Kakɔna ketɛ lɔsɛnɔ ɔlɔ?
“Uki [Nzambi] woma, ulamaki elembe andi.”—UND. 12:13.
1, 2. Ngande wakokaso kondja wahɔ oma l’ɔsɛdingwelo wa dibuku dia Undaki?
TOKANYIYA dia onto ɔmɔtshi lɛnama dia nde ekɔ la diangɔ tshɛ. Nde ekɔ ɔnɛnɛ ɔmɔtshi wa lɛɛta wa lokumu, ɔmɔtshi l’atei w’anto woleki ɔngɔnyi la nkɛtɛ ndo loleki yimba l’atei w’anto wa lo lɔlɔnga lande tshɛ. Koko, l’atei w’akambo asɔ tshɛ wambondosala nde akayambola ate: ‘Kakɔna ketɛ lɔsɛnɔ ɔlɔ?’
2 Onto la ngasɔ akasɛnɛ mɛtɛ la nkɛtɛ ambeta yɛdikɔ y’ɛnɔnyi nunu sato. Lokombo lande Sɔlɔmɔna, ndo lo dibuku dia Undaki sho tanaka kɛnɛ katande lo kɛnɛ kendana la eyangelo wakandasale dia monga la ɔngɛnɔngɛnɔ. (Und. 1:13) Tekɔ la wetshelo efula wakokaso kondja oma l’akambo wakɛnyi Sɔlɔmɔna. Lo mɛtɛ, lomba latanaso lo dibuku dia Undaki koka tokimanyiya dia sho ndjadjɛ eyango wayotosha ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ lo nsɛnɔ yaso.
“Latatshanya lopepe”
3. Dikambo diakɔna diendana la lɔsɛnɔ diahomba anto tshɛ kana ladiɔ yimba?
3 Sɔlɔmɔna nembetshiyaka dia Nzambi akatonge lokema la diangɔ di’amɛna la nkɛtɛ ndo diangɔ sɔ diahakoke shila diayotetemalaka tâmbiya ndo tɔngɛnyangɛnya pondjo pondjo. Koko, hatokoke mɛtɛ mbeka etongelo ka Nzambi tshɛ nɛ dia lɔsɛnɔ laso lekɔ mondo efula. (Und. 3:11; 8:17) Oko wadita Bible, nshi ya lɔsɛnɔ laso yekɔ yema tshitshɛ ndo yɔ mbetaka esadi esadi. (Jobo 14:1, 2; Und. 6:12) Dikambo sɔ la dia totshutshuya dia sho kamba la nsɛnɔ yaso la lomba. Ɔsɔ bu y’ana ya dikambo nɛ dia andja waki Satana mbeyaka totshutshuya dia sho monga la yoho ya lɔsɛnɔ ya kɔlɔ.
4. a) Kakɔna kalembetshiya tshɛkɛta “anyanya”? b) Eyango akɔna wa lo lɔsɛnɔ wayangaso sɛdingola?
4 Dia tɔtɔmiya wâle waya oma l’okambelo wa kɔlɔ wa la lɔsɛnɔ, Sɔlɔmɔna ambokamba la tshɛkɛta “anyanya” oko mbala 30 lo dibuku dia Undaki. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimwami ɔnɛ “anyanya” mendanaka la dui dimɔtshi diele tshanana, diele bu ohomba ndo diele bu la nɛmɔ. (Und. 1:2, 3) Mbala mɔtshi Sɔlɔmɔna mɛnyaka diɔtɔnganelo diele lam’asa tshɛkɛta “anyanya” la ‘wotshanyelo wa lɔpɛpɛ.’ (Und. 1:14; 2:11) Mbokɛmaka hwe dia onto tshɛ layanga dia munda lɔpɛpɛ ekɔ kanga djele. Onto tshɛ lahemba dia sala dikambo sɔ ayotshikala anya hwe. Ndjadjɛ eyango wa kɔlɔ ayoyokonya paka lo lonyangu. Lɔsɛnɔ la lo dikongɛ nɛ di’akambo lekɔ mondo efula lo woho wahatakoke lietsha wetshetsha l’eyango watotshika anya hwe. Omalɔkɔ, dia tokimanyiya woho waha sho sala munga kɛsɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi diakasha Sɔlɔmɔna diendana la eyango wayela anto efula lo lɔsɛnɔ. Ntondotondo, tayɔsɛdingola oweso w’ɛngɛnɔngɛnɔ ndo wa lomombo la l’emunyi. Oma lâsɔ, tayɔkɛtshanya nɛmɔ diele la olimu wangɛnyangɛnya Nzambi.
