Lɔsɛnɔ Layɛ—Oyango Alɔ na?
‘Dimi lakatalɔmbɔlaka otema ami la lomba . . . edja ndo lam’akamakoke mɛna kɛnɛ kele ɔlɔlɔ le ana w’anto . . . l’edja tshɛ ka nshi ya lɔsɛnɔ lawɔ.’—UNDAKI 2:3.
SHI wɛ ndjadjaka yimba? Eelo, ɔsɔ bu dui dia kɔlɔ. Onto tshɛ ndjadjaka yimba ongo alɛso lushi tshɛ, alalaso djɔ naka tambɔlɛmba, ndo ongo angɛnangɛnaso monga kâmɛ l’angɛnyi aso ndo l’elangemi aso. Tena dimɔtshi, sho tɔkɛnyaka tɔkɛnyɔ, tosalaka osale, kana tosalaka awui akina wangɛnangɛnaso, awui asɔ tshɛ mɛnyaka ɔnɛ sho ndjadjaka yimba lo yɛdikɔ yakoka.
2 Dionga sɔ dia ndjadjaka yimba mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kakatshutshuya Nzambi Sɔlɔmɔna dia nde funda ate: “Nduku diese diuleki le untu uku nde la no, la ngenyangenya utema andi l’ulimu andi.” Oma l’ewo kakandakondja lo akambo efula wakandɛnyi, Sɔlɔmɔna akayota nto ate: “Lakenyi nti: Ndu dikambu ne diambuya uma lu lunya la [Nzambi ka mɛtɛ, NW]. [Akɔna ondeki ndɛ la nɔ dimɛna, NW]?”—Undaki 2:24, 25.
3 Koko wɛ mbeyaka ɔnɛ lɔsɛnɔ hakome paka lo ndɛ, lo nɔ, lo ndala djɔ, ndo lo sala akambo amɔtshi w’ɛlɔlɔ. Sho mongaka la kandji ya lo demba, l’ekiyanu ndo la nyangu. Ndo mɛnamaka di’oko tekɔ la wesanu efula ko etena bu ka sho kana yimba lo oyango wa lɔsɛnɔ laso. Shi ngasɔ mbeyɛ? L’ɔkɔngɔ wa nde mbuta dikambo di’ewo k’efula kele l’anto ndo akoka w’efula wele lawɔ, Vermont Royster, ofundji w’edjedja wa jurunalɛ yelɛwɔ The Wall Street Journal, akafunde ate: “Dikambo dia mamba diekɔ lanɛ. Etena kendaso onto ndamɛ, kendaso ekakatanu wa wolo wahomana la nde, ndo dihole diele lande l’andja ɔnɛ, hateye akambo efula lâdiko dia wanɛ [wakeyamaka] l’etena kakamɛ lɔsɛnɔ. Tekɔ lo ndjambola tsho dia mbeya wa na weso mɛtɛ, bonde keso la lɔsɛnɔ ndo otsha lende atatatshu.”
4 Ngande wakokayɛ kadimola wembola ɛnɛ: Wa na weso? Bonde keso lanɛ la nkɛtɛ? Ndo otsha lende atatatshu? Yɔnɛ Royster akavu ɔnɔnyi wetshi, lo ngɔndɔ ka Lotena Eduwa. Onde wɛ fɔnyaka ɔnɛ nde akashile kondja ekadimwelo w’eshika lo wembola ɛsɔ l’etena kɛsɔ? Dia sho nyomoleka sembɔ tɔɔ, sho kokaka mumbola ɔnɛ: Onde ekɔ yoho mɔtshi yakokayɛ kondja ekadimwelo w’eshika lo wembola ɛsɔ? Ndo ngande wakokayɛ monga la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula ndo l’oshika naka wɛ kondja ekadimwelo akɔ na? Ɛsɔ tênde.
