Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Nehemiya
ƐNƆNYI dikumi l’ehende wakete tatɛ lam’akasalema awui w’ekomelo wɔkɔndwami lo dibuku dia lo Bible dia Ezera. Etena kakakoke kakianɛ dia “nongosola la mpika Jerusalema ntu.” Dikambo sɔ diakahombe mɛnya etatelo ka mingu 70 yakahombe konya le Mɛsiya. (Danyele 9:24-27) Dibuku dia Nehemiya diekɔ ɔkɔndɔ w’ekambi wa Nzambi wendana la ohikelo wa ehele ka Jerusalɛma nto. Dibuku diakɔ mbɔsaka etena k’ohomba kolekanyi ɛnɔnyi 12, mbuta ate tatɛ 456 la ntondo ka tena diaso (N.T.D.), polo yema l’ɔkɔngɔ wa 443 N.T.D.
Dibuku nɛ diakafundama oma le nguvɛrnɛrɛ Nɛhɛmiya. Diɔ diekɔ ɔkɔndɔ wa dimɛna efula wa woho wakatombwama ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ etena kakɔshi anto yɛdikɔ ya wolo ndo kakawayaɛkɛ le Jehowa Nzambi. Diɔ mɛnyaka hwe woho walɔmbɔla Jehowa akambo dia lolango lande kotshama. Diɔ diekɔ nto ɔkɔndɔ wa ɔnɔmbɔdi ɔmɔtshi waki la wolo ndo la dihonga. Losango lele lo dibuku dia Nehemiya mbishaka atɛmɔdi tshɛ wa mɛtɛ wa nshi nyɛ wetshelo w’ohomba efula w’ɔnɛ ‘ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu k’efula.’—Heberu 4:12.
“EHELI KA LUKUMBU KAKASHILI”
Nɛhɛmiya aki l’osomba wa wolo wa Susa lɛnɛ akandakambɛka nkumekanga Aratashasha ka Lonya l’otale olimu wakɛnyaka dia nkumekanga akɛkɛka otema le nde. Nɛhɛmiya aki la lonyangu heyama, etena kakandoke ɔnɛ wodja ande “weko l’atei w’asui la sonyi. [Ndo] eheli ka lukumbu la Jerusalema kakalana, kuki yayo yakalungula.” Nde akalɔmbɛ Nzambi l’otema ɔtɔi dia kondja ɛlɔmbwɛlɔ kande. (Nehemiya 1:3, 4) Etena kɛmɔtshi, nkumekanga akɛnyi dia Nɛhɛmiya aki la lonyangu ndo dikambo sɔ mbakayoshaka Nɛhɛmiya diaaso dia ntshɔ otsha la Jerusalɛma.
L’ɔkɔngɔ wa nde koma la Jerusalɛma, Nɛhɛmiya akende ehele l’otsho ndo nde akɛnya ase Juda ekongelo kande ka nyomohika ehele kakɔ. Ɔlɔshamelo wakatombe etena kakatatɛ olimu w’ohikelo. Koko, lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Nɛhɛmiya pami kaki la dihonga “eheli ka lukumbu kakashili.”—Nehemiya 6:15.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
1:1; 2:1—Onde “eleku k’akumi ahendi” kɔtɛkɛtami lo avɛsa ahende anɛ mendanaka la dui ɔtɔi? Eelo, eleko 20 kɔtɛkɛtami lanɛ ekɔ ɔnɔnyi wa diolelo dia nkumekanga Aratashasha. Koko, yoho ya wadielo yokambi lawɔ lo avɛsa ahende anɛ tshikitana. Tolembetelo ta lo ɔkɔndɔ mɛnyaka dia ɔnɔnyi wa 475 N.T.D. aki ɔnɔnyi wakahema Aratashasha lo okudi. Lam’ele afundji w’ase Babilɔna waki la mbekelo ka mbadiaka ɛnɔnyi wa diolelo dia nkumi ya dikanga ya la Pɛrɛsiya oma lo Nisana (Ngɔndɔ ka sato kana ka nɛi) polo Nisana kekina, ɔnɔnyi wa ntondo wakatatɛ Aratashasha mbolɛ aki lo Nisana 474 N.T.D. Omalɔkɔ, ɔnɔnyi ande wa 20 wa lowandji woshilami lo Nehemiya 2:1 wakatatɛ lo Nisana 455 N.T.D. Ngɔndɔ ka Kislevi (Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi kana ka dikumi l’ahende) kɔtɛkɛtami lo Nehemiya 1:1 aki Kislevi ka ɔnɔnyi wakete, mbuta ate ka ɔnɔnyi wa 456 N.T.D. Nɛhɛmiya akashile nto ngɔndɔ kɛsɔ oko ɔnɔnyi wakakoke ɛnɔnyi 20 wa diolelo dia Aratashasha. Ondo lo dikambo sɔ, nde akatatɛ mbadia ɛnɔnyi tatɛ etena kakâhema nkumekanga l’okudi. Kokaka monga nto ko Nɛhɛmiya akasale wadielo ande w’ɛnɔnyi lo tatɛ mbadia ɔnɔnyi akɔ lo ndjela kɛnɛ kelɛ ase Juda ɛlɔ kɛnɛ ɔnɛ ɔnɔnyi wele la nshi 365 watatɛ lo ngɔndɔ ka Tishiri kɔtɔnɛ la Ngɔndɔ ka divwa kana ka dikumi. Lo weho akɔ tshɛ, ɔnɔnyi wakatombe ɔtɛkɛta wa nɔngɔsɔla Jerusalɛma aki 455 N.T.D.
