Tonge l’ohetoheto lo luudu la Jehowa!
‘Ohetoheto dikambo dia luudu layɛ kayɔndɛ.’—JOA. 2:17.
1, 2. Kakɔna kakasale Yeso lo tɛmpɛlɔ lo 30 T.D., ndo lande na?
OHOKANYIYA dikambo nɛ. Ngɔndɔ shamalo la ntondo ka nshi ya Elekanelo ka lo 30 T.D., Yeso akatatɛ olimu ande lanɛ la nkɛtɛ. Nde akande lɔkɛndɔ otsha la Jerusalɛma. Lam’akandakome lo Sɛkɛ dia ase Wedja dia lo tɛmpɛlɔ, Yeso akatane “wane wakasundjaka ngombe la ekoko la fudu ya binga, ndu amengudi wa falanga wudjashi lu etemwelo.” Nde akasale lofimbo ndo akatshanya nyama tshɛ ndo aha la tâmu asondji ayɔ wakayiyele. Yeso akatshola nto falanga y’ekenga yaki amengodi wa falanga ndo akasokola mɛsa awɔ. Nde akatɛ wanɛ wakasondjaka tofudu ta benga dia vɔ minya diangɔ diawɔ ko vɔ ntshɔ.—Joa. 2:13-16.
2 Kɛnɛ kakasale Yeso mɛnyaka dia nde akayashaka efula lo dikambo dia tɛmpɛlɔ. Nde akate ate: “Tanyuhiluyaki luudu la Papa luudu la atshi w’ukanda.” Lam’akendaka ambeki waki Yeso dui sɔ, vɔ wakohɔ ɛtɛkɛta wakafunde omembi w’esambo Davidi ntambe efula la ntondo ate: ‘Ohetoheto dikambo dia luudu layɛ kayɔndɛ.’—Joa. 2:16, 17; Osam. 69:9.
3. a) Ohetoheto kɛdikɛdi na? b) Dimbola diakɔna diakokaso ndjambola?
3 Woho wakayashaka Yeso, ohetoheto waki lande lo dikambo dia luudu la Nzambi mbakotshutshuya dia sala dui sɔ. Ohetoheto kɛdikɛdi “nomɔlomɔ ndo ndjasha l’osalosalo tshɛ dia sala dikambo dimɔtshi.” Lo ntambe ka 21 kɛnɛ, Akristo ndekana miliyɔ esambele wekɔ lo mɛnya ohetoheto awɔ lo luudu la Nzambi. Sho tshɛ onto l’onto kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Ngande wakokami fudia ohetoheto ami lo luudu la Jehowa?’ Dia kadimola lo dimbola sɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole ntondotondo ele luudu la Nzambi ɛlɔ kɛnɛ. Oma lâsɔ tayɔsɛdingola bɛnyɛlɔ dia lo Bible dia anto waki la kɔlamelo wakɛnya ohetoheto dikambo dia luudu la Nzambi. Bɛnyɛlɔ diawɔ diakafundama “dia ntulakanya” ndo diɔ kokaka totshutshuya dia sho ndeka monga l’ohetoheto.—Romo 15:4.
Luudu la Nzambi la lo nshi y’edjedja ndo la lo nshi yaso nyɛ
4. Oyango akɔna waki la tɛmpɛlɔ kakake Sɔlɔmɔna?
4 Lo Isariyɛlɛ w’edjedja, luudu la Nzambi aki tɛmpɛlɔ kaki la Jerusalɛma. Ekɔ mɛtɛ dia Jehowa kombidjasɛka lɛkɔ lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ. Nde akate ate: “Ulungu eko kiti kami ka diulelu, la kete eko kihuna k’ekulu ami. Wuhu akona wa luudu wukukinyu mbikelami? Lend’eli dihuli diukukimi mbidjase?” (Is. 66:1) Koko, tɛmpɛlɔ kakakama lo nshi yakolɛka Sɔlɔmɔna aki dihole diakawatɛmɔlaka Jehowa, lɛnɛ akawɔlɔmbaka.—1 Khum. 8:27-30.