Kiɔkɔ Yoleki Woke ya Yimba
5 Naka sho mbuta ɔnɛ shamɛ ato totayangaka oyango wa lɔsɛnɔ laso, kete mbeyaka monga wolo dia sho mbishola oyango akɔ, oko waki kombishola efula k’apami la amato, kânga wanɛ wele la diewo di’efula ndo wambohokɔ akambo efula. Koko hawototshiki shamɛ. Otungi aso akatosha ekimanyielo. Lo menda dikambo sɔ, shi nde mbele Kiɔkɔ yoleki tshɛ ya yimba ndo ya lomba, nɛ dia nde ekɔ la lɔsɛnɔ ‘oma k’etena kaheyama ntatelo polo ndo l’etena kaheyama komelo’ ndo ekɔ l’ewo ka kokele k’andja ɔnɛ w’otondo ndo k’akambo tshɛ wakete? (Osambu 90:1, 2) Nde mbakatonge anto ndo nde ekɔ lo menda akambo tshɛ wahomana l’onto; ɔnkɔnɛ nde mbele Ɔnɛ lakokaso mendɛ le nde dia kondja yimba, koko aha sho mendɛ le anto wele bu kokele, wanɛ wele l’ewo ka tshitshɛ keto ndo wele bu l’akoka efula wa shihodia dikambo.—Osambu 14:1-3; Romo 3:10-12.
6 Koyanga mbahatakoke nongamɛ di’Otungi tɛkɛta laso elongi l’elongi dia tolembetshiya oyango wa lɔsɛnɔ, nde akatosha kiɔkɔ mɔtshi yashana yimba—kiɔkɔ yakɔ ele Dui diakasambiyama oma le nde. (Esambu 32:8; 111:10) Dibuku di’Undaki diekɔ ohomba efula, djekoleko lo dikambo sɔ. Nzambi akasambiyɛka ofundji adiɔ akambo, diɔ diakɔ diele ‘lomba laki Sɔlɔmɔna lakaleke lomba l’anto tshɛ wa lo lɛkɛ l’ehotwelo ka wonya.’ (1 Khumi ya Dikanga 3:6-12; 4:30-34) Nkumekanga kɛmɔtshi ka omoto kakaye dia ndjowenda akambe hakoke lo mɛna ‘lomba laki Sɔlɔmɔna’ ko nde mbotɛ ate: vɔ kombutɛmi kânga etenyi ka l’ahende ka lomba layɛ ndo diɛsɛ mɛtɛ le wanɛ wahokamɛ lomba layɛ.a (1 Khumi ya Dikanga 10:4-8) Ndo sho lawɔ kokaka kondja yimba la ɔngɛnɔngɛnɔ oma lo lomba la Nzambi lakakimɔ Otungi aso lo tshimbo ya Sɔlɔmɔna.
7 Dibuku di’Undaki kɛnɛmɔlaka lomba l’oma le Nzambi, lomba laki la shɛngiya lo otema ndo lo wɔɔngɔ wa Sɔlɔmɔna. Oko wakinde l’etena, l’ekundji ndo la yimba, Sɔlɔmɔna akasɛdingola “kene tshe [kakasalemaka] l’esi ulungu.” Nde akɛnyi ɔnɛ efula k’akambo akɔ ‘wekɔ anyanya ndo wotshanyelo wa lɔpɛpɛ,’ ɔsɔ ekɔ kanyi yakasambiyama oma le Nzambi yahombaso mbohɔka lam’akanaso dikambo di’oyango wa lɔsɛnɔ laso. (Undaki 1:13, 14, 16) Sɔlɔmɔna akahonolaka akambo ndo akawaɛnaka lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ. Ɛnyɛlɔ, ohotokokana yimba ɔlɔlɔ lo ɛtɛkɛta ande wofundami l’Undaki 1:15, 18. Wɛ mbeyaka ɔnɛ aya deko efula diele anto wambohemba mandji ya weho la weho, mbala mɔtshi vɔ ndjatshutshuyaka l’otema ɔtɔi dia shidiya ekakatanu ndo nɔngɔsɔla lɔsɛnɔ l’anto. Ko onde lowandji lɔmɔtshi lambosembolaka awui tshɛ ‘wɛngami’ l’andja ɔnɛ wele bu kokele? Ndo ondo wɛ ambɛnaka ɔnɛ lo yɛdikɔ yataleke onto fudia ewo kande mbatandaleke ndo mɛna ɔnɛ lo lɔsɛnɔ la mondo lɔnɛ, akambo tshɛ hawokoke nɔngɔswama. Efula k’anto lam’ɛnawɔ ngasɔ, etema awɔ kɔmɔka, koko sho hatohombe kɔmɔ etema.
