Wodielo w’ana l’andja watshikawɔ dia onto sala kɛnɛ kalangande
ONDE wɛ atɛnaka ɔna atetemala nɔmba ɛngɔ kɛmɔtshi kahalange ambutshi ande dia mbosombɛ? Kana ɔna lalanga ndawɔ kana kɛnya etena kakawote ambutshi ande ɔnɛ “djasɛ”? Wɛ kokaka mɛna dia lo tena dia ngasɔ, ombutshi kombolaka sala kɛnɛ koleki dimɛna le ɔna. Koko, mbala efula ambutshi mbishaka ana kɛnɛ kalangawɔ. Etena kalela ɔna, ambutshi ndjotshikitanyaka kema lo eelo.
Mɛnamaka dia ambutshi efula mbɔsaka dia monga ombutshi w’ɔlɔlɔ nembetshiya mbisha ana kɛnɛ tshɛ kalangawɔ. Ɛnyɛlɔ, lo wodja wa États-Unis wakakɔnya ana 750 waki l’ɛnɔnyi oma lo 12 polo 17. Etena kakawawambola kɛnɛ katowosalaka naka ambutshi awɔ wambota ɔnɛ kema, suke la pursa 60 y’ana wakate dia vɔ totetemalaka nɔmba. Pursa 55 wakɛnyi dia tshelo shɔ mongaka la etombelo w’ɛlɔlɔ. Ambutshi awɔ mɛnaka dia yoho shɔ ya mbetawɔka kɛnɛ tshɛ kalɔmba ɔna ekɔ yoho mɔtshi ya mɛnya ngandji, ko onde ngasɔ mɛtɛ mbediɔ?
Tɔsɛdingole yokedi ya lomba y’oma lo Bible nyɛ: ‘Naka onto ndanya okambi ande lo mbɔsɛngasɛngaka oma ko dikɛnda diande, kete l’opalanga ande nde hoyonga la lowando.’ (Tukedi 29:21) Ekɔ mɛtɛ di’ɔna kema okambi. Ko onde wɛ hetawɔ dia tɔndɔ sɔ mendanaka la wodielo w’ɔna? Sɛngasɛnga ana, mbuta ate mbashaka kɛnɛ tshɛ kalɔmbawɔ mbeyaka ndjakonya dia vɔ ndjonga epalanga ‘wahokana losaka,’ wa tɔlɔmbɔ ndo wele bu la lowando.
Lo wedi okina, Bible ndakaka ambutshi ɔnɛ: “Ekiya ona lu mbuka k’ololo kahumbandi ntsho.” (Tukedi 22:6) Ambutshi wele la lomba ndjelaka ɛlɔmbwɛlɔ ka lo Bible kɛsɔ lo mbidja ɛlɛmbɛ wokɛma, w’amɛna ndo wakoka. Vɔ hawɔshi dia mboka ɔna ngandji nembetshiyaka mbosha kɛnɛ tshɛ kalangande; kana vɔ hawosha ɔna ɛngɔ nɛ dia nde ambolela, ambɔtɛtɛ ndo ambomala. Koko, vɔ mbetawɔka ɛtɛkɛta wa lomba waki Yeso wata ɔnɛ: ‘Eelo kayɛ kayale Eelo ndo Kema kayɛ kayale Kema.’ (Mateu 5:37) Ko kakɔna kalɔmbama dia mbodia ana? Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi ka dimɛna efula.
“Uku pitu lu anya”
Bible mbɛdikaka diɔtɔnganelo diele lam’asa ambutshi l’ana lo yoho yɛnya dimɛna ohomba w’ɔna ndjela ɛlɔmbwɛlɔ k’ambutshi. Osambu 127:4, 5 mbutaka ɔnɛ: “Uku pitu lu anya wa minginga ka wulu, osoku mbeli ana w’olongo a pami. One leli la ukulu wuludi too la pitu nye, eli la ongenongeno.” Ɔnkɔnɛ, ana mbɛdikamaka la pito ndo ambutshi la mengenga ka wolo. Oko weya mengenga dia pito yande hatotsheta ɛngɔ kokande otshetatsheta mbele ndo ambutshi wa ngandji mbeyaka dia wodielo w’ana nɔmbaka mbidja welo efula. Vɔ kombolaka di’anawɔ ndjokoma epalanga wele la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la dimɛna. Vɔ nangaka di’anawɔ sala ɛsɔnwɛlɔ w’amɛna, monga la lomba, mbewɔ ekakatanu w’anyanya ndo kotsha eyango w’eshika. Koko ambutshi pombaka mbidja welo dia kotsha oyango ɔsɔ.
