“Jehowa mbele wolo ami”

Kɔndwama oma le Joan Coville

Dimi lakotɔ lo Ngɔndɔ k’esambele 1925 l’osomba wa Huddersfield, lo wodja wa Angleterre. Dimi laki tshɔi y’ɔna ya lo nkumbo kaso ndo takimi la demba dia dimɛna. Papa akambutɛka mbala la mbala ɔnɛ: “Mbala tshɛ kahomanayɛ la lɔpɛpɛ la wolo, wɛ tataka.” Ndo mɛnamaka dia dui sɔ diekɔ mɛtɛ!

ETENA kakimi dikɛnda, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakalɔmbaka l’etete tshɛ dikambo dia wɔladi, koko etena kakatatɛ Ta dia hende dia lo andja w’otondo vɔ wakalɔmbaka dia mbidja otshumba. Dui sɔ diakamambia ndo diakambidje l’okandokando. Lo etena kakɔ kâmɛ kɛsɔ, mbakaye Annie Ratcliffe, tshɔi y’Ɔmɛnyi wa Jehowa yaki lo ngelo kaso dia ndjotenda.

Lakeke akambo wa mɛtɛ

Annie akatotshikɛ dibuku Salut ndo akelɛ Mama dia nde ndja l’ɔkɛtshanyelo wa Bible wakahombe salema laka Annie.a Mama akanɔmbɛ dia dimi ntshɔ la nde. Polo ndo ɛlɔ lâkohɔ ɔkɛtshanyelo wa ntondo ɔsɔ, vɔ wakendanaka la tshungo ndo lakambe efula, nɛ dia ɔkɛtshanyelo ɔsɔ kotɔlɛndja. Ɔkɛtshanyelo akɔ wakakadimola ambola ami efula. Lomingu lakayele, takatshu nto. Lo etena kɛsɔ, takakɛtshanyaka prɔfɛsiya kaki Yeso kendana la tolembetelo ta nshi y’ekomelo. Lo menda awui wa kɔlɔ waketaka l’andja, dimi la Mama takashihodia esadi eto ɔnɛ ɔsɔ aki akambo wa mɛtɛ. Lushi lakɔ lâmɛ lɔsɔ, wakatelɛ dia sho ntshɔ lo Mbalasa ka Diolelo.

Lo Mbalasa ka Diolelo, lakahomana la ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka ɛmɔtshi waki ambatshi mboka ndo l’atei awɔ mbaki Joyce Barber (lelamɛ kakianɛ Ellis), latetemala kamba nde la Peter k’omɛnde lo Bɛtɛlɛ ka lo Londres. Lakafɔnyaka dia onto tshɛ kokaka kamba olimu w’ombatshi mboka. Ɔnkɔnɛ, kombeta edja dimi lakatatɛ sambisha wenya 60 ngɔndɔ tshɛ kânga mbakimi lâsɔ ko lakɔtɔ kalasa.

Ngɔndɔ tshanu l’ɔkɔngɔ, lo Ngɔndɔ ka hende 11, 1940, dimi la Mama takabatizama lo losanganya lɔmɔtshi (lêlamɛ nshi nyɛ losanganya l’otshimbedi) lakasalema l’osomba wa Bradford. Papa kotonaka awui w’ɔtɛmwɛlɔ aso w’oyoyo, koko nde kokoma pondjo Ɔmɛnyi wa Jehowa. Etena kakamabatizama mbakatatɛ yoho y’esambishelo ka lo asanga a mboka. Lakasha lonya l’olimu akɔ, lo mɛmba tapa diaki la periodikɛ ndo lo ndɔta akatshi wakafundamaka ɛtɛ w’asawo. Lushi la samalo lɔmɔtshi, wakambisha dia tosambisha lo dihole dimɔtshi diaki anto efula lo ɛtshi ka nkɛtɛ k’amundji w’okanda. Dimi lakokaka anto wɔma ndo kɛnɛ kakaleke ele lakafɔnyaka di’ɔnɛ asekami wa la kalasa wayotana lemadi lo dihole sɔ!