4:17, 18—Ngande wakoka onto sala olimu wa wokelo paka la lonya ɔtɔi? Le amɛmbi a wetsho ɔsɔ kokoka monga okakatanu. Amɛmbi a wetsho wakakokaka kimɛ ɛngɔ kaki l’ɔtɛ kana lo ahɛka la lonya ɔtɔi “ku lunya lukina nkimela ehumo.” Le ambiki waki l’ohomba wa kamba l’anya akɔ ahende dia sala olimu awɔ, “untu la untu aki la yombo yandi lu lukendi.” Vɔ waki suke dia ndɔsha etena tshɛ kakakokaka otunyi mbaɔtwɛ.
5:7—Lo yoho yakɔna yakatatɛ Nɛhɛmiya ‘pangwɛ anto a wake la ɛlɔhɛ’? Apami asɔ wakalɔmbaka asekawɔ ase Juda wahɔ a woke oma lo falanga yakawâsɔndjaka, lo sala ngasɔ, vɔ wakalanyaka Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. (Akambu w’Asi Lewi 25:36; Euhwelu k’Elembe 23:19) Ndo nto, wahɔ wakalɔmbaka ɔsɔndjishi akalekaka efula. Naka wahɔ wa “etenyi etoi ka lukama” wakalɔmbamaka ngɔndɔ tshɛ, kete vɔ waki yɛdikɔ ya pursa 12 lo ɔnɔnyi. (Nehemiya 5:11) Aki dikambo dia kɔlɔ efula dia nɔmba anto wakadiɛnɛka la ofutelo wa lokema l’elambo ndo la ndjala wahɔ wa ngasɔ. Nɛhɛmiya akânya akanga w’ɛngɔnyi lo kamba la Ɛlɛmbɛ wa Nzambi dia mbangola ndo mbahangwɛ ndo kɛsɔ akatondja etsha awɔ wa kɔlɔ sɛkɛ.
6:5—Lam’ele mbala tshɛ mikanda wa toseke wakadihamaka dimɛna, lande na kakatomɛ Sanabalata Nɛhɛmiya “mukanda hwe”? Ondo Sanabalata akalange dia akambo wa kashi wakate anto mbeyama lo sɛkɛ lo mbatomɛ mukanda hwe. Ondo nde akalongamɛka dia kɛsɔ akahombe momadja Nɛhɛmiya polo lo nde tshika olimu wa wokelo dia nde ndja ndjoyatɛkɛtɛla. Kana ondo Sanabalata akafɔnya dia kɛnɛ kakafundama lo mukanda ayokiya ase Juda wɔma wayowakonya dia vɔ tshika olimu wa wokelo. Nɛhɛmiya komboka wɔma ndo nde akatetemala la olimu wakawosha Nzambi.
Wetshelo le so:
1:4; 2:4; 4:4, 5. Lam’atomba ekakatanu a wolo kana etena kɔsaso tɛdikɔ t’ohomba efula, sho pombaka ‘tetemala lo dɔmbɛlɔ’ ndo sala akambo lo yoho yɔtɔnɛ la Ɔtɛkɛta wa Nzambi kana la ɛlɔmbwɛlɔ kalongolaso lo ekimanyielo k’okongamelo ande.—Romo 12:12.