Kakɔna kahombama dia lohito tshieta ɛngɔ koliokiwɔ? Pombaka lilɔngɔsɔla dimɛna dimɛna, likokɛ dimɛna ndo litɔlɔnganya dimɛna la ɛngɔ kalangaso tshieta. Woho akɔ wâmɛ mbele, ana pombaka nɔngɔswama, kokamɛ ndo nɔmbwama dimɛna dia vɔ koma epalanga w’eshika. Nyɛsɔ tɔsɛdingole awui asato asɔ wendana la wodielo w’ɔna.
Nɔngɔsɔla lohito dimɛna dimɛna
Pito yakakambaka la mengenga lo nshi yakafundamaka Bible yakalɔngɔswamaka dimɛna dimɛna. Wakɔsaka shongosongo ya wolo kana lowandji la nkeka ko lisɔngɔla dimɛna dimɛna dia shɔdi monga pɛmɔ. Lo koma kina wakadjaka losala dia lohito ntshɔ dimɛna otsha la ntondo aha la lɔ mengengɔ la lɔpɛpɛ.
Ambutshi nangaka dia anawɔ monga oko pito shɔ ya wolo yosembwe tɔɔ yahengengɔ. Omalɔkɔ, naka wekɔ la lomba, kete vɔ hawodihe washo lo munga ya weke, koko la ngandji tshɛ vɔ kimanyiyaka anawɔ dia vɔ tshika sala munga yakɔ. Vɔ wayonga la olimu efula wa sala lo dikambo di’oseka ɔna tshɛ, nɛ dia “akambu w’enginya watukelekamaka l’utema wa dikenda.” (Tukedi 22:15) Omalɔkɔ, Bible ndakaka ambutshi dia vɔ mpokola anawɔ. (Efeso 6:4) Lo mɛtɛ, ohokwelo wekɔ ohomba efula dia mbetsha ndo mingola yimba ndo dionga di’ɔna.
Diakɔ diata Tukedi 13:24 ɔnɛ: “One lahetawo nkomola on’andi ohehela, atûhetshaka. Keli one latukaka on’andi ngandji, atôkomolaka tena dimotshi dia mbungula.” Lo divɛsa nɛ, ɔhɛhɛla nembetshiyaka toho tshɛ ta mingola ɔna. Lo mpokola ɔna la ngandji, ambutshi nyangaka dia mingola munga yele naka yɔ mbika edio, kete ɔna hatonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’opalanga ande. Lo mɛtɛ ombutshi wahasha ohokwelo wa ngasɔ mpetshaka ɔnande, koko ɔnɛ lahokola ɔnande mbolangaka.
Ndo nto, ombutshi wele la ngandji kimanyiyaka ɔnande dia nde shihodia ɛkɔkɔ wodjishande ɛlɛmbɛ. Omalɔkɔ, ohokwelo hendana tsho la mbidja ɛlɛmbɛ ndo la mbisha dilanya, koko kɛnɛ koleki ohomba ele kimanyiya ɔna dia nde shihodia ɛlɛmbɛ akɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “One latulamaka elembe, eli ona la yimba.”—Tukedi 28:7, sho mbɛnganyisha alɛta ango.
Losala ladja mengenga lo lohito kimanyiyaka dia lohito ntshɔ dimɛna l’ɔkɔngɔ wa lɔ mimɔ oma l’ota. Woho akɔ wâmɛ mbele, wetshelo wa lo Bible w’oma le Otungi wa nkumbo tshikalaka le ana koyanga l’ɔkɔngɔ wa vɔ mimɔ la ngelo ndo mbakimanyiyaka lo lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo. (Efeso 3:14, 15) Ko ngande wakoka ambutshi ndjashikikɛ dia wetshelo ɛsɔ ‘wambokakatɛ’ mɛtɛ lo etema w’anawɔ?
Tende dako nɛ diakasha Nzambi ambutshi w’ase Isariyɛlɛ lo nshi ya Mɔsɛ: “Aui ane wamumukudjangela elo, wayali l’utema aye. Kuwakokomiyaki an’aye.” (Euhwelu k’Elembe 6:6, 7) Ɔnkɔnɛ, ambutshi pombaka sala awui ahende. Ntondotondo, vɔamɛ pombaka mbeka ndo kamba la Ɔtɛkɛta wa Nzambi dia vɔ koma lo nanga ɛlɛmbɛ waki Nzambi. (Osambu 119:97) Oma lâsɔ, vɔ kokaka ndjosala dui dia hende dia lo divɛsa diakɔ, mbuta ate ‘kɔkɔmiya’ ɛlɛmbɛ waki Nzambi l’etema w’anawɔ. Kɛsɔ nembetshiyaka kɔkɔmiya ohomba w’ɛlɛmbɛ akɔ l’etema w’anawɔ l’ekimanyielo ka wetshelo wa dimɛna ndo wa mbala la mbala.