Onde oyango w’ɛngɛnɔngɛnɔ ayotosha ɔngɛnɔngɛnɔ?
5. Lende akayange Sɔlɔmɔna ɛngɛnɔngɛnɔ?
5 L’ɛnyɛlɔ k’anto efula wa nshi nyɛ, Sɔlɔmɔna akayange kɛnɛ ketɛ lɔsɛnɔ ɔlɔ lo mbesa ɛngɛnɔngɛnɔ wa lo lɔsɛnɔ. Nde akafunde ate: “Dimi kunyima utema ami nduku ongenongeno.” (Und. 2:10) Lende akandayange ɛngɛnɔngɛnɔ? Lo ndjela Undaki tshapita 2, nde ‘akayangɛnyangɛnya la wanu,’ mbuta ate l’etena kakɔ kâmɛ nde aki la ndjakimɛ ndo akayasha l’elimu wa ndeka sala waa tojardɛ, mbika wa mvudu ya nkumekanga, mpokamɛ mishiki ndo ngɛnangɛna la mbo ya ndɛ y’ɛlɔlɔ.
6. a) Lande na kele kema kɔlɔ ngɛnangɛna la diangɔ dimɔtshi di’amɛna lo lɔsɛnɔ? b) Lo kɛnɛ kendana la tɔkɛnyɔ, wɛdimo akɔna wahombaso monga lawɔ?
6 Onde Bible toshimbaka dia ndjangɛnyangɛnya kâmɛ l’angɛnyi aso? Ndooko. Ɛnyɛlɔ, Sɔlɔmɔna akɛnyi dia sanga lokenga kâmɛ l’angɛnyi dia kɔkɔla demba l’ɔkɔngɔ wa sho kamba olimu wa wolo ekɔ woshasha ɔmɔtshi w’oma le Nzambi. (Adia Undaki 2:24; 3:12, 13.) Ndo nto, Jehowa ndamɛ keketshaka ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka dia ‘ngɛnangɛna ndo di’etema awɔ mbangɛnyangɛnya’ lo yoho yele ɔlɔlɔ. (Und. 11:9) Tekɔ l’ohomba wa kɔkɔla demba ndo wa kɛnya tɔkɛnyɔ t’amɛna. (Ɛdika la Mako 6:31.) Koko, ɔkɔkwɛlɔ wa demba hahombe mbɔsa dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yaso. Vɔ pombaka monga oko yangangɔ y’osadi yatotɔlɛka l’ekomelo ka mbo ya ndɛ mɔtshi ya wotsho. Sho mbetawɔka ɔnɛ oyadi sho nangaka diangɔ dia mpɛ sɔ efula, tayɔlɛmba esadi eto naka diɔ to mbalɛsɔ ndo diɔ hadiototolotsha. Woho akɔ wâmɛ mbele, Sɔlɔmɔna akɛnyi dia ndjasha paka l’eyango w’ɛngɛnɔngɛnɔ aki oko “untu latatshanya lopepe.”—Und. 2:10, 11.
7. Bonde kahombaso sɔna tɔkɛnyɔ taso la yewo?
7 Ndo nto, aha weho wa tɔkɛnyɔ tshɛ mbele amɛna. Tɔkɛnyɔ efula tekɔ wâle lo lonyuma ndo lo lɔkɛwɔ laso. Shi miliyɔ y’anto wamboshishaka oyango wa lo lɔsɛnɔ nɛ dia vɔ ‘wakayâkimɔ lo ɛngɛnɔngɛnɔ,’ lo nɔɔnɔ dia wolo, l’ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko kana lo tɔkɛnyɔ ta falanga? Jehowa tewolaka la ngandji tshɛ dia naka tayotshika etema ndo washo aso dia nanga akambo wele wâle le so, kete tayokondja etombelo wa kɔlɔ.—Ngal. 6:7.
