Ambutshi, nshi yayaye ya ngande yalanganyu ananyu monga layɔ?

“Elongo w’apami la esekaseka w’amantu . . . Vo tshe watumbuli lukumbu la [Jehowa].”​—OSAMBU 148:12, 13.

1. Awui akɔna wayakiyanya ambutshi dikambo dia anawɔ?

AMBUTSHI akɔna wahayakiyanya dikambo dia nshi yayaye y’anawɔ? Tatɛ oma lo etena kotɔ ɔna, kana la ntondo ka kânga nde mbotɔ, ambutshi tatɛka ndjakiyanya dikambo dia ɔlɔlɔ ande. Onde nde ayotɔ la demba dia wolo? Onde nde ayohama dimɛna? Etena kôla ɔna, ekiyanu ekina kotshamaka lâdiko. Lo tshɛ kawɔ, ambutshi kombolɛka anawɔ paka kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ.​—1 Samuele 1:11, 27, 28; Osambu 127:3-5.

2. Lande na kele ambutshi efula ɛlɔ kɛnɛ salaka la wolo tshɛ dia anawɔ ndjonga la lɔsɛnɔ la dimɛna efula lam’ayowokoma epalanga?

² Koko, lo andja wa nshi nyɛ, ekɔ tshondo y’okakatanu le ambutshi dia mbisha anawɔ kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ. Ambutshi efula diɛnɛka la tena dia wolo, diele oko ata, efukutanu wa pɔlitikɛ, ekakatanu wendana la ekondjelo, efukutanu wa lo demba kana wa lo yimba, ndo awui akina. Lo mɛtɛ, vɔ kombolaka oma k’ɛse otema diaha awui wakakomɛ komɛ anawɔ. Lo wedja w’ɛngɔnyi, ambutshi mbeyaka mɛna dia ana w’angɛnyi awɔ ndo wa ewotɔ awɔ wekɔ la elimu w’amɛna ndo wekɔ la lɔsɛnɔ lɛnama le anto ɔnɛ lekɔ dimɛna. Ɔnkɔnɛ, vɔ mbokaka dia vɔ pombaka sala la wolo tshɛ dia ndo anawɔ ndjonga la lɔsɛnɔ la dimɛna ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ lam’ayowokoma epalanga.​—Undaki 3:13.

Nyɔsɔnɛ yoho ya lɔsɛnɔ y’ɔlɔlɔ

3. Ɔsɔnwɛlɔ akɔna wakasale Akristo?

³ Oko wewɔ ambeki waki Yeso Kristo, Akristo wakasɔnɛ dia nambola Jehowa nsɛnɔ yawɔ. Vɔ namaka lo etema awɔ ɛtɛkɛta waki Yeso wata ɔnɛ: “Naka untu nangaka ndjelami, ndi ayaseke, embe utamba andi [w’asui] la lushi la lushi, andjeli.” (Luka 9:23; 14:27) Eelo, lɔsɛnɔ l’Okristo nɔmbaka dia ndjahombia. Koko lɔ kema lɔsɛnɔ la wola ndo la shɔkɔ. Lɔ lekɔ lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’ɔlɔ, mbuta ate lɔsɛnɔ la dimɛna nɛ dia lɔ nembetshiyaka mbisha, ndo oko wakadite Yeso, ‘mbisha ndeka nongola ɔngɛnɔngɛnɔ.’​—Etsha 20:35.

