Akoka monga ɔnɔmbɔdi w’ɔlɔlɔ ɛlɔ na?
Lo 1940, waa dipite ya l’Angleterre waki l’ohomba w’efula w’ɔnɔmbɔdi. David Lloyd George laki l’ɛnɔnyi akumi esambele l’esambele lakahokamɛka ɔkɛtshanyelo ɔsɔ a woke waki lam’asa adipite, lakakonya wodja w’Angleterre dia vɔ nɛndja Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, ndo lele efula k’ɛnɔnyi wamondosala lo pɔlitikɛ akokimanyiya dia nde mbɛdika olimu wakamba ewandji wa lâdiko, ko nde mbuta kana wekɔ dimɛna kana kɔlɔ. Lo sawo dimɔtshi diakandasha lo Chambre des communes, Ngɔndɔ ka Tanu 8, nde akate ate: “Wodja wamboyalɔngɔsɔla dia sala tshɛ kahombama nɛ dia vɔ wekɔ l’ɔnɔmbɔdi ndo wekɔ la Lowandji lɛnya hwe kɛnɛ kasangoyawɔ sala ndo nɛ dia wodja wekɔ l’eshikikelo ɔnɛ wanɛ walɔmbɔla wekɔ lo sala la wolo awɔ tshɛ dia ngɛnyangɛnya wanɛ walɔmbɔlawɔ.”
ƐTƐKƐTA waki Lloyd George ɛsɔ mɛnyaka hwe di’anto nongamɛka di’ɛnɔmbɔdi awɔ monga l’akoka ndo mbidja welo wa l’otema ɔtɔi dia nɔngɔsɔla akambo. Womoto ɔmɔtshi lakasalɛka onto kapanyɛ akate ate: “Etena kavɔtɛ anto prezida, vɔ vɔtɛka onto lambowokimɔ nsɛnɔ yawɔ, nshi yawɔ yayaye ndo y’anawɔ l’anya ande.” Monga la wɛkamu wa ngasɔ kema dikambo dia tshitshɛ. Lande na?
Andja aso ɔnɛ ndola l’ekakatanu wɛnama oko hawokokaki kandɔma. Ɛnyɛlɔ, ɔnɔmbɔdi akɔna wele la lomba ndo la nkudu k’efula wakoka minya awui wa ngala kana ata? Akɔna l’atei w’ɛnɔmbɔdi wa nshi nyɛ lele la falanga ndo la kɛtshi dia mbisha onto tshɛ diangɔ dia ndɛ, ashi wa pudipudi ndo esakelo kahombama? Akɔna ele l’ewo ndo l’eshikikelo ka kokɛ ndo ka nɔngɔsɔla ahole wadjasɛ anto? Akɔna ele l’akoka ndo la wolo wahombama dia mbela anto wa l’andja w’otondo lɔsɛnɔ l’otale ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ?
Anto bu l’akoka wa sala olimu ɔsɔ
Ekɔ mɛtɛ di’ɛnɔmbɔdi ɛmɔtshi tondoyaka l’akambo amɔtshi. Koko, vɔ kokaka kamba paka ɛnɔnyi akumi engana eto—ko oma lâsɔ, ɔnɔmbɔdi akɔna ayowɔhɛna? Ɔtɔi ɔmɔtshi l’atei w’ɛnɔmbɔdi wakaleke monga l’akoka, mbut’ate Nkumekanga Sɔlɔmɔna ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja akakane yimba lo dikambo sɔ. L’ekomelo nde akate ate: “Dimi lakahetshaka elimu tshe wakamatshaka l’esi ulungu, wakamahumbi ntshikela one layunkita. Akona eya kana ndi ayuyala kanga yimba kana enginya? Ndi ayulela diango tshe diakamatshi uma la yimba yami l’esi ulungu. Ndu dikambu so dieko anyanya.”—Undaki 2:18, 19.