Mbokɛmaka hwe dia atɔndɔ wa lo Bible wendana la ohokwelo w’ɔna la ngandji etena kasalande munga ya weke hawoshile nɛmɔ. Ɔsɔ ekɔ toho t’amɛna ta nɔngɔsɔla ana dia vɔ tolaka dimɛna.
Kokɛ lohito
Tonyomokalolɛ ɛnyɛlɔ kele lo Osambu 127:4, 5. Tohɔ dia mengenga ‘ndodiaka mpata’ kande la pito. L’ɔkɔngɔ wa nɔngɔsɔla pito, ekɔ ohomba ndjikokɛ. Omalɔkɔ, mengenga akayiɛmbaka lo mpata lɛnɛ akiyɔ kokoka ndana kana pembɔ esadi. Dui dia diambo ko, Bible tɛkɛtaka lo yoho ya prɔfɛsiya dia Mɛsiya aki oko lohito lakasɔngɔma dimɛna diakɔ diele She ‘akawoshɛ lo mpata kande.’ (Isaya 49:2) Jehowa Nzambi She koleki mbokana ngandji akasale ngasɔ dia kokɛ Yeso Ɔnande la ngandji oma lo wâle tshɛ polo ndo lam’akakoke etena kakashikikɛma dia Mɛsiya ndjakema oko wakadiatama. Kânga lo etena kɛsɔ, Nzambi akakokɛ Ɔnande diaha nde tshikala pondjo lo nyɔi, lo mbolola dia nde tɔsɛna l’olongo pondjo pondjo.
Woho akɔ wâmɛ mbele ambutshi w’ɛlɔlɔ kokɛka anawɔ oma lo wâle waya oma lo andja ɔnɛ watalana. Dia sala dui sɔ, ambutshi mbeyaka shimba anawɔ diaha vɔ sala awui amɔtshi wakoka mbadja lo wâle wa tɔsɛngiya ta kɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, ambutshi wele la lomba mbɔsaka tɔndɔ nɛ la nɛmɔ: ‘Lɔngɛnyi la kɔlɔ latolanyaka mbekelo y’ɔlɔlɔ.’ (1 Koreto 15:33) Kokɛ ana diaha mbɔtɔnɛ la anto wahakitanyiya atɔndɔ wa lo Bible wendana la lɔkɛwɔ mbeyaka mbakimanyiya diaha vɔ sala munga yakoka mbaokadja wâle.
Ana hawotetawɔka mbala tshɛ ekokelo k’oma le ambutshi awɔ. Vɔ mbeyaka tona ekokelo kɛsɔ etena kɛmɔtshi, nɛ dia mbakokɛ ayɔlɔmbaka mbala efula dia mbasekɛ awui amɔtshi. Ofundji ɔmɔtshi walɛnyama efula w’abuku wendana la wodielo w’ana mbutaka ate: “Kânga mbele mbala efula vɔ hawotota ndo ondo hawotolanga kaloya losaka lo etena kɛsɔ, ana nangaka mɛtɛ di’ambutshi awɔ mbakokɛ ndo mbasha ɛlɔmbwɛlɔ ka dimɛna lo lɔsɛnɔ. Sho kokaka sala dui sɔ lo monga ombutshi wɔsa lowandji lande la nɛmɔ ndo ladja ɛlɛmbɛ.”
Eelo, kokɛ ananyu oma l’oseka dui tshɛ diakoka mbashishɛ wɔladi ndo eongelo ka pudipudi lo washo wa Nzambi ekɔ yoho ya dimɛna ya mbaɛnya dia nyu mbaokaka ngandji. Lo edjedja ka wonya, ondo vɔ wayoyoshihodia lande na kakawadjɛka ɛlɛmbɛ akɔ ndo wayɔngɛnangɛna woho wakayakokɛka la ngandji tshɛ.
Nɔmbɔla lohito
Tolembete dia Osambu 127:4, 5 mbɛdikaka ombutshi la “minginga ka wulu.” Onde kɛsɔ nembetshiyaka dia paka papa mbakoka mɛmba ɔkɛndɛ w’ombutshi? Kema. Lo mɛtɛ, tɔndɔ dia lo ɛnyɛlɔ kɛsɔ mendanaka la waa papa la waa mama ndo kânga ombutshi wôdia ana ndamɛ. (Tukedi 1:8) Etelo k’ɔnɛ “minginga ka wulu” mɛnyaka di’onto pombaka mbidja welo w’efula dia mboka lohito. Lo nshi yakafundamaka Bible, mbala efula wakalɛngaka eta la fɛsa ndo wakatɛka ɔsɔlayi dia nde ‘mbikamɛ ota,’ ondo lo kamba la lokolo lande dia mbonɛ. (Jeremiya 50:14, 29) Mbokɛmaka hwe dia akalɔmbamaka mbidja welo efula dia minɛ ota dimɛna!