4. Kakɔna kakakeketsha Yeso ambeki ande dia vɔ mbesa?

⁴ Anto waki lo nshi ya Yeso wakasɛnaka l’atei w’ekakatanu wa wolo. Lâdiko wa vɔ sala la wolo dia nyanga kɛnɛ kakawahombe ndjasɛnya, vɔ wakahombe mbikikɛ ɛlɔmbwɛlɔ ka pɛnyɔ k’ase Rɔma ndo wetsho wakawaɛndjaka andjashi Nzambi wa lo ɛlɔmɔ wa lo nshi shɔ. (Mateu 23:2-4) Koko, anto efula wakoke awui wendana la Yeso wakatshike eyango awɔ, ndo elimu awɔ ndo wakakome ambeki ande. (Mateu 4:18-22; 9:9; Kolosai 4:14) Onde ambeki asɔ wakayadjaka lo wâle ndo wakadjaka nshi yawɔ yayaye lo wâle? Tolembete ɛtɛkɛta waki Yeso wata ɔnɛ: “Untu tshe lambutshika mvudu, kana anangu, kana akadiyendi, kana shi, kana nyangu, kana ana, kana kete, ne dia lukumbu lami, ayulungula diango lukama lukama; ayukita lumu la pundju.” (Mateu 19:29) Yeso akashikikɛ ambeki ande ɔnɛ She lele l’olongo akeyaka ehomba awɔ. Ɔnkɔnɛ nde akâkeketsha ate: “Keli ntundu nyutayangi diulelu la ololo wa [Nzambi], ku diango so tshe diayuyala dianyu.”​—Mateu 6:31-33.

5. Ambutshi amɔtshi akanyiyawɔ lo kɛnɛ kendana la eshikikelo ka Yeso ka ɔnɛ Nzambi ayokotsha ehomba w’ekambi ande?

⁵ Ɔsɔku mbediɔ ɛlɔ kɛnɛ. Jehowa mbeyaka ehomba aso, ndo wa wanɛ wetsha wahɔ wa Diolelo lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yawɔ, djekoleko wanɛ wakamba olimu wa lo tena tshɛ wekɔ la eshikikelo kakɔ kâmɛ ɔnɛ nde ayokotsha ehomba awɔ. (Malaki 3:6, 16; 1 Petero 5:7) Koko, ambutshi amɔtshi wekɔ la tokanyi talɔshana lo dikambo sɔ. Lo wedi ɔmɔtshi, vɔ kombolaka dia anawɔ pama l’olimu wa Jehowa, ondo lo vɔ kamba olimu wa lo tena tshɛ. Lo wedi okina, lo sɛdingola awui wendana la ekondjelo ndo la elimu wele l’andja ɛlɔ kɛnɛ, vɔ kanyiyaka ɔnɛ ekɔ ohomba dia ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka talongodi wetshelo wa dimɛna woho wa vɔ ndjonga l’akoka wahombama wa ndjokamba olimu wa dimɛna kana ndjokondja ɛngɔ kɛmɔtshi kayoyakimanyiyaka dia kotsha ehomba awɔ. Le ambutshi asɔ, wetshelo wa dimɛna nembetshiyaka mbala efula mbɔtɔ kalasa ya lâdiko.

Nyalɔngɔsɔlɛ dikambo dia nshi yayaye

6. Lo sawo nɛ etelo k’ɔnɛ “kalasa ya lâdiko” nembetshiyaka na?

⁶ Dikongɛ dia kalasa tshikitana lo ndjela wodja la wodja. Ɛnyɛlɔ lo wodja wa États-Unis, anto mbɔtɔka ɛnɔnyi 12 lo kalasa y’anto tshɛ dia kondja wetshelo ɔmɔtshi w’ohomba. Oma lâsɔ, ambeki mbeyaka sɔna dia mbɔtɔ ɛnɔnyi ɛnɛi kana ndekana lo kalasa y’adidi dia kondja dipɔlɔmɛ dia mvula shato ya kalasa k’adidi kana dia mvula tshanu l’oyango wa ndjotana olimu lo awui w’aseka enganga, ndjokoma avɔka, ɛjɛniyɛrɛ ndo ndjotana elimu ekina. Kalasa shɔ y’adidi mbalembetshiya etelo k’ɔnɛ “kalasa ya lâdiko” kokambiwɔ la tɔ lo sawo nɛ. Lo wedi okina, kalasa ya tekinikɛ ndo ya elimu w’anya yahalɔmbɛ di’onto mbeka ɛnɔnyi efula yekɔ, ndo l’ekomelo ka kalasa yakɔ anto nongolaka sɛrtɛfika kana dipɔlɔmɛ diendana la elimu ɛmɔtshi.