Lo 1940 olui (oko wakawelɛka etshumanelo lo nshi shɔ) wakimi wakahombe kahanyema. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbatola olui aso, suke la asekami tshɛ wakatshu l’olui okina. Dimi lakanyange l’ɔtɛ wa dui sɔ ndo lakatshu totɛ okambi w’olui (lowelɛ nshi nyɛ ɔnɛ omendji walɔmbɔla) dui sɔ. Nde akambutɛ ate: “Naka wɛ nangaka monga la angɛnyi w’esekaseka, kete yangawɔ ndo wɛ ayowatana l’esambishelo.” Ndo kɛsɔ mbakamasale mɛtɛ! Kombeta edja, lakɛnana la Elsie Noble. Nde aketawɔ akambo wa mɛtɛ ndo oma lâsɔ nde akayongaka ɔngɛnyi ami wa pondjo.

Olimu w’ombatshi mboka ndo ɛtshɔkɔ waya oma lɔkɔ

L’ɔkɔngɔ wa dimi shidiya kalasa, lakatatɛ kamba laka kɔtabɛlɛ kɛmɔtshi. Koko etena kakamasɛdingola ɔngɛnɔngɛnɔ waki l’ekambi wa lo tena tshɛ, nsaki kami ka kambɛ Jehowa oko ombatshi mboka kakafule. Lo Ngɔndɔ ka tanu 1945, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa tatɛ kamba oko ombatshi mboka wa lânde. Lushi lami la ntondo lakamatatɛ olimu w’ombatshi mboka, mvula kakalɔ lushi l’otondo. Koko, lakangɛnangɛnaka olimu w’esambishelo efula lo yɛdikɔ yele kânga mvula koshimbami dia dimi tomba. Woho wakamasambishaka mbala la mbala ndo wakamahemaka dikalo akakimanyiya dia dimi monga la yônge ya dimɛna. Kânga mbemi tshitshɛ efula ndo talekanyaka kilɔ 42, dimi kotshika olimu w’ombatshi mboka. L’edja k’ɛnɔnyi efula, lakɛnyi lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ dia “Jehowa mbele wolo ami.”​—Osam. 28:7, NW.

L’oyango wa mbata tshumanelo di’eyoyo, wakatomaka oko ombatshi mboka wa lânde lo esomba waki komonga la Ɛmɛnyi wa Jehowa lɛkɔ. Ntondotondo, lakakambe ɛnɔnyi esato lo Angleterre ndo ɛnɔnyi esato ekina nto la Irlande. Etena kakamakambaka la Lisburn, lo wodja wa Irlande, lakeke Bible la pami kɛmɔtshi kaki onto lahɔnyi la pastɛrɛ kɛmɔtshi k’ase Asɔnyi. Etena kakandekaka akambo wa mɛtɛ wendana la wetshelo w’etatelo wa lo Bible, nde aketshaka ase ɔtɛmwɛlɔ ande awui wakandekaka. Anto amɔtshi l’atei awɔ wakatshu tofunda le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ndo wakalɔmbɛ dia nde tosamba. Nde akate dia nde akayaokaka oko wayande Okristo nde aki l’ɔkɛndɛ wa mbutɛ ɛkɔkɔ dia nde akawaetsha awui efula wa kashi. Kânga mbakɔlɔsha nkumbo kande efula, nde akakimɔ lɔsɛnɔ lande le Jehowa ndo akokambɛ la kɔlamelo tshɛ polo ndo lo nyɔi kande.

L’osomba wa Larne, mbuta ate dihole dia hende diakamakambe oko ombatshi mboka la Irlande, lakakambe dimɛ mingu shamalo nɛ dia osekami akatshu tɔtɔ lo losanganya la woke laki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ohamelo wa teokrasi” lakasalema lo osomba wa New York, lo 1950. Ɔsɔ aki etena ka pâ efula le mi. Dimi lawɔ lakakombolaka efula dia mbɔtɔ lo losanganya lɔsɔ. Koko, lo mingu shɔ, lakahomana la awui wakakeketsha efula l’esambishelo. Lakahomana la osombe w’onto ɔmɔtshi waketawɔ dibuku diaso dimɔtshi ambeta ɛnɔnyi 20. L’ɛnɔnyi ɛsɔ tshɛ, nde akadiada mbala efula woho wele nde akeyaka suke la dibuku di’otondo l’ɔtɛ. Nde la anande ahende waketawɔ akambo wa mɛtɛ.