5. Tɛmpɛlɔ ka lo nshi ya Sɔlɔmɔna kaki didjidji dia yɛdikɔ yakɔna ɛlɔ kɛnɛ?
5 Lo nshi yaso nyɛ, luudu la Jehowa bu luudu lɔmɔtshi lele la Jerusalɛma kana lele dihole dikina. Koko, lɔ lekɔ yɛdikɔ yatokimanyiya dia tɛmɔla Jehowa lo tshimbo y’olambo wa tshungo wa Kristo. Ekambi waki Nzambi tshɛ wele la kɔlamelo lanɛ la nkɛtɛ wekɔ lo tɛmɔla Jehowa lo tɛmpɛlɔ ka lo nyuma kɛsɔ.—Is. 60:4, 8, 13; Etsha 17:24; Heb. 8:5; 9:24.
6. Nkumi ya dikanga yakɔna ya la Juda yaki l’ohetoheto wa mamba l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ?
6 L’ɔkɔngɔ wa Isariyɛlɛ mbatɔna lo waolelo ahende lo 997 N.T.D., nkumi ya dikanga 4 l’atei wa nkumi ya dikanga 19 ya la Juda, mbuta ate etenyi ka lo sidɛ waki l’ohetoheto wa mamba lo ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Nkumi ya dikanga yakɔ ko: Asa, Jehɔshafata, Hɛzɛkiya, ndo Jɔsiya. Wetshelo akɔna w’ohomba wakokaso kondja oma lo ɛnyɛlɔ kawɔ?
Olimu wa l’otema ɔtɔi mbelaka ɛtshɔkɔ
7, 8. a) Woho w’olimu akɔna watshɔkɔla Jehowa? b) Ɔhɛmwɛlɔ akɔna wakokaso kondja oma lo ɛnyɛlɔ ka nkumekanga Asa?
7 L’ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga Asa, Jehowa akatome aprɔfɛta dia nɔmbɔla wodja ande dia vɔ monga la kɔlamelo. Ɛnyɛlɔ, Bible totɛka dia Asa akakitanyiya kɛnɛ kakawotɛ ɔprɔfɛta Azariya w’ɔnaki Ɔdɛdɛ. (Adia 2 Ekondo 15:1-8.) Etshikitanu wakasale Asa wakasanganya ase Juda kâmɛ ndo lokema l’anto w’oma lo diolelo dia Isariyɛlɛ dia ndjɔtɔ lo losanganya lɔmɔtshi la woke la Jerusalɛma. Vɔ tshɛ kâmɛ wakɔshi yɛdikɔ ya tɛmɔla Jehowa la kɔlamelo tshɛ. Sho mbadiaka ɔnɛ: “Vo wakatshibela [Jehowa] la diui dia wulu la waelu w’ongenongeno l’amama ndu la pungi. Asi Juda tshe wakangenangena la etshibelu kako, ne dia vo wakatshibi l’etema awo tshe, wakûyangi la saki tshe, ku wakûtani. Okone [Jehowa] akawasha mumuya lu beke tshe.” (2 Ek. 15:9-15) Woho akɔ wâmɛ mbele Jehowa ayotɔtshɔkɔla naka sho mbokambɛ l’otema ɔtɔi.—Mako 12:30.
8 Lonyangu ko, l’ɔkɔngɔ Asa akomala etena kakawongola Hanani, ɔmɛnyi w’akambo wahataye. (2 Ek. 16:7-10) Ngande wasalaso etena katosha Jehowa dako kana ɛlɔmbwɛlɔ lo tshimbo ya dikumanyi dia Akristo? Onde sho mbetawɔka ndo kambaka la alako w’oma l’Afundelo esadi eto ndo mbewɔka dia momala?
