Etena kakosalɛwɔ kɔlɔ
ANTO efula mbutaka dia sɔmbɔya ekɔ dui dia dimɛna. Dui sɔ diekɔ ngasɔ nɛ dia sho nyangaka etena katosalɛwɔ kɔlɔ lo yoho mɔtshi. Nsaki kakotɔ la so ka tshikitanya ɔlɔlɔ la kɔlɔ nɔmbaka dia mingola dui dia kɔlɔ diambowotosalɛ. Lo woho akɔna?
Lo mɛtɛ, vɔ kokaka tosalɛ kɔlɔ lo toho efula, ɛnyɛlɔ onto kokaka tɔkɔmɔla lowala, tosokola, tɔtɛnga, tɔkɔmɔla, tova ndo awui akina. Ngande wayaokayɛ etena kakosalɛwɔ kɔlɔ kɛmɔtshi? Ɛlɔ kɛnɛ anto efula mbutaka ɔnɛ: ‘Layowasalɛ kɛnɛ kosalewɔ!’
Lo wodja w’États-Unis, ambeki efula wa lo kalasa ya sekɔndɛrɛ wakasɔngwɛ embetsha awɔ awui wa kashi dia sɔmbɔya lo woho wakawawasha alanya. Brenda Mitchell lele ɔnɔmbɔdi w’olui w’embetsha wa la Nouvelle - Orléans mbutaka ɔnɛ: “Etena kasɔngwɛwɔ ombetsha dui dimɔtshi, vɔ ndanyaka lokumu lande.” Kânga l’ɔkɔngɔ wa vɔ mɛnya dia dui sɔ diekɔ kashi, etombelo wa dui sɔ tshikalaka pondjo.
L’ahole w’olimu, efula k’anto watshanyawɔ l’olimu nyangaka dia sɔmbɔya lo ndanya kana nimola awui amɔtshi w’ohomba wendana la olimu wele lo ɔrdinatɛrɛ. Anto akina mbivaka adɔsiye wa toseke wendana l’olimu ndo mbasondjaka kana mbashaka anto akina. Jurnalɛ yelɛwɔ The New York Times mbutaka dia lâdiko dia mbiva awui wendana l’olimu wele l’ɔrdinatɛrɛ, “ase olimu efula wekɔ la mbekelo ka mbivaka diangɔ dia kɔpanyi dia sɔmbɔya.” Dia ndɔshana la dui sɔ, kɔpanyi efula yakɔshi yɛdikɔ ya monga la onto ɔmɔtshi lahomba tshindɛ ɔnɛ lambowonya l’olimu polo lo biro kande, mendaka etena katshumanyande diangɔ diande hita ndo mbotondja l’andja wa dihole di’olimu.
Yoho yoleki tshɛ ya sɔmbɔya yaleka salema mendanaka la angɛnyi ndo la ase nkumbo kaso. Pâ kaya etena katotondjɛwɔ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ kana katosalɛwɔ kɔlɔ kokaka tshutshuya onto dia nde lawɔ sɔmbɔya. Naka ɔngɛnyi ayɛ ambokotondjɛ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ, onde wɛ lawɔ ayɔsɔmbɔya lo kamba la ɛtɛkɛta wa kɔlɔ? Naka owotɔ ayɛ ɔmɔtshi ambokonyangiya lo yoho mɔtshi, onde wɛ ayoyanga yoho kina ya sɔmbɔya? Ekɔ mɛtɛ wɔdu sala ngasɔ etena katosalɛ ɔngɛnyi kana ose nkumbo kaso kɔlɔ!
Etombelo wa kɔlɔ waya lo sɔmbɔya
Tena efula, wanɛ wasɔmbɔya salaka dui sɔ dia kitshakitsha pâ konga la wɔ etena kâsalɛwɔ kɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, Bible totɛka dia etena kakeye ana waki Jakɔbɔ, owandji wa nkumbo w’ose Hɛbɛru dia Shɛkɛmɛ y’ose Kanana akeyana la kadiyɛwɔ Dina la wolo, vɔ “wakanyangi. Vo wakumala kele ka wulu.” (Etatelu 34:1-7) Dia sɔmbɔya kɔlɔ kakawasalɛ kadiyɛwɔ, ana waki Jakɔbɔ ahende wakɔshi yɛdikɔ ya salɛ Shɛkɛmɛ la nkumbo kande kɔlɔ. La mayɛlɛ tshɛ, Simɛyɔna nde la Lɛwi wakɔtɔ l’osomba w’ase Kanana ndo wakadiake apami tshɛ, mbidja ndo Shɛkɛmɛ.—Etatelu 34:13-27.
Onde ɔkɛdjɛlɔ wa dikila ɔsɔ wakashidiya dui sɔ? Etena kakoke Jakɔbɔ kɛnɛ kakasale anande, nde akâhangwɛ lo mbatɛ ɔnɛ: “Nyu nyambompenyahenya efula, nyambumbete utunyi w’asi kete nye. . . . Okone lam’ayuwusangana dia ndo la mi, dimi la khumbu kami tshe tayudiakema.” (Etatelu 34:30) Lo dihole dia kandola dikambo sɔ, shɔmbɔya yawɔ yaki l’etombelo wa kɔlɔ, mbuta ate nkumbo kaki Jakɔbɔ wakasɛnaka lo wɔma wa ndɔshama oma le asukanyi awɔ waki la kɛlɛ. Ondo dia mbakokɛ, Nzambi akatɛ Jakɔbɔ dia nde monɔ la nkumbo kande otsha la Bɛtɛlɛ.—Etatelu 35:1, 5.