8 Dui dikina diahombaso menda ele akambo watenda wasalema ko kalolaka lâwɔ ato mbala ko mbala, ɛnyɛlɔ oko otombelo la mbɔtwɛlɔ ka wonya kana weteto wa lɔpɛpɛ ndo w’ashi. Akambo asɔ wakikɔ lo nshi ya Mɔsɛ, ya Sɔlɔmɔna, ya Napoléon, ndo y’ambutshi a watshɛso. Akambo akɔ asɔ wekɔ lo tetemala salema. Lo yoho yakɔ yâmɛ ‘mbêta lɔlɔnga lɔmɔtshi ko lokina kitɛ.’ (Undaki 1:4-7) Lo kanyi y’onto, awui yema tshitshɛ tsho mbambotshikitana. Anto wa lo nshi y’edjedja ndo wa nshi nyɛ fɔnaka lo elimu wasalawɔ, lo awui walongamɛwɔ, lo lolango lawɔ la lokumu ndo lo akambo watshawɔ. Kânga l’atei w’anto, anto amɔtshi wakayakondjɛ lokumu kana wakeyamaka efula l’ɔtɛ wa dimɛna diakiwɔ kana l’ɔtɛ w’akoka waki lawɔ, ko lende ewɔ ɛlɔ kɛnɛ na? Toko wambotshɔka l’odimu a pɛngando ndo ondo wambohamamɛka. Ɔsɔ bu kanyi yahindja anto asolo. Anto efula hawokoke mbuta kânga nkombo y’ambutshi a watshɛwɔ kana mbuta lɛnɛ akawotɔ ndo lɛnɛ akawakundama. Lâsɔ mɛtɛ, wɛ kokaka mboka bonde kele Sɔlɔmɔna akɛnyi lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ ate: elimu wasala onto ndo kɛnɛ tshɛ kayatshutshuyande dia ntsha ekɔ anyanya.—Undaki 1:9-11.
9 L’ɔtɛ wa yɔ tɔkɔmɔla etema, yimba shɔ y’oma le Nzambi yatokimanyiya dia sho shihodia eongelo k’onto ka woke kokaka tokimanyiya efula, yɔ yayototshutshuya di’aha sho ndjasha tshanana lo eyango ndo l’awui wayeta esadi eto ko mbohamɛ. Yimba shɔ y’oma le Nzambi pombaka tokimanyiya dia sho kanyiya kɛnɛ kakondjaso oma lo lɔsɛnɔ ndo kɛnɛ kayatshutshuyaso dia ntsha. Ɛnyɛlɔ, lo dihole dia sho monga oko anto watona weho tshɛ w’ɛngɛnɔngɛnɔ, sho kokaka ngɛnangɛna lo ndɛ ndo lo nɔ lo yɛdikɔ yakoka. (Undaki 2:24) Oko wayangaso diɛna, Sɔlɔmɔna akayodihiyaka la kanyi mɔtshi y’ekeketshelo ndo yasha onto elongamelo k’ɔlɔlɔ. Lo tshena pe, kanyi shɔ yakandayodihiyaka ele nyɛ y’ɔnɛ sho pombaka mbɔsa diokanelo diasaso l’Otungi aso la nɛmɔ efula, nɛ dia nde mbakoka tokimanyiya dia sho monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo ndo la lɔsɛnɔ l’oshika lo nshi yayaye. Sɔlɔmɔna akatɛtɛ ate: “Akambu tshe wambukema, nyulungi ekumelu ka dikambu. Uki [Nzambi ka mɛtɛ, NW] woma, ulamaki elembe andi. Oso eli okende w’untu tshe.”—Undaki 12:13.