Sɔlɔmɔna kombeyaka dia kana ɔhɛna ande ayoyotetemala l’olimu ande w’ɔlɔlɔ ko kana ayoyokita tatala. Le Sɔlɔmɔna, tshelo ya minya owandji ɔmɔtshi ko mbidja owandji okina aki “anyanya.” Dikadimwelo dikina mbelɛka tshelo shɔ ɔnɛ: “tshanana.” Ekadimwelo kɛmɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Dikambo sɔ hokɛ ndo mbokɛ.”
Tena dimɔtshi, anto wakanyaka ewandji la wolo. Ɛnɔmbɔdi wele l’akoka ndjakemaka lo kiti kawɔ ka lowandji. Abraham Lincoln, prezida kɛmɔtshi ka lo wodja w’États-Unis kɔsama la nɛmɔ di’efula akatɛ ampokami ande lushi lɔmɔtshi ate: “Nyambɔsɔna dia sala olimu ɔmɔtshi w’ohomba efula l’etena ka tshitshɛ ndo nyambombisha kakianɛ lowandji lele heta edja nyayominya.” Lo mɛtɛ, olimu ande kosala nshi efula. Kânga mbakandasalɛ anto akambo efula ndo mbakinde la nsaki ka nyomoleka sala akambo akina Prezida Lincoln akalɔmbɔla wodja ande paka ɛnɔnyi ɛnɛi eto. L’etatelo ka manda, mbut’ate ɛlɔmbwɛlɔ kande ka mbala ka hende, nde akadiakema oma l’anya waki pami kɛmɔtshi kakalangaka di’onto okina nɔmbɔla.
Kânga ɛnɔmbɔdi woleki ɔlɔlɔ w’ana w’anto hawokoke monga l’eshikikelo lo kɛnɛ kendana la nshi yawɔ vɔamɛ yayaye. Lâsɔ, onde wɛ pombaka ndjaɛkɛ le wɔ lo kɛnɛ kendana la nshi yayɛ yayaye? Bible mbutaka ɔnɛ: “Tanyekamaki ana wa khumi ya dikanga, kuyanga le untu laheyi nyushimbela. Lumu landi latutumbaka, ku ndi atukalulaka lu kete. Ku lushi lako, tukanyi tandi tayulanyema.” Ekadimwelo ka Byington kadimolaka etenyi ka komelo ka Osam. 146 divɛsa 4 ɔnɛ: “Lushi lɔsɔ ɔlɔlɔ ande shishɔka tshɛ.” —Osambu 146:3, 4.
Mbeyaka monga wolo le so dia sho mbetawɔ dako diatɔlɔmba di’aha sho mbɛkama ɛnɔmbɔdi w’ana w’anto. Koko, Bible hate dia anto hawongaki pondjo l’ɔnɔmbɔdi w’ɔlɔlɔ ndo w’oshika. Isaya 32:1 mbutaka ɔnɛ: “Enda, khum’ekanga ayulela la sambu k’ololo.” Jehowa Nzambi, Otungi w’onto, ambɔlɔngɔsɔla di’akambo tshɛ wa la nkɛtɛ monga l’anya wa “khum’ekanga,” mbut’ate Ɔnɔmbɔdi ɔmɔtshi. Akɔna ele nkumekanga kakɔ? Prɔfɛsiya ya lo Bible tosholɛka onto ɔsɔ.
Onto ɔtɔi lele mɛtɛ l’akoka wa nɔmbɔla
Ambeta oko ɛnɔnyi nunu dihende, ondjelo ɔmɔ akatɛ Mariya ɔna womoto ɔmɔ l’ose Juda ate: “We ayutsho diemi, ayuta ona pami, kuwole wati: Jesu. Ndi ayuyala wuki, wayuweta vati: On’a Khum’ulungu. Khumadiondjo [Nzambi] ayuwusha kiti ka diulelu ka Davidi tshendi. Ndi ayulela khumbu ka Jakoba pundju.” (Luka 1:31-33) Eelo, Yeso y’ose Nazarɛta mbele Nkumekanga kakatɛkɛtama lo prɔfɛsiya ya lo Bible.