7. Tɔsɛngiya takɔna tahomana la ambeki lo kalasa ya sekɔndɛrɛ?

⁷ Nshi nyɛ anto wamboleka monga la kanyi ya mbɔtɔ kalasa ya sekɔndɛrɛ yolekaka nɔngɔsɔla ambeki dia vɔ tɔtɔ kalasa ya lâdiko. Dia kotsha eyango awɔ, kalasa efula ya sekɔndɛrɛ ndekaka mbetsha ambeki akambo wayotâkimanyiya dia vɔ tokotsha l’ɛgzamɛ watowoshaka ambeki dia vɔ mbetawɔma lo kalasa y’adidi yayoyokimanyiya ambeki dia vɔ ndjokondja elimu etena kayowoshidiya. Ɛlɔ kɛnɛ, ambeki wa lo kalasa ya sekɔndɛrɛ wekɔ lo shɛngiya ya wolo oma le embetsha, andaki ndo wanyawɔ watshutshuya dia vɔ ndjadjɛ oyango wa mbɔtɔ lo kalasa y’adidi yoleki amɛna lɛnɛ ewɔ la elongamelo ka nongola wetshelo wa dimɛna efula wayoyakimanyiya dia ndjokondja elimu w’amɛna ndo wa falanga efula.

8. Ambutshi w’Akristo tanemaka la ntondo ka ɛsɔnwɛlɔ akɔna?

⁸ Ko kakɔna kahomba sala ambutshi w’Akristo? Ekɔ mɛtɛ dia vɔ kombolaka dia anawɔ mbɔtɔ kalasa dimɛna ndo kondja akoka wayoyakimanyiya dia vɔ ndjɛmba wotsho awɔ lo nshi yayaye. (Tukedi 22:29) Ko onde vɔ wayotshika anawɔ sɛngiyama la yimba ya shɛmanedi yendana la ekondjelo ka lomombo la l’emunyi? Eyango akɔna wakitshawɔ la ntondo k’anawɔ, oyadi lo ɛtɛkɛta kana lo ɛnyɛlɔ kawɔ? Ambutshi amɔtshi kambaka la wolo efula ndo mombaka falanga dia vɔ monga l’akoka wa ndjotoma anawɔ lo kalasa y’adidi ndo ya lâdiko lam’ayokoka etena kɛsɔ. Akina mbetawɔka mbikama abasa dia kotsha oyango ɔsɔ. Koko, oshinga wele la yɛdikɔ shɔ hakoke mbɛdikama lo adɔlara ndo lofulo la falanga latshɔ. Naa oshinga wa ndjela kalasa ya lâdiko ɛlɔ kɛnɛ?​—Luka 14:28-33.

Oshinga wa ndjela kalasa ya lâdiko

9. Kakɔna katama lo dikambo dia oshinga wa kalasa ya lâdiko ɛlɔ kɛnɛ?

⁹ Etena kakanyiyaso dikambo dia oshinga, mbala efula sho kanyiyaka dikambo dia falanga yatondjama. Lo wedja ɛmɔtshi, lɛɛta mbasukɛ kalasa ya lâdiko ndo ambeki woleki timba hawofute minɛrvalɛ. Koko l’ahole efula, kalasa ya lâdiko yekɔ oshinga wolo ndo yekɔ lo taleke ndjala oshinga wolo. Sawo diakatombe lo jurunalɛ mɔtshi (New York Times) mbutaka ɔnɛ: “Kalasa ya lâdiko mbɔsamaka oko ehomɔ kadiholɛ onto mboka lo akambo efula. Lo nshi yaso nyɛ, kalasa ya lâdiko shikikɛka otshikitanu wele lam’asa ase ɛngɔnyi la wanɛ wele bu ɛngɔnyi.” L’ɛtɛkɛta ekina, akanga w’ɛngɔnyi ndo wa lokumu mbatoma anawɔ lo kalasa ya lâdiko dia vɔ lawɔ ndjɔngɔna ndo ndjonga akanga wa lokumu efula lo dikongɛ nɛ di’akambo. Onde ambutshi w’Akristo pombaka mbidjɛ anawɔ eyango wa ngasɔ?​—Filipi 3:7, 8; Jakoba 4:4.