Oyango wa Lɔsɛnɔ lo Menda Tenyi Dialɔ
10 Lomba l’oma le Nzambi lɔkɛnɛmɔmi lo dibuku di’Undaki kokaka tokimanyiya nto lam’endaso oyango wa lɔsɛnɔ laso. Lo yoho yakɔna na? Lo yoho yele Sɔlɔmɔna akayasha efula lo akambo akina wa mɛtɛ wele ondo sho tokanyiyaka paka lo pai; nde akawatɛkɛta lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ. Dikambo dimɔtshi diakandatɛkɛta mendanaka la woho wafɔna anto la wa nyama. Yeso akɛdika ambeki ande la ɛkɔkɔ, koko anto efula hawolange vɔ mbaɛdika la wa nyama. (Joani 10:11-16) Koyanga mbediɔ ɔsɔku, Sɔlɔmɔna akatɛkɛta akambo amɔtshi wahakoke onto mbidja tamu lam’akandate ate: “[Nzambi atɛdikaka ana w’anto] dia mbaenya ati: Nyama mbewo, ne dia dikambu diatuyakaka le untu, ndu ne diatuyakaka le nyama, dieko pupu. Uku atuvokaka omotshi, mbatuvokaka ukina. . . . Untu haleki nyama; ne dia tshe eko anyanya. . . . Vo tshe wakatungama uma lu ditshu, okone vo tshe watukalulaka lu ditshu.”—Undaki 3:18-20.
11 Ohokanyiya dikambo dia nyama kɛmɔtshi katoyolangaka menda, ɛnyɛlɔ oko ewoka kana otomba (Euhwelu k’Elembe 14:7; Osambu 104:18; Tukedi 30:26) Wɛ kokaka kânga kanyiya esende; l’andja w’otondo, ekɔ weho wa nsende 300. Ko ngande watongaka lɔsɛnɔ latɔ na? L’ɔkɔngɔ wa tɔ mbotɔ, nyangɛtɔ tokilɔnyaka mingu mɔtshi. Oheta ndoko edja kete tɔ kaya la wɛɔsa tɔ lo demba ndo kokoka tomba l’andja wa kefu. Wɛ kokaka kiɛna atalawɔlawɔ lɛnɛ la lɛnɛ dia tekaka woho wa tɔ kondja mbo ya ndɛ. Koko esangɔ efula, wɛ mbeyaka kiɛna di’oko tɔ kekɔ lo takɛnya tsho, ndo kekɔ lo tangɛnangɛna la nshi yatɔ y’ɔlɔngɔlɔngɔ. L’ɔkɔngɔ wa tɔ kotsha ɔnɔnyi w’otondo kana ndekana, tɔ kondjaka wadi kana omi. Lâsɔ kete tɔ sala kefu kana tshima wooko dia kokɛ ana. Naka tɔ kondja tɔmwɛmwɛ, mba, ndo ntɔngɔ lo yɛdikɔ y’efula, kete nkumbo k’esende kɛsɔ mbeyaka nuna ndo kondja etena ka nanula edjaselo kawɔ. Koko, l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi engana eto kete nyama shɔ yambotshunda esombe ndo yaya bu la wolo la ntondo ka wâle ndo ka hemɔ. Naka tɔ kambokotsha ɛnɔnyi oko dikumi kete tɔ kambovɔ. Yema y’otshikitanu ya tshitshɛ tsho mbele lam’asa weho a nsende, koko lo tshɛ kadiɔ, ngasɔ mbasɛnadiɔ.
12 Efula k’anto hawɛnyi kɔlɔ dia nyama monga la lɔsɛnɔ la ngasɔ, ndo vɔ hawolongamɛ di’esende monga la lɔsɛnɔ lele l’oyango w’oshika. Koko lɔsɛnɔ l’anto efula hatshikitanyi la lɔnɛ la wa nyama, shi mɛtɛ? Vɔ mbotɔka ndo vɔ mbakokɛkokɛka lo nshi yewɔ ana w’ashashi. Vɔ ndɛka, mbolaka ndo kɛnyaka lo nshi yawɔ y’ɛlɔngɔlɔngɔ. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi engana eto kete vɔ waya epalanga, ko tshukama kana tshuka wadi ndo nyanga dihole dia mbidjasɛ ndo mona woho wa kondjaka mbo ya ndɛ. Naka vɔ kondja diangɔ sɔ tshɛ kete vɔ mbeyaka pama ndo nanula edjaselo kawɔ, lam’akokawɔ mbodja ana. Koko ɛnɔnyi mbetaka esadi esadi ko vɔ tatshundaka esombe. Vɔ mbeyaka mvɔ la ntondo kana l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 70 kana 80, ɛnɔnyi woludi ‘la pâ ndo l’awui wa lonyangu.’ (Osambu 90:9, 10, 12) Wɛ mbeyaka kanaka akambo asɔ watshutshuya onto dia kana yimba mbala kekina kayoyɛna esende (kana nyama kekina kohɔyɛ).