Mbala efula lo disɛlasɛla di’ase ɛtɛmwɛlɔ, vɔ sangaka Yeso oko ɔna ashashi, lakatatetemala nɔma kana oko ondjashi Nzambi ɔmɔtshi letawɔ dikambo tshɛ diokomɛ. Asango asɔ hatshutshuya anto dia vɔ ndjaɛkɛ le nde oko Omboledi. Koko, oko wakatɛkɛta Bible dikambo diande, etena kakayolaka Yeso Kristo akayokomaka onto lakalole tɔɔ la nkudu ndo aki pami kaki l’ohetoheto ndo kakeyaka kɛnɛ kahombande sala. Ndo nde ekɔ la waonga akina wa wetɛ ɔnɔmbɔdi wakoka. (Luka 2:52) Tayanga mɛna akambo amɔtshi wendana la lonto lande la diambo.
Yeso akalame olowanyi wa kokele. L’ɔtɛ wa losembwe ndo wa lɔkɛwɔ lande l’ɔlɔlɔ, nde akatɛ atunyi ande lo sɛkɛ dia vɔ tondja dikambo dimɔtshi di’oshika diofundawɔ. Vɔ kokoka sala dikambo sɔ. (Joani 8:46) Wetshelo ande waha la lokeso akatshutshuya anto efula waki l’etema w’ɛlɔlɔ dia koma ambeki ande.—Joani 7:46; 8:28-30; 12:19.
Yeso akayakimɔ tshɛ le Nzambi. Nde akayashikikɛ dia shidiya olimu wakawosha Nzambi woho ɔnɛ wele ndoko otunyi ande ɔtɔi wakakoke kitshakitsha ohetoheto ande, oyadi onto kana ɔdiɛngɛ. Oyadi ɔlɔshamelo wa wolo kombôtsha wɔma. (Luka 4:28-30) Ɔlɛmbɛlɔ kana ndjala kombɔkɔmɔla demba. (Joani 4:5-16, 31-34) Kânga mbakotshike angɛnyi ande, nde kondjanganya pondjo oma l’oyango ande.—Mateu 26:55, 56; Joani 18:3-9.
Yeso akayakiyanyaka efula dikambo di’anto. Nde akasha wanɛ waki la ndjala mbo ya ndɛ. (Joani 6:10, 11) Nde akasha wanɛ wakakɔmɔ esambelo. (Luka 7:11-15) Nde akakɔnɔya ase totshungu, ase mpoke ndo akashidiya hemɔ yaki wanɛ waki l’ohomba w’ɛkɔnwɛlɔ. (Mateu 12:22; Luka 8:43-48; Joani 9:1-6) Nde akakeketsha apɔstɔlɔ ande waki l’etete. (Joani tshapita 13-17) Nde aki mɛtɛ “ulami w’ololo” wakayakiyanyaka dikambo di’ɛkɔkɔ ande. —Joani 10:11-14.
Yeso aketawɔka kamba olimu. Nde akɔtsha ekolo waki apɔstɔlɔ ande dia mbaetsha wetshelo ɔmɔtshi w’ohomba efula. (Joani 13:4-15) Ekolo ande ndamɛ waki l’otoko etena kakandasambishaka l’etadimbo wa ditshu efula wa l’Isariyɛlɛ. (Luka 8:1) Kânga etena kakandalangaka mumuya yema lo “dihuli dia dieta,” nde aketawɔka dia mbetsha olui w’anto wakoyangaka dia nde nyomoleka mbaetsha. (Mako 6:30-34) Ɔnkɔnɛ, nde akatshikɛ Akristo tshɛ ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ k’etete.—1 Joani 2:6.