8. Bonde kele kana yimba lo kɛnɛ kendana la yoho yaso ya lɔsɛnɔ ekɔ dui dia lomba?
8 Lâdiko dia lâsɔ, oweso w’ɛngɛnɔngɛnɔ waha la wɛdimo wayotoshimba dia sho mbidja yimba l’akambo w’ohomba efula. Tohɔ dia lɔsɛnɔ mbetaka esadi esadi ndo ndoko katoshikikɛ dia tayongaka nshi tshɛ la yônge y’ɔlɔlɔ ndo aha l’ekakatanu lo lɔsɛnɔ laso la mondo lɔnɛ. Omalɔkɔ mbele, oko wakanyomɛnya Sɔlɔmɔna, sho mbeyaka kondja wahɔ efula lo ntshɔ dia tosamba nkumbo kambovusha lakiwɔ ɔmɔtshi la ngandji, djekoleko naka nde ekɔ ɔnangɛso kana kadiyɛso ka kɔlamelo, la ntondo ka sho ntshɔ lo “luudu l’ongenongeno.” (Adia Undaki 7:2, 4.) Lande na kataso ngasɔ na? Etena kahokamɛso sawo di’okundelo ndo kakanaso yimba lo lɔsɛnɔ laki okambi wa kɔlamelo waki Jehowa wambovɔ ɔsɔ, sho mbeyaka tshutshuyama dia sɛdingola yoho yaso ya lɔsɛnɔ. Dui sɔ mbeyaka tɛnya dia sho pombaka tshikitanya eyango aso dia kamba la nshi yambototshikalɛ la lomba.—Und. 12:1
Onde lomombo layotosha ɔngɛnɔngɛnɔ?
9. Kakɔna kakashola Sɔlɔmɔna lo dikambo dia ɔngɔnyi?
9 Sɔlɔmɔna aki ɔmɔtshi l’atei w’anto wakaleke ɔngɔnyi la nkɛtɛ etena kakandafunde dibuku dia Undaki. (2 Ek. 9:22) Nde aki l’akoka wa kondja ɛngɔ tshɛ kakandalangaka. Nde akafunde ate: “Kene tshe kakakomiya ashu ami, ku dimi mbashato.” (Und. 2:10) Koko, nde akayoshola ɔnɛ diangɔ dia l’emunyi hadiosha ɔngɛnɔngɛnɔ. Nde akakumiya lo mbuta ate: “One latukaka falanga ngandji, hatuyilutaka; la one latukaka ukundji ngandji, hatunduyaka saki ka waho ayo.”—Und. 5:10.
10. Kakɔna kasha ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ɔngɔnyi wa mɛtɛ?
10 Kânga mbele diangɔ dia l’emunyi la nɛmɔ dia lo tshanda mɔtshi tsho, diɔ diakakoke monga la shɛngiya ya wolo le so. Eyangelo ɛmɔtshi weke kasalema lo États-Unis mɛnyaka dia pursa 75 y’ambeki wa lo ka ntondo k’adidi wakate dia oyango woleki ohomba lo lɔsɛnɔ ele monga la falanga efula. Oyadi vɔ mbokotshisha oyango ɔsɔ, onde vɔ wayonga mɛtɛ la ɔngɛnɔngɛnɔ? Atonga na. Anyangiyangi wakɛnyi dia ndjasha tshɛ l’eyango wa lomombo hasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ. Ambeta ɛnɔnyi efula, Sɔlɔmɔna aki la kanyi yakɔ yâmɛ. Nde akafunde ate: “Dimi lakayamotshiya ndu fesa la paunyi ndu ekundji wa khumi ya dikanga . . . [kele] tshe anyanya atu, uku untu latatshanya lopepe.”a (Und. 2:8, 11) Koko naka sho kamba la lɔsɛnɔ laso dia kambɛ Jehowa l’otema ɔtɔi ndo sho tshɔkwama oma le nde, kete tayokondja ɔngɔnyi wa mɛtɛ.—Adia Tukedi 10:22.