10. Ngande wendana kalasa ya lâdiko la ɔtɔlɛlɔ wa dikongɛ nɛ di’akambo otsha la ntondo?

¹⁰ Kânga lo ahole wahawalɔmbɛ falanga lo kalasa ya lâdiko, kalasa shɔ yekɔ la ɛkɛndɛ efula. Ɛnyɛlɔ, jurunalɛ The Wall Street mbutaka dia lo wodja ɔmɔtshi wa lo Sidɛ-ɛstɛ ka lo Asie, lɛɛta ekɔ la toho tɔmɔtshi ta “kalasa taleka tshutshuya ambeki woleki timba dia ntshɔ lo kalasa yoleki lâdiko.” Kalasa “yoleki lâdiko” yɔtɛkɛtshiwɔ lanɛ nembetshiyaka kalasa ya tokuma manyi ya l’andja ɔnɛ, ɛnyɛlɔ oko kalasa ka Oxford ndo Cambridge ya lo Angleterre, ndo kalasa y’adidi ya lo États-Unis yoleki lokumu ndo nkina nto. Lande na kakongɛ lɛɛta la lo wodja ɔmɔtshi wa lo sidɛ-ɛstɛ ka l’Asie ekongelo ka wetshelo wa ngasɔ? Alapɔlɔ mbutaka ɔnɛ “ekɔ dia mbudiya ekondjelo ka wodja.” Wetshelo mbeyaka monga waha futa falanga, koko oshinga wafuta ambeki ele lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo vɔ ndjoyashaka tshɛ paka dia tɔla dikongɛ nɛ dia akambo otsha la ntondo. Kânga mbele yoho ya lɔsɛnɔ shɔ mbetawɔmaka le ase andja ɔnɛ, onde kɛsɔ mbakombolɛ ambutshi w’Akristo anawɔ?​—Joani 15:9; 1 Joani 2:15-17.

11. Kakɔna kɛnya alapɔlɔ ɛmɔtshi lo dikambo dia ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko ndo awui wa mindo wa dieyanelo l’atei w’ambeki wa lo kalasa y’adidi?

¹¹ Dikambo dikina diahomba sɛdingwama mendanaka la akambo weta lɛkɔ. Kalasa y’adidi ndola la awui wa kɔlɔ wele oko nɔɔnɔ dia wolo, awui wa mindo, wovi, dɛngiya ndo awui akina wa woho ɔsɔ. Tɔsɛdingole dikambo di’ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko. Lo kɛnɛ kendana la ɔnwɛlɔ wa tshokomiya, mbuta ate ɔnwɛlɔ wele la oyango wa mbidjɔ, jurunalɛ yelɛwɔ New Scientist mbutaka ɔnɛ: “Yɛdikɔ ya pursa 44 ya [ambeki wa lo kalasa y’adidi ya l’États-Unis] nɔka wanu dia mbidjɔ l’edja ka mingu hiende.” Kɛsɔ mbasalema ndo l’atei wa ɛlɔngɔlɔngɔ ndo esekaseka wa lo Australie, Grande-Bretagne, Russie ndo wa lo ahole akina. Lo kɛnɛ kendana l’awui wa mindo wa dieyanelo, asawo waleka sawola ambeki wa lo kalasa y’adidi mendanaka la woho wakawahotoyisha la pami kana la womoto “otsho w’otondo” etshelo kele lo ndjela jurunalɛ Newsweek, “nembetshiyaka dieyanelo dia mbala ɔtɔi, kana wokanelo w’ɛlɔmɔ wakonya l’awui wa dieyanelo lam’asa anto ahende wele bu la kanyi y’ɔnɛ wokoyɛnana kana wokoyosawola nto l’ɔkɔngɔ diko.” Wekelo ɔmɔtshi mɛnyaka dia pursa 60 polo pursa 80 y’ambeki ndjashaka lo tshelo shɔ. Onyangiyangi ɔmɔtshi akate ate: “Naka wɛ ekɔ ombeki w’oshika wa lo kalasa y’adidi, kete wɛ pombaka sala tshelo shɔ.”​—1 Koreto 5:11; 6:9, 10.