Yeso akashidiya olimu ande ndo nde akamɔ oma la nkɛtɛ. L’ɔtɛ wa kɔlamelo yande, Jehowa Nzambi akawosha lowandji ndo lɔsɛnɔ laha l’ekomelo l’olongo oko difuto. Lo kɛnɛ kendana la Yeso lakashile mbolwama, Bible mbutaka ɔnɛ: “Kristu akulwama uma lu nyoi; ndi hayuvo ntu. Nyoi hawahamela ntu.” (Romo 6:9) Sho kokaka monga l’eshikikelo k’ɔnɛ nde ekɔ Ɔnɔmbɔdi woleki ɔlɔlɔ waki anto. Etena kayotatɛ Yeso mbolɛ nkɛtɛ k’otondo, hatonga nto ohomba w’onto okina mbɔsa lowandji koyanga tshikitanya toho ta mandji. Nde hadiakemaki pondjo lo kiti kande ka lowandji ndo nde ayoshidiya olimu ande tshɛ ndo vɔ hawolanyemaki oma le ɔhɛna wele bu l’akoka. Ko, kakɔna kayondosala shikaa dikambo dia wahɔ w’anto?
Kɛnɛ kayosala ɔnɔmbɔdi w’oyoyo ɔsɔ
Osambu 72 totɛka akambo amɔtshi wa prɔfɛsiya wendana la woho wayɔlɔmbɔla Nkumekanga ka kokele kele la lɔsɛnɔ laha l’ekomelo kɛsɔ. Osam. 72Lo divɛsa 7 ndo 8, sho mbadiaka ɔnkɔnɛ: “Lu nshi yandi kukongona antu w’ololo, ki ka mamba kayalaki lewo edja ndu ngondo hayale ntu. Ndi kulelaki uma l’ashi a waki pulu ndu l’ashi akina a waki, ndu uma lu Ndjali pulu ndu lu kuma ya kete.” Lo ɛlɔmbwɛlɔ kande k’ɔlɔlɔ, anto wa la nkɛtɛ wayɔngɛnangɛna la lotui tshitshi la pondjo ndo laha l’ekomelo. Nde ayolanya tɔɔmbɔ tshɛ ndo ayonya nsaki ka ndɔshana oma l’etema w’anto. Apami asɔ wele ɛlɔ kɛnɛ wekɔ lo ndɔsha anto akina oko tambwɛ yalomaloma la ndjala kana wasalɛ asukanyi awɔ akambo l’ɛkɛlɛkɛlɛ wayotshikitanya waonga awɔ tshɛ. (Isaya 11:1-9) Wɔladi wayonga lo nkɛtɛ k’otondo.
Osam. 72 divɛsa 12 polo 14 mbutaka nto ɔnɛ: “Ndi kameli uhumbi lam’awulelelandi, ndu usi wula laha la ukimanyidi pupu. Ndi kukaki amenyi fono la asi wula ketshi, kamelaki nyumu ya amenyi fono. Ndi katshunguli nyumu yawo uma le akang’a lukesu la wa ngala. Dikila diawo diayuyala ushinga a wulu lu ashu andi.” Ase wola, ndo wanɛ wasoyama wayonga anto amɔtshi wa lo nkumbo k’anto k’ɔngɛnɔngɛnɔ kele kâmɛ l’ɛlɔmbwɛlɔ ka lowandji laki Nkumekanga Yeso Kristo. Nsɛnɔ yawɔ yayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ, mbut’ate pâ ndo ɔkɛyi honga nto.—Isaya 35:10.
Osam. 72Divɛsa 16 ndakaka ɔnɛ: “Kete ya l’ete w’akuna yayongonyaka mbu ya nde efula.” Ɛlɔ kɛnɛ miliyɔ y’anto diɛnɛka efula la ndjala la nkɛtɛ. Nyemba y’anto, djekoleko ana w’akɛnda mvɔka la ndjala nɛ dia mbala efula awui wa pɔlitikɛ ndo lokaki lele l’anto shimbaka dia okahanyelo wa mbo ya ndɛ salema aha la shɔnɔdi. Koko, lo ɛlɔmbwɛlɔ kaki Yeso Kristo okakatanu ɔsɔ wayonyɛma. Nkɛtɛ yayɔngɔnya mbo ya ndɛ y’amɛna efula ya ndjaka alɛ ko amɔnamɔna. Anto tshɛ wayoleshama dimɛna.