9. Jehɔshafata ndo ase Juda waki lo wâle akɔna, ndo kakɔna kakawasale?
9 Jehɔshafata aki nkumekanga la Juda lo ntambe ka dikumi N.T.D. Nde la ase Juda tshɛ waki lo wâle wa ndanyema oma le alembe wakasangana w’ase Amɔna, ase Mɔaba ndo anto waki l’ekongo wa Seirɛ. Kakɔna kakasale nkumekanga kânga mbakinde la wɔma? Nde la apami ande, wadɛwɔ ndo anawɔ wakasangana lo luudu la Jehowa dia nɔmba. (Adia 2 Ekondo 20:3-6.) Lo kamba la kɛnɛ kakate Sɔlɔmɔna ntondo lo osapwelo wa tɛmpɛlɔ, Jehɔshafata akasɛngasɛnga Jehowa ɔnɛ: “[Nzambi k]asu li, we huwalumbuya? Shu kema la wulu la ntundu k’ului one a wuki wayayi dia ndjutolosha. Shu hateyi wuhu wa ntsha; ashu asu weko paka le ye.” (2 Ek. 20:12, 13) L’ɔkɔngɔ wa Jehɔshafata shidiya nɔmba “l’atei a lusanganya,” nyuma kaki Jehowa kakatshutshuya Jahaziyɛlɛ y’ose Lɛwi dia nde keketsha anto dia vɔ monga la dihonga.—Adia 2 Ekondo 20:14-17.
10. a) Ngande wakalongola Jehɔshafata ndo ase Juda ɛlɔmbwɛlɔ? b) Ngande wakokaso mɛnya lowando laso lo ɛlɔmbwɛlɔ katosha Jehowa ɛlɔ kɛnɛ?
10 Eelo, oma ko etena kɛsɔ, Jehɔshafata ndo diolelo dia Juda wakalongola ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le Jehowa lo tshimbo ya Jahaziyɛlɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, sho nongolaka ekeketshelo ndo ɛlɔmbwɛlɔ lo tshimbo y’ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ. Lo mɛtɛ, sho pombaka kambaka kâmɛ ndo mongaka la dilɛmiɛlɔ otsha le dikumanyi diakasɔnama diakamba la wolo dia tolama ndo tosha ɛlɔmbwɛlɔ k’oma le ‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ.’—Mat. 24:45; 1 Tes. 5:12, 13.
11, 12. Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma lo kɛnɛ kakakomɛ Jehɔshafata la ase Juda?
11 Oko wakasangana Jehɔshafata la anto ande kâmɛ dia nyanga ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa, sho hatohombe tshika mbekelo ka sanganaka lo nsanganya ya l’etshumanelo kâmɛ la anangɛso l’akadiyɛso. Naka lo tena dimɔtshi tambohomana l’ekakatanu wa wolo wahateye kɛnɛ kakokaso sala, kete sho pombaka ndjela ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakatotshikɛ Jehɔshafata ndo ase Juda lo nɔmbaka Jehowa ndo lo ndjaɛkɛ tshɛ le Nde. (Tuk. 3:5, 6; Fil. 4:6, 7) Oyadi kânga sho kakitɔna l’asekaso ambetawudi, alɔmbɛlɔ walɔmbaso Jehowa tetɛka kâmɛ la ‘nkumbo ka l’andja w’otondo ka onto l’ɔnango.’—1 Pet. 5:9.
12 Jehɔshafata nde la anto ande wakayele ɛlɔmbwɛlɔ kakawasha Nzambi lo tshimbo ya Jahaziyɛlɛ. Etombelo akɔna wakayala? Vɔ wakalɛndja ta ndo wakakalola la Jerusalɛma “l’ongenongeno” ndo wakatshu lo “luudu la [Jehowa] la lundju l’akembi, sese, la amama.” (2 Ek. 20:27, 28) Sho lawɔ ndjelaka ɛlɔmbwɛlɔ katosha Jehowa lo tshimbo ya ehomɔ kakamba la nde ndo sho sanganaka kâmɛ l’ehomɔ kɛsɔ dia mbôtombola.