Wɔtwɛlɔ wa Kalasa ka Ngiliyadɛ

Lo 1951, dimi la ambatshi mboka akina dikumi w’oma lo Angleterre, takelamɛ dia tɔtɔ lo Kalasa ka 17 ka Ngiliyadɛ l’osomba wa South Lansing, la New York. Lakangɛnangɛna wetshelo w’oma lo Bible wakatalongola lo edja ka ngɔndɔ shɔ! Lo etena kɛsɔ ko akadiyɛso watakondja diɛsɛ dia mbisha asawo lo Kalasa k’olimu wa teokrasi lo tshumanelo, koko lo Ngiliyadɛ kânga ndo sho wamato takalongola ɔkɛndɛ wa mbisha asawo ndo alapɔlɔ. Taki la wɔma wa mamba! Lo sawo diami dia ntondo, lonya lakamakimɛ nɔtɛ yami lakadidimaka. Ɔnangɛso Maxwell Friend, laki ombetsha akambutɛ la shɛkɛsɛkɛ ɔnɛ: “Wɛ hongi tsho la wɔma l’etatelo, koko oko atɛkɛtshi wa tomanamana tshɛ, wɛ aki la wɔma polo l’ekomelo.” Nshi yakiso lo kalasa kɛsɔ, sho tshɛ takahamia dikoka diaso dia tɛkɛta la ntondo k’anto. Kombeta edja, kalasa kakashile, wakatosha apɔlɔmɛ ndo wakatotome lo wedja ekina. Wakatome lo wodja wa Thaïlande!

“Wodja wa tɔla”

Dimi lakɔshi oko woshasha w’oma le Jehowa etena kakawatome Astrid Anderson dia ndjokamba la mi l’olimu wa misiɔnɛrɛ la Thaïlande. Sho takande lɔkɛndɔ la mingu efula lo masuwa wakɛmbaka diangɔ dia koma lɛkɔ. Etena kakatakome la Bangkok, mbuta ate lo kapitalɛ, takatane osomba ɔsɔ la bingu ya mindo efula ndo la mboka ya kɔlɔ. Lo 1952, wodja wa Thaïlande waki l’apandjudi wa Diolelo l’ɛse ka 150.

Mbala ka ntondo kakatɛnyi Tshoto y’Etangelo lo ɔtɛkɛta wa thaï, takayambolaka ɔnɛ: ‘Ngande wayotokoka tɛkɛta ɔtɛkɛta ɔsɔ?’ Aki tshondo y’okakatanu dia tɛkɛta tɔtɛkɛta dimɛna. Ɛnyɛlɔ, tshɛkɛta khaù watɛkɛtawɔ lo tatɛ mbidiya dui ko komiya lo dikitshakitsha nembetshiyaka “eponga,” koko tshɛkɛta yakɔ yâmɛ naka vɔ ditɛkɛta la dui dia wolo to nembetshiyaka “losango.” Ɔnkɔnɛ, etena kakiso l’esambishelo, takatɛka anto mbala la mbala ɔnɛ: “Lambokela eponga w’amɛna,” lo dihole dia mbuta ɔnɛ: “Lambokela losango l’ɔlɔlɔ”! Koko, yema yema ndo l’ɔkɔngɔ w’anto tɔla efula takayeyaka ɔtɛkɛta ɔsɔ.

Ase wodja wa Thaïlande wekɔ anto w’ɛlɔlɔ efula. Diakɔ dielamɛ Thaïlande ɔnɛ Wodja wa tɔla. Dihole dia ntondo diakawatotome aki l’osomba wa Khorat (welamɛ nshi nyɛ ɔnɛ Nakhon Ratchasima), lɛnɛ akatatokambaka ɛnɔnyi ehende. Oma lâsɔ, wakatotome l’osomba wa Chiang Mai. Ase wodja wa Thaïlande efula ndjashaka l’ɔtɛmwɛlɔ wa Buda ndo hawoleke mbeya Bible. La Khorat, lakeke Bible la onto ɔmɔtshi lakakambaka lo pɔstɛ. Takasawola dikambo di’owandji wa nkumbo Abarahama. Mbala ka ntondo kakoke pami kɛsɔ lokombo la Abarahama, nde akasuya l’ɔtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ. Kombeta edja, lakɛnyi dia nde akakanyiyaka dikambo dia Abarahama okina. Nde akakanyiyaka dikambo dia Abraham Lincoln, prezida k’edjedja ka wodja wa États-Unis!

