 3]

La diko lonya la wadi: Neville Chamberlain

La diko lonya l’omi: Leopold Amery

Lonya la wadi: Winston Churchill

[Efundelo wɛnya kanga]

Chamberlain: Fɔtɔ kakɔshi Jimmy Sime/Central Press/Getty Images; Amery: Fɔtɔ kakɔshi Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images; Churchill: The Trustees of the Imperial War Museum (MH 26392)