Onde wɛ nangaka ngɛnangɛna l’ɛtshɔkɔ ɛsɔ wa lowandji l’ɔlɔlɔ? Naka ɔsɔku, kete sho kokeketshaka dia wɛ mbeka akambo efula wendana l’Ɔnɔmbɔdi wayanga nɔmbɔla nkɛtɛ k’andja w’otondo. Ɛmɛnyi wa Jehowa wayokokimanyiya l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ dia wɛ sala dikambo sɔ. Wɛ hotshama sɔnyi, nɛ dia Jehowa Nzambi ndamɛ mbutaka lo dikambo di’Ɔnande ate: “Dimi lambukitsha khum’ekanga kami la Siona, dikuna diami di’ekila.”—Osambu 2:6.
[Kiombo ya lo lɛkɛ 5]
WONYELO WA LA SHASHIMOYA W’OWANDJI
Ɔnɔmbɔdi koka la nongamɛ dilɛmiɛlɔ ndo osukɔ oma le anto walɔmbɔlande naka lo ɛlɔmbwɛlɔ kande wɔladi ndo ekokelo kekɔ lo yɛdikɔ mɔtshi. Koko, naka anto wamboshisha wɛkamu awɔ le nde lo dikambo diakɔna tshɛ, kete nde mbeyaka shisha dihole diande ndo onto okina mbeyaka la mbɔhɛna esadi eto. Akambo wayela anɛ wekɔ bɛnyɛlɔ dimɔtshi di’awui wakonya dia ewandji wa wolo minyama la wolo oma lo lowandji la shashimoya.
Lɔsɛnɔ la pâ lele l’anto. Oya l’ekomelo ka ntambe 18, ofutelo w’elambo wakayongaka dikambo dia wolo efula le ase France ndo vɔ konongolaka nto mbo ya ndɛ lo yɛdikɔ yahombama. Akambo asɔ mbakayokonyaka l’Ɔtɔmbɔkwɛlɔ w’ase France ndo dia Nkumekanga Louis XVI pembɔma ɔtɛ.
Ata. Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo diakayokumiyaka dɔmbwɛlɔ dia nkumi ya dikanga mɔtshi yakaleke wolo l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Ɛnyɛlɔ, lo 1917 ta dimɔtshi diakayelaka ndjala la St. Petersburg, lo wodja wa Russie, ndo dikambo sɔ diakakonya l’Ɔtɔmbɔkwɛlɔ wa Ntondo wakasalema la Russie. Ɔtɔmbɔkwɛlɔ ɔsɔ akayokonyaka dia Nkumekanga Nicholas II minyɛma lo lowandji ndo dikambo sɔ mbakayokonyaka dia waa Kɔministɛ mbɔsa lowandji. Lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ɔtɔi 1918, ase Allemagne wakalangaka wɔladi, koko France, Angleterre la Russie Wedja Wakasangana wakalɔ ta polo ndo l’otshikitanu wa lowandji monga. Dui sɔ diakayotshutshuyaka Nkumekanga Wilhelm II ka lo wodja w’Allemagne dia ndawɔ otsha lo Pays-Bas.
Nsaki ka monga la toho totshikitanyi ta lowandji. Lo 1989 kanyi yaki l’ase pɔlitikɛ ya kakitola etenyi kɛmɔtshi ka ngelo la tenyi dikina yakanyema. Mandji yakɛnamaka wolo oko dive yakayɔkɔka etena kakayotonaka anto awɔ kanyi ya Kɔminismɛ ko wakadje toho ta mandji totshikitanyi.
[Esato wa lo lɛkɛ 7]
Yeso akalesha wanɛ waki la ndjala, akakɔnɔya ase hemɔ ndo akatshikɛ Akristo tshɛ ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 4]
Lloyd George: Fɔtɔ kakɔshi Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images