13 Wɛ kokaka mɛna bonde kakɛdika Sɔlɔmɔna nsɛnɔ y’anto la ya wa nyama. Nde akafunde ate: “Engo tshe keko la etena kato, . . . etena ka mbuto la etena ka mvo.” Nyɔi ekɔ woho ɔtɔi le onto ndo le nyama, “uku atuvokaka omotshi, mbatuvokaka ukina.” Sɔlɔmɔna akayota nto ate: “Vo tshe wakatungama uma lu ditshu, okone vo tshe watukalulaka lu ditshu.”—Undaki 3:1, 2, 19, 20.
14 Hatohombe mbɔsa kanyi shɔ ya mɛtɛ mɛtɛ oko kanyi mɔtshi yakɔmɔla onto otema. Lo mɛtɛ, amɔtshi salaka tshɛ dia tshikitanya lɔsɛnɔ lawɔ, ɛnyɛlɔ oko lo kamba efula dia monga l’ekondjelo koleki kɛnɛ kaki l’ambutshi awɔ. Vɔ mbetshaka ɛnɔnyi efula lo kalasa dia vɔ monga la yoho ya lɔsɛnɔ ya lâdiko, ko l’etena kakɔ kâmɛ, vɔ tayangaka dia fudia ewo kawɔ lo dikambo dia lɔsɛnɔ. Kana vɔ mbeyaka ndjasha l’osutshesutshelo wa demba kana lo ekongelo kɛmɔtshi ka mbo ya ndɛ dia vɔ monga la demba dia dimɛna ndo lɔsɛnɔ la yema otale. Awui asɔ tshɛ wasalawɔ mbeyaka mbakimanyiya yema. Ko akɔna eya dia kana awui asɔ wayatshutshuyawɔ dia sala wayokotshama na? Oyadi kânga vɔ kokotshamaka, edja kakɔna kayotshikala ɛlɔlɔ akɔ wayowokondja oma lɔkɔ na?
15 Sɔlɔmɔna akambola ate: “Naka akambu efula weko, keti anyanya ndeka. Waho akona watukundjaka untu uma loko? Untu akona eya kene keli ololo le untu? Nshi tshe ya lumu landi l’anyanya yatetaka uku dedi. La akona ayeya mvutela untu kene kayuyala l’okongo andi?” (Undaki 6:11, 12) Lam’ele nyɔi haviya la komiya kɛnɛ tshɛ kayatshutshuya onto dia sala, onde mɛtɛ ekɔ wahɔ efula lo ndjatshutshuyaka dia kondja lomombo efula, kana lo mbɔtɔ kalasa y’ɛnɔnyi k’ɛnɔnyi l’oyango wa ntondo wa monga l’ekundji efula? Ndo lam’ele lɔsɛnɔ lekɔ mondomondo, mbetaka oko dɛdi, anto efula mɛnaka ɔnɛ etena kaya bu nto dia nyomoyatshutshuya nto dia kotsha oyango okina w’onto lam’ɛnawɔ ɔnɛ onto ambokita tatala l’oyango ande; ndo nto, onto hakoke mbeya kɛnɛ kayoyokomɛ anande “l’okongo andi.”