1:11–2:8; 4:4, 5, 15, 16; 6:16. Jehowa kadimolaka alɔmbɛlɔ wa l’otema ɔtɔi w’ekambi ande.—Osambu 86:6, 7.
1:4; 4:19, 20; 6:3, 15. Kânga mbele Nɛhɛmiya aki pami kakokanaka kɛtshi, nde akatshike nto ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ ka pami kakɔsaka tɛdikɔ etena kahombama ndo kakâmɛka losembwe la dihonga tshɛ.
1:11–2:3. Kiɔkɔ ya woke y’ɔngɛnɔngɛnɔ waki Nɛhɛmiya komonga dihole dia lokumu diaki lande dia mbidjɛka nkumekanga wanu lo dikɔhɔ, koko aki ohamelo wa ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Shi ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa ndo ɛngɔ tshɛ kahamia ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ pombaka monga kɛnɛ koleki ohomba le so ndo kiɔkɔ ya woke ya ɔngɛnɔngɛnɔ aso?
2:4-8. Jehowa akatshutshuya Aratashasha dia nde mbisha Nɛhɛmiya lotshungɔ la nde ntshɔ ndo nyomotohika nto ehele ka Jerusalɛma. Tukedi 21:1 mbutaka ɔnɛ: “Utema wa khum’ekanga weli okedi w’ashi lu lunya la [Jehowa]. Ndi atôlombolaka lu dihuli tshe dialangandi.”
3:5, 27. Hatohombe mbɔsa olimu w’anya wasalaso dia wahɔ wa ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ oko ɛngɔ k’anyanya kakitshakitsha nɛmɔ diaso, oko wakasale ‘anto a wake’ w’ase Tekoa. Lo dihole dia ntsha ngasɔ, sho koka mbokoya ase Tekoa waki anto k’anto, wanɛ waketawɔ la lolango lawɔ dia sala olimu ɔsɔ.
3:10, 23, 28-30. Efula l’atei aso sukɛka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo waa ngelo yaso etena kele amɔtshi wekɔ l’akoka wa monɔ lɛnɛ ele ohomba efula w’apandjudi wa Diolelo. Sho kokaka sala ngasɔ lo mbisha lonya lo olimu wa wokelo wa Mbalasa ka Diolelo ndo lo welo wadjama dia kimanyiya wanɛ wambohomɔ mpokoso kɛmɔ, koko yoho yoleki tshɛ ele lo ndjashaka lo olimu w’esambishelo ka Diolelo.
4:14. Etena kadiɛnɛso la ɔlɔshamelo, sho lawɔ kokaka tondoya wɔma lo mbohɔka “[Jehowa], leli wuki ndu leli woma.”
5:14-19. Le emendji w’Akristo, nguvɛrnɛrɛ Nɛhɛmiya ekɔ ɛnyɛlɔ koleki dimɛna k’onto laki la okitshakitsha, laki komonga la yimba ya lokaki ndo laki la kɛsɔ. Kânga mbele nde aki la ohetoheto lo sala tshɛ dia anto kitanyiyaka Ɛlɛmbɛ wa Nzambi, nde kombahemɛ akina l’ɔtɛ wa wahɔ wa lokaki. Lo yoho yotshikitanyi, nde akayakiyanyaka di’anto wakasɔkishamaka ndo dia ase wola. Nɛhɛmiya akatshikɛ ekambi tshɛ wa Nzambi ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ lo monga la lokaho.
“[NZAMBI K]AMI LI, UMBUHO OLOLO”
L’ɔkɔngɔ wa ehele ka Jerusalɛma shila, Nɛhɛmiya akasale kuke yayɔ ndo akɔshi tɛdikɔ dia osomba kokamɛ. Nde akatatɛ funda ɔkɔndɔ w’ɔlɔndji wa waoho w’anto. Etena kakasangana anto tshɛ “lu dihuli dia hwe la ntundu ka Suku di’Ashi,” ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra akadia dibuku di’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ ndo Nɛhɛmiya nde l’ase Lɛwi wakalembetshiya anto Ɛlɛmbɛ. (Nehemiya 8:1) Kɛnɛ kakaweke lo dikambo diendana la Fɛtɛ ya Totombotombo akâtshutshuya dia vɔ sala fɛtɛ kɛsɔ la ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ.