Tolamake ahole aso wa nsanganya dimɛna
13. Olimu akɔna wakakambe Hɛzɛkiya l’etatelo k’ɛlɔmbwɛlɔ kande?
13 Lo ngɔndɔ ka ntondo ka lo ɛlɔmbwɛlɔ kande, Hɛzɛkiya akɛnya ohetoheto waki la nde lo ɔtɛmwɛlɔ waki Jehowa lo ndihola ndo lo nɔngɔsɔla tɛmpɛlɔ nto. Nde akakongɛ ɛlɔmbɛdi la ase Lɛwi dia vɔ nɔngɔsɔlaka luudu la Nzambi. Vɔ wakasale dui sɔ nshi 16. (Adia 2 Ekondo 29:16-18.) Welo ɛsɔ toholaka olimu wa namaka ndo nɔngɔsɔlaka ahole aso wa nsanganya dia ahole asɔ mongaka lo yoho yakɛnɛmɔla ohetoheto wele laso l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa. Onde tatokaka awui wakete wɛnya dia anto mambaka efula lo menda ohetoheto wele l’anangɛso ndo akadiyɛso l’olimu ɔsɔ? Eelo, welo awɔ tombolaka Jehowa efula.
14, 15. Olimu akɔna watombola Jehowa efula ɛlɔ kɛnɛ? Sha bɛnyɛlɔ.
14 L’osomba ɔmɔtshi wa lo nɔrdɛ ka lo wodja wa Angleterre, pami kɛmɔtshi akatone la wolo tshɛ diaha anangɛso nɔngɔsɔla Mbalasa ka Diolelo kaki suke la lakande. Anangɛso wa lo ngelo kɛsɔ wakayakimɔ l’ohetoheto tshɛ dia sala olimu ɔsɔ. Lam’akawɛnyi dia ehele kele lam’asa Mbalasa ka Diolelo la lokombo la pami kɛsɔ kakahombe nɔngɔswama, vɔ wakasale olimu ɔsɔ aha la nɔmba pami kɛsɔ ndoko ɛngɔ. Vɔ wakakambe la wolo ndo wakake ehele k’otondo. Kɛnɛ kakasale anangɛso asɔ kakatshikitanya dionga diaki l’osukanyi ɔsɔ. Kakianɛ nde otokɛka sso lo Mbalasa ka Diolelo.
15 Ekambi waki Jehowa wa l’andja w’otondo wekɔ lo kamba olimu wa wokelo. Anto wa lo ngelo la ngelo wekɔ lo ndjakimɔ la lolango dia kamba kâmɛ la ambiki wa lo tena tshɛ w’oma lo wedja ekina aha tsho dia mbika Mbalasa ya Diolelo koko ndo Mbalasa ya nsanganya ya weke ndo mvudu ya Bɛtɛlɛ. Sam ekɔ ɛjɛniyɛrɛ wele la diewo di’efula l’awui wendana la dihomɔ diadja tshitshi lo luudu. Nde la Ruth wa wadɛnde wakande nkɛndɔ otsha lo wedja efula wa lo Erɔpɛ ndo wa lo Afrikɛ dia mbisha lonya l’olimu wa wokelo. Dihole tshɛ diatshɔwɔ vɔ sambishaka kâmɛ la ase etshumanelo ka lo ngelo kewɔ. Sam mɛnyaka kɛnɛ kakotshutshuya dia nde mbisha lonya l’olimu wa wokelo wa lo wedja efula ɔsɔ etena katande ɔnɛ: “Ekɔ ekeketshelo kakamakondja oma le anangɛso wakamba lo Bɛtɛlɛ ka lo wodja aso ndo ya lo wedja ekina. Lo mɛtɛ ohetoheto ndo ɔngɛnɔngɛnɔ wele la anangɛso asɔ akatshutshuya dia dimi kamba olimu ɔsɔ.”
Tokitanyiyake ɛlɛmbɛ waki Nzambi
16, 17. Olimu akɔna wa lânde wakayasha ekambi waki Nzambi l’ohetoheto tshɛ, ndo dui sɔ diaki l’etombelo akɔna?