Ɔnɛ Ekɔ Etena ka Ndjâkondjɛ Lokombo l’Ɔlɔlɔ
16 Otshikitanyi la wa nyama, sho anto kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Naa oyango wa lɔsɛnɔ lami? Onde paka mbotɔ, sɛna ko mvɔ?’ Lo dikambo sɔ, wɛ mbeyaka mbohɔ dui dia mɛtɛ diakate Sɔlɔmɔna lo kɛnɛ kendana l’onto ndo la nyama: “Vo tshe watukalulaka utsha lu ditshu.” Onde dui sɔ mɛnyaka ɔnɛ naka onto ambovɔ kete lɔsɛnɔ lande lambokomɛ pondjo? Bible mɛnyaka ɔnɛ anto bu l’anima wahavu watɔsɛnaka l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka demba. Onto ndamɛ mbele anima, ndo anima watosalaka pɛkato mvɔkaka. (Ezekiyele 18:4, 20) Sɔlɔmɔna akalembetshiya ate: “Wasena mbeyaka vati: Vo wayuvo. Keli wavo haweyi nduku dikambu. Vo kema la difutu. Euhwelu kawo kambushila. Kene tshe kayena lunya laye dia ntsha, kukitshi la wulu aye; ne dia nduku ulimu kuyanga kanyi, ewu kuyanga yimba, yeli lu Dihuli di’Edu, lene atayatshu.”—Undaki 9:5, 10.
17 L’ɔtɛ wa dikambo sɔ diahakoke onto mbewɔ, enda ɛtɛkɛta ɛnɛ wata ɔnɛ: “[Lokombo, NW] l’ololo ndeka malashi ololo, la lushi la nyoi ndeka lushi la mbuto ololo. Dia ntsho utsha lu luudu l’utanda ndeka ntsho utsha lu luudu la dambu ololo; ne dia oso eli ekumelu k’untu tshe. Okone one lasena alami dikambu so l’utema.” (Undaki 7:1, 2) Sho pombaka mbetawɔ ɔnɛ nyɔi ekɔ “ekumelu k’untu tshe.” Ndoko onto lakakoke nɔ élixir (woho ɔmɔtshi w’okanga wakawafɔnyaka ɔnɛ kokaka talola lɔsɛnɔ pondjo), ndɛ tovitaminɛ ta lɔsɔhanya, ndjela ekongelo kɛmɔtshi ka mbo ya ndɛ kana ndjasha lo woho ɔmɔtshi w’osutshesutshelo wa demba ko monga la lɔsɛnɔ la pondjo. Suke la nshi tshɛ, ‘vɔ mbohamamɛka’ esadi eto l’ɔkɔngɔ a nyɔi kawɔ. Ko lâsɔ, lande na kele lokombo ‘ndeka paonyi ɔlɔlɔ, ndo lushi la nyɔi ndeka lushi la mbotɔ ɔlɔlɔ na’?
18 Oko wakataditshi la ntondo, Sɔlɔmɔna akɛnaka akambo lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ. Nde akeyaka dikambo dia tshɛnde Abarahama, Isaka, la Jakoba, wanɛ wakakondja lokombo l’ɔlɔlɔ la ntondo k’Otungi aso. Oko wakandokanaka l’Abarahama dimɛna, Jehowa Nzambi akolake dia mbɔtshɔkɔla nde la lɔtɔngɔ lande. (Etatelu 18:18, 19; 22:17) Mɛtɛ, Abarahama akakondja lokombo l’ɔlɔlɔ la ntondo ka Nzambi, akayala ndo ɔngɛnyi ande. (2 Ekondo 20:7; Isaya 41:8; Jakoba 2:23) Abarahama akeyaka ɔnɛ lɔsɛnɔ lande ndo lɔsɛnɔ l’anande komonga paka mbotɔ sɛna ko mvɔ ko pe. Lɔsɛnɔ lakɔ laki l’oyango a woke efula, aha paka sɛna ɛnɔnyi ɛmɔtshi eto ko mvɔ. Vɔ waki l’elongamelo ka shikaa ka ndjɔsɛna nto, aha l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ waki l’anima wahavu, koko nɛ dia vɔ wayolɔ. Abarahama aki l’eshikikelo ɔnɛ ‘Nzambi kokaka mbolola [Isaka] oma lo nyɔi.’—Heberu 11:17-19.