Otshumanyelo okina wakayele, ndo lɛkɔ ‘tokanula t’ase Isariyɛlɛ’ wakashola pɛkato yakasale wodja lo sɛkɛ, ase Lɛwi wakohola woho wakasalɛ Nzambi Isariyɛlɛ akambo, ndo anto wakadje dɔkɔlɔkɔ “dia nkendakenda lu elembe wa [“Nzambi ka mɛtɛ,” NW].” (Nehemiya 9:1, 2; 10:29) Lam’ele lâsɔ ko Jerusalɛma atonge l’anto efula wadjasɛ lɔkɔ, wakoke owale dia onto 1 lo anto 10 wakasɛnaka lo andja w’osomba monɔ dia ndjodjasɛ l’etei k’osomba. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, wakasapola ehele la ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba lo yoho nyɛ yele “waelu w’ongenongeno w’uma la Jerusalema wakukema etali.” (Nehemiya 12:43) Ɛnɔnyi dikumi l’ehende l’ɔkɔngɔ wa oyelo ande la Jerusalɛma, Nɛhɛmiya akakalola lo olimu ande laka Aratashasha. Ase Juda wakatatɛ ndjadja mindo. L’ɔkɔngɔ w’okalwelo ande la Jerusalɛma, Nɛhɛmiya akɔshi yɛdikɔ yahombama dia nɔngɔsɔla dikambo sɔ. Nde akalɔmbɛ la okitshakitsha tshɛ lo dikambo diande ndamɛ ɔnɛ: “[Nzambi k]ami li, umbuho ololo!”—Nehemiya 13:31.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
7:6-67—Lande na kele listɛ lakasale Nɛhɛmiya la atshikadi wakakalola la Jerusalɛma la Zerubabɛlɛ tshikitana la listɛ lakasale Ɛzɛra l’oseka nkumbo tshɛ? (Ezera 2:1-65) Ɔkɔkɔ wa otshikitanu ɔsɔ mbeyaka monga ondo nɛ dia Ɛzɛra ndo Nɛhɛmiya wakakambe la tɔkɔkɔ totshikitanyi. Ɛnyɛlɔ, lofulo la wanɛ wakafundja nkombo yawɔ dia kalola mbeyaka tshikitana la lofulo la wanɛ wakakalola. Ondo ɛkɔndɔ ehende ɛsɔ tshikitana nto nɛ dia ase Juda amɔtshi waki kokoka shikikɛ ɔlɔndji wa dioho diawɔ lo etatelo wakayosalaka dui sɔ l’ɔkɔngɔ diko. Koko ɛkɔndɔ akɔ ehende mbɔtɔnɛka lo dikambo nɛ: Lofulo la wanɛ wakakalola laki 42360 lo minya ɛhɔmbɔ ndo amembi w’esambo.
10:34—Lande na kakawalɔmbaka anto dia mbela kunyi? Kunyi shɔ yakakimɔmaka kɔnɔmbamaka lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. Ɔlɔmbɛlɔ ɔsɔ wakaye oma lo dihombo diaki lawɔ. Waki l’ohomba w’efula wa kunyi dia tshumbaka elambo lo ediakelo. Ondo, waa Netinimɛ waki komonga ase Isariyɛlɛ wakakambaka oko ɛhɔmbɔ wa lo tɛmpɛlɔ komonga efula. Omalɔkɔ, wakoke owale dia shikikɛ anto wakahombaka tetemala mbela kunyi.
13:6—Edja ka ngande kaki Nɛhɛmiya komonga la Jerusalɛma? Bible mbutaka paka ɔnɛ “lam’aketi nshi motshi,” kana “lo ekomelo ka nshi shɔ” Nɛhɛmiya akalɔmbɛ nkumekanga dia nde kalola la Jerusalɛma. Lasɔ, hatokoke shikikɛ edja ka ngande kakinde komonga lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ wa nde kalola la Jerusalɛma, Nɛhɛmiya akɛnyi dia dioho di’ɛlɔmbɛdi kosukamamɛka ndo anto kokitanyiyaka ɔlɛmbɛ wendana la Sabato. Anto efula wakatshuke wamato w’angɛndangɛnda ndo anawɔ kɔtɛkɛtaka ɔtɛkɛta w’ase Juda. Ondo Nɛhɛmiya akatshu edja efula diakɔ diakalana awui.