Takangɛnangɛnaka mbeka Bible la anto w’etema ɛlɔlɔ wa la Thaïlande, koko lo etena kakɔ kâmɛ ase wodja ɔsɔ wakatetshaka woho wa monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo nsɛna lɔsɛnɔ l’ɔsɛlɛngɛ. Ɔsɔ aki wetshelo w’ohomba efula, nɛ dia lo luudu la ntondo la waa misiɔnɛrɛ lakatadjasɛka la Khorat, kura ndo ashi komonga. Lo ahole wa ngasɔ, sho ‘takeke woho wa nsɛna la diangɔ efula kana lo dihombo.’ L’ɛnyɛlɔ ka ɔpɔstɔlɔ Paulo, takɛnyi kɛnɛ kalembetshiya kondja “wulu wa one latunkikitshaka.”​—Fil. 4:12, 13.

Osekami l’oyoyo ndo lo dihole di’oyoyo

Lo 1945, lakatshu l’osomba wa Londres. Etena kakamatshu lɛkɔ, lakatshu lo dihole dimɔtshi dielɛwɔ British Museum kâmɛ la ambashi mboka akina ndo ase Bɛtɛlɛ amɔtshi. Onto ɔmɔtshi lakatshu laso ko Allan Coville, lakɔtɔ yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ a lâsɔ lo Kalasa ka 11 ka Ngiliyadɛ. Wakotome la France ko oma lâsɔ la Belgique.b L’ɔkɔngɔ diko, etena kakamakambaka oko misiɔnɛrɛ la Thaïlande, nde akamumbola dia sho tshukana ndo dimi laketawɔ.

Takatshukana la Bruxelles, la Belgique lo Ngɔndɔ k’esambele 9, 1955. Lakakombolaka efula dia ntshɔ la Paris lo nshi yami ya diomuyelo dia l’ɔkɔngɔ wa diwala, ɔnkɔnɛ Allan akalɔngɔsɔla dia sho ntshɔ tɔtɔ losanganya lomingu lakayele. Koko, kam’akatakome, wakalɔmbɛ Allan mbala kakɔ ɔtɔi dia nde monga okadimudi wa losanganya l’otondo. Lushi tshɛ, nde aketɔka la yosose ndo takakalolaka lo dihole diakatadjasɛ l’otsho wa kati. Lo yoho shɔ mbakametsha nshi yami ya diomuyelo dia l’ɔkɔngɔ wa diwala la Paris, koko mbala efula lakɛnaka Allan paka oma lo tshalola, mbuta ate oma lo lɔyɛnga! Kânga mbakidiɔ ngasɔ, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna woho wakakambaka omɛmi dia kimanyiya anangɛso l’akadiyɛso ndo takimi l’okakatanu dia mbetawɔ dia naka Jehowa ekɔ l’atei wa diwala diaso, kete sho tayonga mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.

Diwala diakakonya dia dimi tosambisha lo ɛtshi ka nkɛtɛ kekina, mbuta ate la Belgique. Kɛnɛ kakameyaka lo kɛnɛ kendana la wodja wa Belgique aki ɔnɛ vɔ waki dihole diakalɔmaka ata efula, koko dimi lakeye esadi eto dia ase Belgique efula nangaka mɛtɛ wɔladi. Dimi lakahombe nto mbeka Falase, kakatɛkɛtamaka lo sidɛ ka Belgique.

Lo 1955, wodja wa Belgique waki l’apandjudi 4500. Lo edja ka ndekana ɛnɔnyi 50, dimi la Allan takakambe lo Bɛtɛlɛ ndo lakatshindɛka Allan etena kakinde omendji weteta. Ɛnɔnyi ehende l’etenyi wa ntondo, takatetetaka lo dikalo lo mboka ya akona la eholola lo tanyi la avula. L’edja k’ɛnɔnyi efula, takalale lo mvudu ndekana 2 000 y’asekaso Ɛmɛnyi wa Jehowa! Mbala efula, takahomanaka la anangɛso l’akadiyɛso waki komonga l’alemba wa wolo koko wakakambɛka Jehowa la wolo awɔ tshɛ. Ɛnyɛlɔ kawɔ kakakeketsha diaha dimi mpekɔ l’olimu ami. L’ekomelo ka lomingu tshɛ lakatembolaka etshumanelo, takakeketshamaka. (Romo 1:11, 12) Allan aki mɛtɛ ɔngɛnyi w’oshika. Ɛtɛkɛta ɛnɛ wele lo Undaki 4:9, 10 wekɔ mɛtɛ: “Antu ahendi ndeka untu otoi, . . . [nɛ dia] naka vo wamboko, omotshi mbeyaka mbetula unyandi”!