19 Dui sɔ mbatokimanyiya dia sho mboka woho wele ‘lokombo ndeka malashi ɔlɔlɔ, ndo lushi la nyɔi ndeka lushi la mbotɔ ɔlɔlɔ.’ Oko Jɔbɔ, ɔnɛ laki la lɔsɛnɔ la ntondo kande, Sɔlɔmɔna akashikikɛka ate Ɔnɛ lakatonge lɔsɛnɔ l’onto kokaka mboshalɔ nto. Nde kokaka mbolola anto wambovɔ dia vɔ ndjɔsɛna nto. (Jobo 14:7-14) Jɔbɔ, kanga kɔlamelo, akate ate: “We [Jehowa] ayumbeta, ku dimi layuketawo; we [ayonga la mposa ka wolo k’olimu w’anyayɛ, NW].” (Jobo 14:15) Ohokanyiya dikambo sɔ! Otungi aso ekɔ la “mposa ka wolo” k’ekambi ande wa kɔlamelo wakavu. (La Bible de Jérusalem mbutaka ɔnɛ: “Wɛ ayokombola nyomɛna olimu w’anya ayɛ nto.”) L’ekimanyielo k’olambo w’etshungwelo wakakimɔ Yeso Kristo, Otungi aso kokaka mbolola anto. (Joani 3:16; Etsha 24:15) Lâsɔ mɛtɛ, mbokɛmaka hwe ɔnɛ anto tshikitana la wa nyama yavɔ ovɔvɔ.
20 Dui sɔ mɛnyaka ɔnɛ lushi la nyɔi kokaka ndeka lushi la mbotɔ ɔlɔlɔ naka onto akasale tshɛ dia monga la lokombo l’ɔlɔlɔ lo asho wa Jehowa, ɔnɛ lakoka mbolola akanga wa kɔlamelo wavɔ. Yeso Kristo, Sɔlɔmɔna Koleki Woke, akɛnya ɔnɛ dikambo sɔ diayosalema mɛtɛ. Ɛnyɛlɔ, nde akolola Lazaro, kanga kɔlamelo. (Luka 11:31; Joani 11:1-44) Oko akokayɛ kanyiya, efula ka wanɛ wakɛnyi eolwelo ka Lazaro wakambe hakoke, ko wakayala la mbetawɔ le Ɔna Nzambi. (Joani 11:45) Onde wɛ fɔnyaka ɔnɛ vɔ wakɛnaka ɔnɛ ndoko oyango ɔmɔtshi lo lɔsɛnɔ lawɔ, ndo vɔ kombeyaka wa na wakiwɔ ndo otsha lɛnɛ akawatatshɔka? Kema, vɔ wakakoke mɛna ɔnɛ vɔ hawohombe monga oko wa nyama yotɔ, yasɛna nshi mɔtshi tsho ko mvɔ. Oyango wa lɔsɛnɔ lawɔ wakakelekama wolo lo mbeya She Yeso ndo lo sala lolango Lande. Ko wɛ ngande na? Onde awui wambotosawola lanɛ wambokokimanyiya dia wɛ mɛna, kana dia wɛ ndeka mpotɔ, woho wakoka ndo wahomba lɔsɛnɔ layɛ monga l’oyango w’oshika?
21 Koko, monga l’oyango w’oshika ndo w’ɔlɔlɔ lo lɔsɛnɔ kema paka kanyiya dikambo dia nyɔi ndo dia ndjɔsɛna nto l’ɔkɔngɔ. Dui sɔ mendanaka la kɛnɛ kasalaso la nsɛnɔ yaso lushi la lushi. Sɔlɔmɔna akɛnya ndo dikambo sɔ hwe lo dibuku di’Undaki oko wayotɛna lo sawo diayela.
[Footnote]
a “Ɔkɔndɔ wa Nkumekanga ka omoto ka Shɛba ndekaka mɛnya lomba laki Sɔlɔmɔna, ndo vɔ mbelɛka ɔkɔndɔ ɔsɔ mbala efula ɔnɛ shimu (1 Khum. 10:1-13). Koko awui watɛkɛtama l’ɔkɔndɔ akɔ mɛnyaka ɔnɛ oyelo ande le Sɔlɔmɔna akendanaka mɛtɛ l’awui w’okanda, ndo oko wediɔ ɔsɔku, dui sɔ mbokɛmaka; ndoko onto lahomba mbuta ɔnɛ ɔkɔndɔ ɔsɔ wekɔ kashi.”—The International Standard Bible Encyclopedia (1988), Volume IV, lɛkɛ 567.