Olimu akɔna washa ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ?
11. Kakɔna kata Afundelo lo dikambo dia nɛmɔ diele la olimu?
11 Yeso akate ate: “Papa atukambaka edja ndu kakiane, ndu dimi latukambaka.” (Joa. 5:17) Ndoko tâmu dia Jehowa nde la Yeso kondjaka ɔngɛnɔngɛnɔ oma l’olimu awɔ. Bible mɛnyaka woho wakangɛnangɛna Jehowa olimu ande w’etongelo etena kakandate ate: “[Nzambi] akenyi kene tshe kakandatungi ati: Ukuku kawo.” (Etat. 1:31) Andjelo ‘wakatatɛ nembɔlembɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ’ etena kakawɛnyi kɛnɛ tshɛ kakatonge Nzambi. (Jobo 38:4-7) Sɔlɔmɔna nde lawɔ akangɛnangɛna nɛmɔ di’olimu waki l’oyango w’ohomba efula.—Und. 3:13.
12, 13. a) Ngande wɛnya anto ahende ɔngɛnɔngɛnɔ wakondjawɔ oma lo olimu awɔ wa l’otema ɔtɔi? b) Lande na kakoka olimu wa l’emunyi monga mbala mɔtshi kiɔkɔ ya lonyangu?
12 Anto efula mbeyaka dihombo diele la olimu wa l’otema ɔtɔi. Ɛnyɛlɔ, José lele osangi w’asango wa yewo efula mbutaka ate: “Etena kakokayɛ sanga sango dimɔtshi diele layɛ lo yimba wɛ ndjaokaka oko ambotondoya dia mbidɛ lo dikona dimɔtshi di’otale efula.” Miguel,b lele omundji ɔmɔtshi w’okanda mbutaka ate: “Olimu mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia vɔ kimanyiyaka onto dia kotsha ehomba wa lo nkumbo kande. Ndo vɔ kokaka mbokiya onto dia nde ambosala dui dimɔtshi di’ɔlɔlɔ.”
13 Lo wedi okina, elimu efula wekɔ woho akɔ wâmɛ ndo mbishaka waaso yema tshitshɛ wa sala akambo w’eyoyo. Mbala mɔtshi dihole di’olimu dwamɛ diekɔ kiɔkɔ y’ekiyanu ndo diasalema akambo wa wɛngiya. Oko wadilembetshiya Sɔlɔmɔna, kanga nɛndɛ mbeyaka ndjokoma dia nongola difuto dia onto lakamba la etete l’ɔtɛ weyanande l’ewandji. (Und. 2:21) Akambo akina nto kokaka kɔmɔla onto. Onto mbeyaka tatɛ okanda dimɛna ko l’ekomelo nde ndjɔkɔ nɛ dia falanga ya wodja yamboshisha nɛmɔ kana l’ɔtɛ w’akambo wa shashimoya. (Adia Undaki 9:11, NW.) Mbala efula, onto lasala la wolo dia tɔla okanda ande otsha la ntondo kitaka tatala ndo ndjongaka l’ekiyanu eya dia nde akatetemala kamba ‘olimu wa wolo wele oko wotshanyelo wa lɔpɛpɛ.’—Und. 5:16.