12. Ambeki wɔtɔ lo kalasa y’adidi wekɔ la ntondo ka ekakatanu akɔna?

¹² Lâdiko dia akambo wa kɔlɔ asɔ, ekɔ nto ekiyanu wendana la olimu wa la kalasa ndo la waa ɛgzamɛ. Lo mɛtɛ, ambeki pombaka mbeka ndo sala adɛvɔara awɔ dia kotsha lo ɛgzamɛ. Amɔtshi nto mbeyaka kombola kambaka olimu lo wenya ɛmɔtshi kânga mbatshɔwɔ lo kalasa. Awui asɔ tshɛ mbɔsaka wenya efula ndo wolo. Ko wenya engana ndo wolo wa ngande watshikala dikambo di’elimu wa lo nyuma na? Etena kafulanɛ ekakatanu, kakɔna kayotshimba l’ɔkɔngɔ? Onde wahɔ wa Diolelo mbayeta la ntondo, kana vɔ mbayotshindjama l’ɔkɔngɔ? (Mateu 6:33) Bible keketshaka Akristo ɔnɛ: “Nyewo ololo uku [akɛndakɛndanyu], aha uku dinginya, keli uku akanga a yimba. Nyuyatshungweli etena, ne dia nshi nye yeko kolo.” (Efeso 5:15, 16) Lonyangu ko amɔtshi wakashisha mbetawɔ kawɔ lo ndjakimɔ lo awui wawaɔsɛ wenya efula ndo wolo awɔ kana lo monga la lɔkɛwɔ lahɔtɔnɛ la Afundelo lele la ase kalasa y’adidi!

13. Ambola akɔna wahomba ambutshi w’Akristo sɛdingola?

¹³ Ekɔ mɛtɛ dia awui wa mindo, dionga dia kɔlɔ ndo ekakatanu hakome tsho paka lo kalasa y’adidi. Koko, ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka efula wa l’andja ɔnɛ mɛnaka dia awui asɔ tshɛ wekɔ l’atei w’awui wahombawɔ mbeka ndo fɔnyaka dia awui asɔ kema kɔlɔ. Onde ambutshi w’Akristo pombaka mbetawɔ dia toma anawɔ lo weho w’ahole wa kɔlɔ ngasɔ lo edja ka ɛnɔnyi ɛnɛi kana ndekana? (Tukedi 22:3; 2 Timote 2:22) Onde wâle ɛsɔ wakoka pomana la ɛlɔngɔlɔngɔ ndo esekaseka kokaka mbɛdima la wahɔ wayowoyokondja? Dimbola dioleki ohomba diahomba ambutshi ndjambola diɔ nɛ: Kakɔna kayoteka ɛlɔngɔlɔngɔ ndo esekaseka lo kalasa y’adidi lo kɛnɛ kendana l’awui wahombawɔ mbetsha la ntondo lo nsɛnɔ yawɔ?a (Filipi 1:10; 1 Tesalonika 5:21) Ambutshi pombaka mbidja yimba efula ndo nɔmba la etete lo kɛnɛ kendana la ambola ango, ndo lo wâle waya lo toma anawɔ l’osomba kana lo wodja okina dia vɔ tɔɔtɔ kalasa.

Naa ɛsɔnwɛlɔ ekina wele laso?

14, 15. a) Kânga mbele ekɔ kanyi mɔtshi yambekɔnɛ le anto efula, dako diakɔna dia lo Bible diendana la nshi yaso nyɛ? b) Ambola akɔna wakoka ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka ndjaoka vɔamɛ?

¹⁴ Ɛlɔ kɛnɛ, kanyi yambekɔnɛ ele nyɛ y’ɔnɛ dia ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka tondoya nsɛnɔ yawɔ paka vɔ mbolongodi wetshelo wa lo kalasa y’adidi. Koko, lo dihole dia vɔ ndjela kanyi yambodiangana shɔ, Akristo kitanyiyaka dako dia lo Bible diata ɔnɛ: “Tanyuyafanyaki la akambu wa la kete nye. Keli nyuhilwami lu yimba y’uyuyu, kanyeyi okone weli lulangu la Nzambi, l’ololo latôngenyangenyaka, ndu l’uluwanyi.” (Romo 12:2) Naa lolango laki Nzambi otsha le ekambi ande, oyadi ɛlɔngɔlɔngɔ kana epalanga, lo etena kɛnɛ k’ekomelo ka nshi y’ekomelo na? Paulo akakeketsha Timɔtɛ ate: “Uyakimeli lu akambu tshe, enaki pa, utshaki ulimu w’usambisha, ukutshaki ekambelu kaye.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ mendanaka la so sho tshɛ ɛlɔ kɛnɛ.​—2 Timote 4:5.