16 Lâdiko dia nɔngɔsɔla tɛmpɛlɔ, Hɛzɛkiya akayokaloya osalelo wa Elekanelo kakadjanga Jehowa dia salemaka ɔnɔnyi tshɛ. (Adia 2 Ekondo 30:1, 4, 5.) Hɛzɛkiya nde la anto waki la Jerusalɛma wakelɛ wodja w’otondo, oyadi wanɛ waki lo diolelo dia lo nɔrdɛ dia ndjosangana kâmɛ la wɔ. Andawi wa mango waketeta lo wodja w’otondo dia kahanya mikanda wa leeta.—2 Ek. 30:6-9.
17 Lo ɛnɔnyi weke ka mbeta ɛnɛ, takayasha l’olimu wa woho ɔsɔ. Takakambe la akatshi wa leeta dia mbelɛ anto wa l’ɛtshi kaso ka nkɛtɛ dia ndjosangana la so lo Dambo dia dikɔlɔ dia Nkumadiɔndjɔ dia kitanyiya didjango dia Yeso. (Luka 22:19, 20) Oko wakatalongola alako lo Nsanganya y’olimu, takayasha l’ohetoheto l’olimu ɔsɔ. Jehowa mɛtɛ akatshɔkɔla welo wakatadje! Ɔnɔnyi wetshi, apandjudi miliyɔ esambele wakakahanya akatshi wa leeta ndo anto 17790631 wakɔtɔ lo Eohwelo!
18. Lande na kele ohetoheto lo ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ekɔ ohomba efula le yɛ?
18 Akatama lo dikambo dia Hɛzɛkiya ɔnɛ: “Ndi akekamaka [Jehowa Nzambi k]a Isariyele; l’atei a khumi ya dikanga tshe ya Juda, nduku khum’ekanga kaki la ntundu kana l’okongo andi kaki uku ndi. Ndi akamamema [Jehowa], kunkimo mbuyela, ndu akalamaka elembe wakadjela [Jehowa] Mose.” (2 Khum. 18:5, 6) Nyɛsɔ toyele ɛnyɛlɔ kande. Ohetoheto aso lo luudu la Nzambi ayotokimanyiya dia ‘tetemala mamema Jehowa’ dia sho ndjokondja lɔsɛnɔ la pondjo.—Euh. 30:16.
Tetawɔke ɛlɔmbwɛlɔ aha la tshimbatshimba
19. Welo akɔna wadjama l’ohetoheto tshɛ lo nshi ya Eohwelo?
19 Etena kakolɛka Jɔsiya oko nkumekanga, nde lawɔ akalɔngɔsɔla dia difɛstɔ dia Elekanelo salemaka ndo nde akadje welo efula dia nɔngɔsɔla osalelo adiɔ. (2 Khum. 23:21-23; 2 Ek. 35:1-19) Sho lawɔ salaka la wolo dia ndjalɔngɔsɔla dimɛna dia mbɔtɔ lo Losanganya la distrikɛ, la otshimbedi, la lânde la lushi ɔtɔi ndo lo Eohwelo. Anangɛso wa lo wedja ɛmɔtshi mbidjaka nsɛnɔ yawɔ lo wâle dia mbɔtɔ lo Eohwelo ka nyɔi ka Kristo. Dikumanyi diele l’ohetoheto ndjashikikɛka dia ndoko onto la l’etshumanelo lanyama yimba. Esombe ndo anto wele la dikɔmɔ kimanyiyamaka dia vɔ lawɔ mbɔtɔ lo Eohwelo.
20. a) Kakɔna kakatombe etena kakalɔmbɔlaka nkumekanga Jɔsiya ndo kakɔna kakandasale? b) Wetshelo akɔna w’oma lo dikambo sɔ wahombaso mbidja yimba lɔkɔ?