14. Olimu akɔna watoshaka nshi tshɛ ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ?
14 Onde ekɔ woho ɔmɔtshi w’olimu wahashaki onto lonyangu pondjo? José lakatatɛkɛtshi dikambo diande la diko mbutaka ate: “Etena katete ɛnɔnyi, asango mbeyaka shishɔ kana ndanyema. Koko, aha ngasɔ mbele akambo wasalaso l’olimu wa Nzambi. Lo kitanyiya Jehowa lo sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ, lambokimanyiya anto akina dia koma Akristo w’ɛlɔlɔ woka Nzambi wɔma. Ndoko ɔngɛnɔngɛnɔ wɛdimi la dikambo sɔ. Miguel nde lawɔ mbutaka ate esambishelo ka losango la Diolelo mboshaka ɔngɛnɔngɛnɔ woleki wɔnɛ wakawoshaka olimu ande wa l’emunyi la fwa. Nde ekɔ lo mbuta ate: “Ndoko ɔngɛnɔngɛnɔ wɛdimi la wɔnɛ wa sawola l’onto ɔmɔtshi akambo wa mɛtɛ wa l’Afundelo ndo mɛna woho wananda akambo akɔ otema ande.”
“Ukadja ma diaye”
15. Kakɔna mɛtɛ ketɛ lɔsɛnɔ ɔlɔ?
15 Dia komiya, kakɔna mɛtɛ ketɛ lɔsɛnɔ ɔlɔ? Tayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ naka sho kamba la lɔsɛnɔ laso la mondo lo dikongɛ nɛ di’akambo lo sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo ngɛnyangɛnya Jehowa. Sho kokaka monga la diɔtɔnganelo dia ma ma la Nzambi, mbetsha anaso atɔndɔ wa lo Bible, kimanyiya anto akina dia mbeya Jehowa ndo mbɔtɔ lɔngɛnyi la pondjo l’anangɛso ndo l’akadiyɛso. (Ngal. 6:10) Eyango ɛsɔ tshɛ wekɔ la nɛmɔ dia pondjo ndo vɔ mbelaka wanɛ wâkotsha ɛtshɔkɔ wa pondjo. Sɔlɔmɔna akakambe la wɛdikelo wa dimɛna dia mɛnya ohomba wa sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Nde akate ate: “Ukadja ma diaye la diku di’ashi, ne dia we ayuditana l’okongo a nshi kambi.” (Und. 11:1) Yeso akakeketsha ambeki ande ate: “Nyusha antu, ku wayunyusha.” (Luka 6:38) Ndo nto, Jehowa ndamɛ ndakaka dia futa wanɛ wasalɛ anto akina ɔlɔlɔ.—Tuk. 19:17; adia Heberu 6:10.
16. Etena kakɔna koleki tshɛ dimɛna dia sho kongɛ akambo wayotosala lo lɔsɛnɔ laso?
16 Bible tokeketshaka dia mbɔsa tɛdikɔ ta lomba etena kekeso ɛlɔngɔlɔngɔ la esekaseka lo kɛnɛ kendana la woho wayotokamba la lɔsɛnɔ laso. Lo sala ngasɔ mbayotokoka mbewɔ ekiyanu lo nshi yayaye. (Und. 12:1) Ande lonyangu layotonga lalɔ naka sho mbetsha ɛnɔnyi woleki tshɛ dimɛna wa lo lɔsɛnɔ laso wetshetsha lo mbesa akambo wa l’andja ɔnɛ ko sho ndjɛna ɔnɛ vɔ wekɔ oko wotshanyelo wa lɔpɛpɛ lee!
17. Kakɔna kayonyokimanyiya dia nsɔna yoho ya lɔsɛnɔ yoleki dimɛna?
17 L’ɛnyɛlɔ k’ombutshi tshɛ wa ngandji, Jehowa kombolaka dia nyu ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ, sala akambo w’ɛlɔlɔ, ndo mbewɔ nyangu y’anyanya. (Und. 11:9, 10) Kakɔna kayonyokimanyiya dia sala dikambo sɔ? Nyoyadje eyango wa lo nyuma ndo nyosale la wolo dia mbâkotsha. Ambeta suke la ɛnɔnyi 20, Javier akahombe nsɔna lam’asa olimu w’onganga wa falanga efula la olimu wa lo tena tshɛ. Nde mbutaka ate: “Kânga mbakoka olimu w’onganga mbisha ɔngɛnɔngɛnɔ, ndoko ɛngɔ kakoka mbɛdikama la ɔngɛnɔngɛnɔ wonga la onto etena kakimanyiyande anto efula dia mbeya akambo wa mɛtɛ. Olimu wa lo tena tshɛ wambokimanyiya dia dimi ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ lami dimɛna dimɛna. Lonyangu ɔtɔi lele lami ele woho wakimi kotatɛ olimu ɔsɔ kɔ̂lɔmɔ.”