Woho akɔ wâmɛ mbele mbodia ana nɔmbaka dia mbidja welo efula. Vɔ hawole tsho lo ngango, oko wele lohito hakoke ntshɔ lɔamɛ dia totshieta ɛngɔ. Lonyangu ko, mɛnamaka di’ambutshi efula ɛlɔ kɛnɛ hawodje welo wahombama dia mbodia ana dimɛna. Vɔ sɔnaka yoho ya wɔdu. Vɔ tshikaka dia televiziɔ, kalasa ndo asekawɔ ana mbetsha anawɔ otshikitanu wele lam’asa ɔlɔlɔ la kɔlɔ, awui wendana la lɔkɛwɔ ndo la dieyanelo. Vɔ mbetawɔka di’anawɔ monga la kɛnɛ tshɛ kalangawɔ. Ndo etena kɛnawɔ dia tona dikambo dimɔtshi ekɔ wolo efula, vɔ mbetawɔka, mbala efula lo mbuta ɔnɛ hawolange nyangiya anawɔ. Lo mɛtɛ, woho washawɔ anawɔ lotshungɔ la sala kɛnɛ kalangawɔ ayowakonya lo vɔ sowa lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo.
Mbodia ana ekɔ olimu wa wolo. Sala dikambo sɔ l’otema ɔtɔi ndo lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Ɔtɛkɛta wa Nzambi nɔmbaka mbidja welo efula, koko welo ɛsɔ mbelaka etombelo w’amɛna efula. Jurnalɛ Parents mbutaka ɔnɛ: “Wekelo. . . wakɛnya di’ana wodiama oma le ambutshi wele la ngandji koko wakamba la lowandji lawɔ, mbuta ate ambutshi wasukɛ anawɔ ndo wawadjɛ ɛlɛmbɛ wa shikaa wekɔ ambeki woleki timba, woleki monga la diɔtɔnganelo dia dimɛna l’anto akina, wayaoka dimɛna ndo wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ oleki ana wodiama oma le ambutshi wadiha washo lo awui wa kɔlɔ ndo waleka djawudi.”
Ekɔ ɔlɔlɔ okina nto woleki. Takasɛdingola la diko etenyi ka ntondo ka Tukedi 22:6 kata ɔnɛ: “Ekiya ona lu mbuka k’ololo kahumbandi ntsho.” Divɛsa diakɔ tetemalaka la ɛtɛkɛta wasanganya otema w’ɔnɛ: “Ku lam’ayunduyala ekumanyi, ndi hangana uma loko.” Onde yokedi yakasambiyama shɔ mɛnyaka dia lo weho akɔ tshɛ ɔna ayolowana? Kema. Ɔnayɛ ekɔ la lotshungɔ la sɔna kɛnɛ kalangande ndo lam’ayondola nde ayokamba lalɔ. Koko divɛsa sɔ mbishaka ambutshi eshikikelo koludi la ngandji. Naa eshikikelo kakɔ?
Naka wɛ ekɔ lo mbodia anayɛ lo ndjela alako wa lo Bible, kete wɛ ekɔ lo mbakimanyiya efula dia vɔ kondja etombelo w’ɛlɔlɔ, mbuta ate mɛna anayɛ wakoma epalanga w’anto w’eshika ndo wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ. (Tukedi 23:24) Ɔnkɔnɛ, sala tshɛ dia nɔngɔsɔla “pitu” yayɛ ya nɛmɔ, ndjikokɛ ndo yasha tshɛ dia ndjilɔmbɔla. Wɛ hanyangaki pondjo.
[Osato wa lo lɛkɛ 13]
Onde ambutshi mɛnyaka dia vɔ mbokaka anawɔ ngandji lo mbashaka kɛnɛ tshɛ kayangawɔ?
[Osato wa lo lɛkɛ 15]
Ombutshi wele la ngandji nembetshiyaka anande ɛkɔkɔ wodjinde ɛlɛmbɛ wa lo nkumbo
[Osato wa lo lɛkɛ 15]
Ambutshi w’ɛlɔlɔ kokɛka anawɔ oma lo wâle w’oma lo andja ɔnɛ watalana
[Osato wa lo lɛkɛ 16]
Mbodia ana ekɔ olimu wa wolo, koko vɔ wekɔ la etombelo w’ɛlɔlɔ