20 Etena kakasalemaka olimu wa ɔlɔngɔswɛlɔ wakakongɛ nkumekanga Jɔsiya, Hilikiya, ɔlɔmbɛdi wa lâdiko “akatushula buku di’elembe wa [Jehowa] waki uma le Mose.” Nde akadisha Shafana ɔnɛ laki sekeletɛlɛ ka nkumekanga ko nde akatatɛ mbadiyɛ Jɔsiya. (Adia 2 Ekondo 34:14-18.) Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Nkumekanga akatshatsha ahɔndɔ ande la lonyangu ndo akatɛ apami dia vɔ mimbola kanyi ya Jehowa. Lo tshimbo ya Huluda ɔprɔfɛta wa womoto, Nzambi akewoya woho wakinde kɔngɛnangɛnaka ditshelo dimɔtshi dia l’ɔtɛmwɛlɔ diakasalemaka la Juda. Koko, Jehowa akɛnyi welo wakadje Jɔsiya dia minya mbekelo yendana la ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi ndo nde akahomɔ lokolo l’ɔlɔ lo washo wa Nzambi etena kakahomɔ wodja w’otondo mpokoso yakatatami. (2 Ek. 34:19-28) Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo dikambo sɔ? Lo mɛtɛ, nsaki kaso kekɔ oko kaki la Jɔsiya. Sho nangaka mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ kaki Jehowa aha la tshimbatshimba, lo mbidja yimba lo wâle wakoka tokomɛ naka sho mbetawɔ apɔstazi ndo ohombelo wa kɔlamelo todjɛ wekamu lo woho watɛmɔlaso Jehowa. Ndo sho koka ndjashikikɛ dia Jehowa mɛnaka ndo mbetawɔka ohetoheto aso lo dikambo dia ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ oko wakidiɔ lo dikambo dia Jɔsiya.
21, 22. a) Lande na kahombaso mɛnya ohetoheto aso lo dikambo dia luudu la Jehowa? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?
21 Nkumi ya dikanga nyɛi ya la Juda nyɛ: Asa, Jehɔshafata, Hɛzɛkiya ndo Jɔsiya wakatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula lo kɛnɛ kendana l’ohetoheto wa lo luudu ndo l’ɔtɛmwɛlɔ wa Nzambi. Woho akɔ wâmɛ mbele ohetoheto aso pombaka totshutshuya dia ndjaɛkɛ le Jehowa ndo ndjaketembola dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ ande. Ekɔ mɛtɛ dui dia lomba ndo di’ɔngɛnɔngɛnɔ dia kitanyiya ɛlɛmbɛ wa Nzambi ndo mbetawɔ ekokelo ndo engwelo ka la ngandji tshɛ kalongolaso lo tshimbo ya etshumanelo ndo ya dikumanyi diatɔ.
22 Sawo diayela diayototshutshuya dia monga l’ohetoheto l’olimu w’esambishelo ndo diayokeketsha ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka dia vɔ kambɛ Shɛso ka ngandji l’ohetoheto. Tayɔsɛdingola nto woho wakokaso mbewɔ tɔsɛngiya ta kɔlɔ efula taki Satana. Naka sho mpokamɛ waohwelo w’oma le Jehowa l’ohetoheto, kete tayoyela ɛnyɛlɔ ka Yeso Ɔnaki Jehowa lele wakate lo dikambo diande ɔnɛ: ‘Ohetoheto w’efula wele la mi lo dikambo dia luudu layɛ kambɔndɛ.’—Osam. 69:9; 119:111, 129; 1 Pet. 2:21.
Onde wɛ âkohɔ?
• Woho w’olimu akɔna watshɔkɔla Jehowa, ndo lande na?
• Ngande wakokaso mɛnya wɛkamu aso le Jehowa?
• Ngande wakoka ohetoheto totshutshuya dia kitanyiya ɛlɛmbɛ waki Nzambi?
[Esato wa lo lɛkɛ 9]
Ngande wakɛnya Asa, Jehɔshafata, Hɛzɛkiya, ndo Jɔsiya ohetoheto awɔ dikambo dia luudu la Jehowa?