18. Bonde kakɛnama lɔsɛnɔ la la nkɛtɛ la Yeso oko lɔsɛnɔ la dimɛna?
18 Lâsɔ, ɛngɔ kakɔna koleki nɛmɔ kahombaso sala la wolo dia kikondja? Dibuku dia Undaki mbutaka ɔnɛ: “Lukumu l’ololo ndeka malashi ololo, la lushi la nyoi ndeka lushi la mbuto ololo.” (Und. 7:1) Ndoko dikambo dialeka nembetshiya mɛtɛ k’ɛtɛkɛta ɛsɔ oleki lɔsɛnɔ la Yeso. Nde aki mɛtɛ la lokumu l’ɔlɔlɔ lo washo wa Jehowa. Etena kakavu Yeso la kɔlamelo, nde akayindja lowandji laki She ndo akakimɔ olambo wa tshungo wakatodihwɛ mboka otsha lo panda. (Mat. 20:28) L’edja ka lɔsɛnɔ lande la mondo la nkɛtɛ, Yeso akasha ɛnyɛlɔ ka kokele kasalaso la wolo dia mbokoya, mbuta ate ɛnyɛlɔ ka lɔsɛnɔ l’ɔlɔlɔ.—1 Kor. 11:1; 1 Pet. 2:21.
19. Dako diakɔna dia lomba diakasha Sɔlɔmɔna?
19 Sho lawɔ kokaka monga la lokumu l’ɔlɔlɔ lo washo wa Nzambi. Monga la lokumu l’ɔlɔlɔ lo washo wa Jehowa ndeka monga la ɛngɔnyi nɛmɔ la fwa. (Adia Mateu 6:19-21.) Lushi tshɛ, sho kokaka monga la waaso wa sala akambo wele amɛna lo washo wa Jehowa ndo wayɔngɔnya nsɛnɔ yaso. Ɛnyɛlɔ, sho kokaka sambisha anto akina lokumu l’ɔlɔlɔ, keketsha diwala ndo nkumbo kaso, ndo keketsha lonyuma laso oma lo wekelo w’onto ndamɛ ndo wɔtwɛlɔ wa nsanganya. (Und. 11:6; Heb. 13:16) Lâsɔ, onde nyu nangaka monga la lɔsɛnɔ lele mɛtɛ dimɛna? Naka eelo, kete nyotetemale kamba la dako diayela dia Sɔlɔmɔna nɛ: “Uki [Nzambi] woma, ulamaki elembe andi. Oso eli okende w’untu tshe.”—Und. 12:13.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Lo ɔnɔnyi, Sɔlɔmɔna akakondjaka yɛdikɔ ya talata 666 (ndekana kilɔ 22 000) ya paonyi.—2 Ek. 9:13.
b Lokombo lakatshikitanyema.
Ngande wayoyokadimola?
• Kakɔna kahomba totshutshuya dia kana yimba dimɛna lo kɛnɛ kendana la eyango aso wa lo lɔsɛnɔ?
• Ngande wahombaso mbɔsa oweso w’ɛngɛnɔngɛnɔ la wa lomombo?
• Woho akɔna w’olimu washa ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo?
• Naa ɛngɔ ka nɛmɔ kahombaso sala la wolo dia kikondja?
[Osato wa lo lɛkɛ 23]
Dihole diakɔna diahomba tɔkɛnyɔ mbɔsa lo lɔsɛnɔ laso?
[Osato wa lo lɛkɛ 24]
Kakɔna ketɛ esambishelo olimu w’ɔngɛnɔngɛnɔ efula?