¹⁵ Lo dihole dia sho mundama la yimba y’andja ɔnɛ ya mposa ka lomombo la l’emunyi, sho tshɛ la dia ‘ndjalama dimɛna,’ mbuta ate mbeya lɛnɛ ambotɛlɛ lo kɛnɛ kendana l’awui wa lo nyuma. Naka wɛ ekɔ ɔlɔngɔlɔngɔ kana osekaseka, kete yambola wate: ‘Onde dimi lekɔ lo mbidja welo ami tshɛ dia “kotsha olimu,” mbuta ate monga okambi w’oshika w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi? Eyango akɔna wele lami dia kamba olimu ami “dimɛna”? Onde dimi sangoyaka dia ndjadjɛ oyango wa kamba olimu wa lo tena tshɛ?’ Ambola asɔ wekɔ wolo efula, djekoleko etena kɛnayɛ ɛlɔngɔlɔngɔ kana esekaseka ekina watawese eyango wa l’emunyi, ‘lo nyanga akambo a weke’ wakanyiyawɔ ɔnɛ wayowaela nshi yayaye y’amɛna. (Jeremiya 45:5) Ɔnkɔnɛ, la lomba tshɛ ambutshi w’Akristo mbishaka anawɔ wetshelo ndo dihole dia dimɛna dia lo nyuma oma ko totshitshɛ tawɔ.​—Tukedi 22:6; Undaki 12:1; 2 Timote 3:14, 15.

16. Ngande wakoka ambutshi w’Akristo mbisha anawɔ dihole dia dimɛna dia lo nyuma?

¹⁶ Ɔna l’enondo la lo nkumbo kɛmɔtshi kele la ana w’apami asato ndo lele nyangɛwɔ akakambe olimu wa lo tena tshɛ lo edja k’ɛnɔnyi efula mbohɔka ate: “Mama akasɛdingolaka angɛnyi aso la yambalo tshɛ. Sho kombekesanɛka la asekaso wa la kalasa, koko takekesanɛka paka l’anto wa l’etshumanelo waki la mbekelo y’ɔlɔlɔ ya lo nyuma. Nde akelɛka nto mbala la mbala anto wakakambaka olimu wa lo tena tshɛ, mbuta ate waa misiɔnɛrɛ, emendji weteta, ase Bɛtɛlɛ, ndo ambatshi mboka lakaso dia sho monga kâmɛ la wɔ. Mpokamɛ awui wakakomɛ ndo mɛna ɔngɛnɔngɛnɔ wele lawɔ akonɛ nsaki ka kamba olimu wa lo tena tshɛ l’etema aso.” Dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ efula ko ɛlɔ kɛnɛ anakɔ asato wekɔ lo kamba olimu wa lo tena tshɛ, ɔmɔtshi lo Bɛtɛlɛ, ɔmɔtshi akɔtɔ lo Kalasa k’olowanyelo w’ekambi ndo okina ombatshi mboka!

17. Ɛlɔmbwɛlɔ kakɔna kakoka ambutshi mbisha anawɔ lo kɛnɛ kendana la ɔsɔnwɛlɔ wa kalasa ndo w’elimu wa kamba? (Enda kiombo yele lo lɛkɛ 31.)

¹⁷ Lâdiko dia mbisha ana dihole dia dimɛna dia lo nyuma, ambutshi pombaka nto mbisha anawɔ ɛlɔmbwɛlɔ ka dimɛna oma ko tɔkɛndakɛnda tawɔ, lo kɛnɛ kendana la ɛsɔnwɛlɔ wa wetshelo ndo wa kalasa yahombawɔ mbɔtɔ. Ɔlɔngɔlɔngɔ okina wokamba kakianɛ lo Bɛtɛlɛ ekɔ lo mbuta ate: “Ambutshi ami akɔ ahende waki ambatshi mboka la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshukana ndo wakasale tshɛ dia monɛ yimba y’ombatshi mboka lo nkumbo k’otondo. Tena tshɛ diakatasalaka ɛsɔnwɛlɔ wendana la kalasa ka mbɔtɔ kana mbɔsa tɛdikɔ tayonga la shɛngiya lo nshi yaso yayaye, vɔ wakatokeketshaka mbala tshɛ dia sho sala ɛsɔnwɛlɔ wayotosha waaso woleki amɛna wa kamba olimu wa l’emunyi wahɔshi lushi l’otondo ndo olimu w’ombatshi mboka.” Lo dihole dia sɔna awui wa lo kalasa ya sekɔndɛrɛ watshutshuya otsha lo kalasa y’adidi, ambutshi ndo ana pombaka sɛdingola kalasa yahomba ana mbɔtɔ yayowakimanyiya dia ndjokamba olimu wa lo tena tshɛ.b