13:25, 28—Lâdiko dia ‘nde pangwɛ’ ase Juda wakakalola ɛkɔngɔkɔngɔ, naa tɛdikɔ tokina ta mingola anto takɔshi Nɛhɛmiya? Nɛhɛmiya ‘akawadje mananu’ lo woho wakandâvusolɛ dombwelo diele lo Ɛlɛmbɛ waki Nzambi. Nde ‘akakɔmɔla amɔtshi,’ ondo lo toma dia vɔ mbadja fimbo lo ndjela yɛdikɔ ya lɛɛta y’ohembwelo wa kilombo. Dia nde mɛnya dia nde kɔngɛnangɛna lɔkɛwɔ lawɔ la kɔlɔ ‘nde akahatola amɔtshi divo.’ Nde akatshanya nto okana wa Ɔlɔmbɛdi wa lâdiko Eliyashibɛ ɔnɛ lakatshuke ɔnaki Sanabalata k’ose Hɔrɔna.
Wetshelo le so:
8:8. Oko weso embetsha w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi, sho ‘mbolembetshiyaka’ lo mbomanya anto fundo, lo tɔtɔmiya, lo nembetshiya Afundelo dimɛna dimɛna ndo lo kamba dimɛna la awui akɔ.
8:10. “Ongenongeno wa [Jehowa]” ndjaka lo mbeya ndo lo kotsha ehomba wa lo nyuma ndo lo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka teokrasi. Ekɔ mɛtɛ ohomba dia sho mbeka Bible l’etete, mbɔtɔka mbala la mbala lo nsanganya y’Akristo ndo ndjashaka lo olimu wa sambisha Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki!
11:2. Tshika sango diande ndo ntshɔ otsha la Jerusalɛma dia todjasɛ akalɔmbaka adepasɛ efula ndo mbela onto awui amɔtshi wa kɔlɔ. Anto waketawɔ la lolango lawɔ dia sala dui sɔ waki la yimba ya ndjahombia. Sho lawɔ kokaka mɛnya yimba ya ngasɔ etena kakondjaso waaso wa ndjakimɔ la lolango dia kambɛ anto akina lo nsanganya ya weke ndo lo waaso akina.
12:31, 38, 40-42. Memba ekɔ yoho ya dimɛna ya tombola Jehowa ndo mɛnya lowando laso le nde. Sho pombaka membaka la otema ɔtɔi lo nsanganya y’Akristo.
13:4-31. Sho pombaka ndjalama diaha nsɛnɔ yaso sɛngiyama la mposa ka lomombo la l’emunyi, kɔta mishiko ndo apɔstazi.
13:22. Nɛhɛmiya akeyaka dimɛna dia nde akahombe mbikoya la Nzambi. Sho lawɔ pombaka mbeya dimɛna dia tayoyokoya la Jehowa.
Ekɔ ohomba mbetawɔma le Jehowa!
Omembi w’esambo akembe ate: “Naka [Jehowa] hahiki luudu, wane waluhika, watukambaka ukambakamba.” (Osambu 127:1) Dibuku dia Nɛhɛmiya mɛnyaka mɛtɛ ka ɛtɛkɛta ɛsɔ!
Wetshelo wakondja wekɔ hwe. Naka sho kombolaka tondoya lo oseka dikambo tshɛ diasalaso, sho pombaka mbetawɔma le Jehowa. Onde sho kokaka mɛtɛ nongamɛ dia Jehowa tɔtshɔkɔla, naka sho hatetsha ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yaso? Lo ɛnyɛlɔ ka Nɛhɛmiya, nyɛsɔ tetsha ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa ndo ohamelo awɔ lo dihole dia ntondo.
[Osato wa lo lɛkɛ 28]
‘Otema wa nkumekanga wele ɔkɛdi w’ashi lo lonya la Jehowa’
[Osato wa lo lɛkɛ 29]
Nɛhɛmiya, pami ka kɛtshi ndo kakɔsaka tɛdikɔ akaye la Jerusalɛma
[Osato wa lo lɛkɛ 30]
Onde wɛ mbeyaka woho wa ‘nembetshiya’ Ɔtɛkɛta wa Nzambi?