[Study Questions]
1, 2. Bonde kele bu kɔlɔ onto ndjadja yimba lo yɛdikɔ yakoka?
3. Naa wembola ɛmɔtshi w’ohokosanu wele anto efula mɛnaka ɔnɛ hawokoke kadimɔma?
4. Bonde kele ɔm’ɔmɔ a l’atei aso pombaka monga la saki ka monga l’akoka wa kadimola wembola watenda?
5. Lande na kahombaso mendɛ le Nzambi etena kayangaso dia kondja ekadimwelo lo wembola wendana l’oyango wa lɔsɛnɔ?
6. (a) Ngande wakatosha Otungi yimba yahombama? (b) Ngande wendana Sɔlɔmɔna la dikambo sɔ?
7. (a) Kakɔna kakayotaka Sɔlɔmɔna l’ɔkɔngɔ wa nde menda efula k’elimu wasalema l’ɛse olongo? (b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ Sɔlɔmɔna akɛnaka akambo lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ?
8. Naa awui amɔtshi wamboyalaka oma ko nshi y’edjedja watosalemaka ko kalolaka lâwɔ ato?
9. Ngande wakokaso kimanyiyama naka sho shihodia eongelo k’onto lo yoho yasungana?
10. Lo yoho yakɔna yakɛdika Sɔlɔmɔna anto la nyama?
11. (a) Ngande wakokayɛ kɔndɔla lɔsɛnɔ la nyama? (b) Ngande wɛnayɛ ɔsɛdingwelo ɔsɔ?
12. (a) Lo menda akambo lo woho wewɔ mɛtɛ mɛtɛ, bonde kele lɔsɛnɔ l’anto efula hatshikitanyi la lɔsɛnɔ la nyama? (b) Kakɔna kakokaso kanyiya mbala kekina kayotɛna nyama kɛmɔtshi kohɔso?
13. Naa ekomelo ka dikambo katoyakaka le nyama ndo le anto?
14. Ngande wayatshutshuya anto amɔtshi dia tshikitanya lɔsɛnɔ lasɛna anto tshɛ, ko etombelo akɔna watowokondjaka?
15. Kanyi yakɔna ya mɛtɛ mɛtɛ yasungana lo dikambo dia nsɛnɔ y’anto efula?
16. (a) Kakɔna kahombaso sala kele wa nyama hawokoke sala? (b) Naa dui dikina dia mɛtɛ diahomba monga la shɛngiya lo tokanyi taso?
17. Undaki 7:1, 2 pombaka totshutshuya dia sho kana yimba lo dikambo diakɔna?
18. Bonde kakokaso monga l’eshikikelo ɔnɛ Sɔlɔmɔna aki la mbetawɔ lo eolwelo?
19. Kakɔna kakoka tokimanyiya oma l’ɛnyɛlɔ ka Jɔbɔ dia sho shihodia kitshimudi y’Undaki 7:1?
20. (a) Etena kakɔna katoyalaka lushi la nyɔi ɔlɔlɔ efula ndeka ndo lushi la mbotɔ? (b) Ngande wakanandema etema w’anto efula lam’akawɛnyi eolwelo ka Lazaro?
21. Naa dikambo dikina diambotshikala sho sɛdingola lo kɛnɛ kendana la kondja oyango wa lɔsɛnɔ laso?
[Caption]
[Footnotes]
[Caption ]
[Questions]
[Caption on page 10]
[Caption on page 10]
Onde lɔsɛnɔ layɛ tshikitana efula la lɔsɛnɔ la wa nyama?
[Caption on page 12]
[Review on page 12]
Onde Wɛ Akohɔ?
◻ Lo yoho yakɔna yafɔna wa nyama la anto?
◻ Bonde kele nyɔi shikikɛka ɔnɛ efula k’awui wasala onto ndo wayatshutshuyande dia sala wekɔ anyanya?
◻ Ngande wakoka lushi la nyɔi monga ɔlɔlɔ efula ndeka ndo lushi la mbotɔ?
◻ Le onto akɔna ahombaso mendɛ dia sho kondja oyango wa shikaa lo lɔsɛnɔ?