18. Weho akɔna w’elimu wahomba ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka kana yimba lɔkɔ?

¹⁸ Wekelo ɛmɔtshi mɛnyaka dia lo wedja efula, ohomba w’anto wakamba elimu wa tekinikɛ ndo w’anya wekɔ lo tonge efula, koko aha w’anto wakɔtɔ kalasa y’adidi. Jurunalɛ yelɛwɔ USA Today mɛnyaka dia “pursa 70 y’anto wayonga la elimu lo ɛnɔnyi akumi wayaye hawotonga l’ohomba watetsha ɛnɔnyi ɛnɛi lo kalasa y’adidi, koko wayonga l’ohomba wa mbetsha kânga ɛnɔnyi ehende eto lo kalasa mɔtshi y’elimu wa anya kana kondja sɛrtɛfika kendana la elimu ɛmɔtshi wa anya.” Kalasa efula ya ngasɔ mbishaka wetshelo wa lo tshena pe wakimanyiya onto dia monga l’akoka wa kamba lo biro, wa nɔngɔsɔlaka mituka, ɔrdinatɛrɛ, ɛlɔnda w’ashi, wa wonyelo kana ɔlɔngɔswɛlɔ wa divo, wa tɛla ahɔndɔ ndo elimu ekina. Onde ɔsɔ ekɔ elimu w’amɛna? Eelo! Mbeyaka monga ko amɔtshi hawokombola kamba weho w’elimu wa ngasɔ, koko teye dia elimu ɛsɔ mbishaka wanɛ walanga mɛtɛ kambɛ Jehowa kɛnɛ kele lawɔ ohomba ndo waaso wa vɔ ndeka mbokambɛ.​—2 Tesalonika 3:8.

19. Naa yoho ya lɔsɛnɔ yele weho akɔ tshɛ yɔ mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ɔlɔ lo lɔsɛnɔ?

¹⁹ Bible tɔsɛngasɛngaka ɔnɛ: “Elongo w’apami la esekaseka w’amantu, esumbi la ana wa tutshitshe. Vo tshe watumbuli lukumbu la [Jehowa]!” (Osambu 148:12, 13) Kambɛ Jehowa olimu wa lo tena tshɛ mbishaka lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’ɔlɔ oleki ahole wa lâdiko kana afuto washa andja ɔnɛ. Tatohɛke eshikikelo kasha Bible ɔnɛ: “Otshoko wa [Jehowa] mbatongonyaka. Ndi hataheka lunyangu ladiku diawo.”​—Tukedi 10:22.

[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]

Onde wɛ koka nembetshiya?

• Lo na akitsha Akristo wɛkamu awɔ lo dikambo dia nshi yayaye y’amɛna?

• Ekakatanu akɔna walɔshana l’ambutshi w’Akristo lo kɛnɛ kendana la nshi yayaye ya anawɔ?

• Kakɔna kahombaso sɛdingola lam’endaso ɛlɔlɔ ndo kɔlɔ ka ndjela kalasa ya lâdiko?

• Ngande wakoka ambutshi kimanyiya anawɔ dia vɔ ndjadjɛ oyango wa kambɛ Jehowa?

[Kiombo ya lo lɛkɛ 31]

Ohomba akɔna wele la kalasa ya lâdiko?