Ɛtshɔkɔ waya lo kamba lo ‘wolo wa Jehowa’

L’edja k’ɛnɔnyi efula, dimi la Allan takahomana la akambo efula w’ɔngɛnɔngɛnɔ lo kimanyiya anto akina dia vɔ kambɛ Jehowa. Ɛnyɛlɔ, lo 1983 takembola etshumanelo kɛmɔtshi k’ɔtɛkɛta wa Falase l’osomba wa Antwerp, lɛnɛ akatahange lo nkumbo kɛmɔtshi kakadjasɛka ɔnangɛso Benjamin Bandiwila, ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wakaye oma lo wodja wa Zaïre (elamɛ nshi nyɛ République démocratique du Congo). Benjamin akaye la Belgique dia ndjɔtɔ kalasa y’adidi. Nde akatotɛ ate: “Dimi mɛtɛ kombolaka yoho ya lɔsɛnɔ yele la nyu oko wayashanyu tshɛ l’olimu waki Jehowa.” Allan akokadimola ate: “Wɛ tɔkɔmiyaka, koko wɛ ekɔ lo tawese olimu wa lo andja ɔnɛ. Onde wɛ hɛnyi di’awui asɔ hawɔtɔnɛ?” Ɛtɛkɛta wasembɔ tɔɔ ɛsɔ wakakimanyiya Benjamin dia nde kana yimba lo kɛnɛ kendana la lɔsɛnɔ lande. L’ɔkɔngɔ diko, lam’akandakalola la Zaïre, nde akatatɛ kamba olimu w’ombatshi mboka ndo kakianɛ nde ekɔ lo kamba lo kɔmite ka filialɛ.

Lo 1999, wakambate dia minya okama ɔmɔtshi waki lo wodi. Tatɛ etena kɛsɔ lekɔ paka la kilɔ 30. Dimi mɛtɛ lekɔ ‘diwomba’ dia wɔdu. Koko, lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wakambisha Jehowa ‘wolo woleki wɔnɛ wokongaka l’onto.’ L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbatami, Jehowa akakimanyiya dia dimi tetemala tshindɛ Allan lo olimu ande oko omendji weteta. (2 Kor. 4:7) Oma lâsɔ, lo Ngɔndɔ ka sato 2004, Allan akavu. Dimi lekɔ l’ohomba ande efula, koko woho weyami dia nde ekɔ lo yimba yaki Jehowa keketshakami.

Ɛlɔ kɛnɛ, laya l’ɛnɔnyi 83, dimi mbohɔka ɛnɔnyi ndekana 63 wakametsha lo olimu wa lo tena tshɛ. Dimi lakatetemala sambisha, nɔmbɔla wekelo wa Bible, ndo kambaka la waaso watanema lushi la lushi dia mbewoya anto akambo wendana la sangwelo dia diambo diaki Jehowa. Lo tena dimɔtshi, dimi ndjambolaka ɔnɛ: ‘Ngande wotonga lɔsɛnɔ lami, otondoyala dimi kotatɛ olimu w’ombatshi mboka l’ɔnɔnyi wa 1945?’ Tatɛ oma lo etena kɛsɔ, demba diami dia tohemɔhemɔ kombishakami diaaso dia dimi kamba olimu ɔsɔ. Koko, lekɔ la lowando efula woho wakamatatɛ kamba olimu w’ombatshi mboka etena kakimi leke osekaseka! Laki la diɛsɛ dia mɛna dia naka sho mbetsha Jehowa lo dihole dia ntondo, kete nde ayonga wolo aso.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wa lo lɛkɛ 18]

Dimi la Astrid Anderson, misiɔnɛrɛ w’osekami (lo lonya l’omi)

[Osato wa lo lɛkɛ 18]

Dimi l’omɛmi etena kakandakambaka oko omendji weteta lo 1956

[Osato wa lo lɛkɛ 20]

Dimi la Allan lo 2000