Anto efula wɔtɔ kalasa y’adidi nongamɛka dia kondja diewo diayoyâkimanyiya dia kondja elimu w’amɛna ndo wa falanga efula. Koko dui dia lonyangu ko alapɔlɔ washa lɛɛta mɛnyaka dia paka ka nɛi ɔtɔi keto ka wanɛ watshɔ lo kalasa ya lâdiko mbayongaka la diewo lo ɛnɔnyi esamalo wa wekelo. Koyanga le tɔtɔi t’anto tɔsɔ, onde diewo diawɔ ndjakondjiyɛka weho akɔ tshɛ olimu wa dimɛna? Tende kɛnɛ kata eyangelo ndo wekelo ɛmɔtshi weke ka salema lo dikambo sɔ.

“Ntshɔ lo kalasa y’adidi ya Harvard kana Duke halembetshiya ɔnɛ weho akɔ tshɛ onto ayoyokondja olimu wa dimɛna efula ndo wa falanga efula. . . . Kɔpanyi hayeye akambo efula lo kɛnɛ kendana la ɛlɔngɔlɔngɔ waya ndjoyanga elimu. Dipɔlɔmɛ dimɔtshi (di’oma lo kalasa y’adidi ya weke) mbeyaka mambiya. Koko kɛnɛ koleki ohomba le onto lɔsama l’olimu ele kɛnɛ kakoka kana kahakoke onto layanga olimu sala.”​—Newsweek, Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 1, 1999.

“Kânga mbele otshikitanyi la nshi yakete elimu w’amɛna wa nshi nyɛ nɔmbaka dia onto monga la akoka wa lâdiko . . . , akoka walɔmbama di’onto monga lawɔ dia kamba elimu ɛsɔ wekɔ akoka wele l’anto wambosala ɛnɔnyi divwa lo kalasa y’akumi, ya wadielo ndo y’ofundelo. . . , koko aha akoka w’oma lo kalasa y’adidi. . . . Eelo, ambeki kema l’ohomba wa ntshɔ lo kalasa ya lâdiko dia kondja olimu wa dimɛna, koko vɔ wekɔ l’ohomba wa monga l’akoka wa lâdiko.”​—American Educator, Eleko kamɔnga akatshi 2004.

“Kalasa efula ya lâdiko hayoleke mbidja yimba lo woho waya andja ɔnɛ nshi nyɛ ndo woho wakoka akambo tomba dia vɔ mbeya nganɛ wakokawɔ nɔngɔsɔla ambeki dia ndjokondja elimu l’ɔkɔngɔ wa vɔ mana kalasa yawɔ. Anto efula woleka . . . nanga kalasa y’elimu w’anya. Oma l’ɔnɔnyi 1996 polo ndo lo 2000 lofulo l’anto wɔtɔ lo kalasa shɔ lakadɛ lo pursa 48. . . . Nshi nyɛ, apɔlɔmɛ wa kalasa ya lâdiko waya bu la nɛmɔ efula oko nshi ya ntondo.”​—Time, Ngɔndɔ ka ntondo 24, 2005.

“Wekelo ɔmɔtshi wakasale Département du travail américain lo ɔnɔnyi 2005 wakɛnya dia kasato ɔtɔi ka wanɛ wasala ɛnɔnyi ɛnɛi lo kalasa ya lâdiko hawototana olimu wɛdimi la okanda wakaweke.”​—The Futurist, Ngɔndɔ k’esambele/Ngɔndɔ k’enanɛi 2000.

Lo menda akambo asɔ tshɛ, embetsha efula wekɔ la tâmu efula lo kɛnɛ kendana la wahɔ wele la kalasa y’adidi ɛlɔ kɛnɛ. Alapɔlɔ ɔmɔtshi wa lonyangu wakatombe lo Jurunalɛ Futurist mbutaka ɔnɛ: “Tekɔ lo mbetsha anto dikambo dia eyango wa lo nshi yayaye wele kema amɛna.” Koko tolembete kɛnɛ kata Bible lo dikambo dia Nzambi: “Dimi leli [Jehowa Nzambi k]aye, latuketshaka dia we nduwana. Ndu latukolombolaka lu mbuka kahumbaye ntsho. Utunduyala we akalungi elembe ami, tshiki ki kaye kutuyala utamanya, la sambu kaye k’ololo kutuluwana otekoya.”​—Isaya 48:17, 18.

[Osato wa lo lɛkɛ 28]

Vɔ wakatshike eyango awɔ hita ko wakayele Yeso