Awui wakasalema l’ɔkɔngɔ wa kɛnɛ kakakomɛ Dina mbidjaka dikako vɔlɛ lo wetshelo ɔmɔtshi w’ohomba efula. Tena efula tshelo ya sɔmbɔya konyaka lo totshelo tokina ta sɔmbɔya ndo dui sɔ tetemalaka salema ngasɔ. Ɔnkɔnɛ, yokedi y’ase Allemagne nyɛ yekɔ mɛtɛ: Shɔmbɔya mbetaka shɔmbɔya.
Pâ yaya oma lo shɔmbɔya
Ndjaketembola dia mbisha onto lotosale kɔlɔ dilanya mongaka l’etombelo wa kɔlɔ. Dibuku Edimanyielo: Woho wa mbidja wɔladi la nshi yayɛ yakete ndo tetemala la lɔsɛnɔ layɛ (lo Angɛlɛ) mbutaka ɔnɛ: “Odudu ndanyaka onto. Vɔ mbɔsɛka onto wenya ndo wolo ande etena kalekande kanyiya awui wa kɔlɔ wakete ndo katetemalande mbidja wanɛ wakosalɛ kɔlɔ mananu ndo kayangande toho ta sɔmbɔya.” Oko wadiɛnya Bible dimɛna, ‘kandjema katɔhɔndjaka weka.’—Tukedi 14:30.
Ngande wakoka onto monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ naka otema ande ndola la lohetsho ndo la nsaki ka sɔmbɔya? Ofundji ɔmɔtshi akate ɔnɛ: “Naka wɛ fɔnyaka dia ‘sɔmbɔya ekɔ dui dia dimɛna,’ kete enda dungi dia wanɛ wambɔsɔmbɔyaka aya ɛnɔnyi efula.”
Tende kɛnɛ keta l’ahole efula wa la nkɛtɛ lɛnɛ ele ekakatanu wendana la waoho ndo l’asa ɛtɛmwɛlɔ. Tena efula odiakelo w’onto ɔmɔtshi ndjotaka odiakelo w’onto okina ndo dui sɔ tetemalaka monga ngasɔ. Ɛnyɛlɔ, etena kakadiake waa terɔristɛ ɛlɔngɔlɔngɔ 18 la bɔɔmbɛ, womoto ɔmɔtshi lakalelaka akate ɔnɛ: “Sho pombaka sɔmbɔya mbala kinunu!” Lo sala ngasɔ, awui wa ngala tetemalaka pama ndo efula k’anto ndjatambiyaka l’awui wa ngala asɔ.
“Su lu su”
Anto amɔtshi mbɔsaka dia Bible sukɛka shɔmbɔya. Vɔ mbutaka ɔnɛ: “Shi Bible mbutaka dia sɔmbɔya ‘su lu su, nu lu nu’?” (Akambu w’Asi Lewi 24:20) Ɔlɛmbɛ wa “su lu su” mbeyaka mɛnama dia wekɔ lo sukɛ kanyi ya sɔmbɔya. Koko, vɔ wakakimanyiyaka anto diaha vɔ ndjasha l’awui w’otshatsha wa sɔmbɔya. Lo woho akɔna?
Naka ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi ambɔlɔsha osekande ose Isariyɛlɛ ko ambowola sso, Ɛlɛmbɛ waketawɔka dia onto ɔsɔ kondja dilanya diɛdimi la kɛnɛ kosadinde. Koko, aha ɔnɛ losalewɔ kɔlɔ mbakahombe sɔmbɔya le otshi wa kɔlɔ kana le ose nkumbo kande. Ɛlɛmbɛ wakataka dia dui sɔ diakahombe koma le ewandji, mbuta ate toshushi takasɔnama dia kandolaka weho w’awui asɔ. Woho wakaweyaka dia ondjakanyi kana ɔnɛ lakasalanɛka kɔlɔ l’okonda akakokaka nongola dilanya dia woho akɔ wâmɛ akakimanyiyaka diaha vɔ sɔmbɔya. Koko dui sɔ diakakimanyiyaka ndo lo yoho kina nto.
La ntondo ka nde mbisha ɔlɛmbɛ wendana la sɔmbɔya wakatatɛkɛtshi la diko, Jehowa Nzambi akatɛ ase Isariyɛlɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ ɔnɛ: “Tuhetshaki onanyo l’utema aye. . . . Tukaluyaki kolo lu kolo, tuyalaki la ukumba.” (Akambu w’Asi Lewi 19:17, 18) Eelo, ɔlɛmbɛ wa “su lu su, nu lu nu” pombaka mbɔsama lo ndjela Ɛlɛmbɛ tshɛ wele Yeso akate lo tshena pe ɔnɛ vɔ kakatana lo ɛlɛmbɛ ɛnɛ ehende: “Ulangi Khumadiondjo [Nzambi k]aye l’utema aye tshe, la lumu laye tshe, ndu la yimba yaye tshe” ndo “Ulangi unyaye uku ayalangaye.” (Mateu 22:37-40) Ko ngande wahomba Akristo wa mɛtɛ sala etena kasalɛwɔ kɔlɔ?
Toyele mboka ka wɔladi
Bible mbutaka dia Jehowa ekɔ “[Nzambi k]a ki” ndo nde keketshaka atɛmɔdi ande dia vɔ ‘nyanga ki ndo kiyela.’ (Heberu 13:20; 1 Petero 3:11) Ko onde dui sɔ mbelaka mɛtɛ etombelo w’ɔlɔlɔ?
Lam’akandakambaka olimu ande la nkɛtɛ, anto wakatɛ Yeso sɔyi, wakɔkɔmɔla eshingɔ ndo atunyi ande wakɔhɛnyahɛnya, ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi akofunge ndo ambeki ande wakolawɔ. (Mateu 26:48-50; 27:27-31) Kakɔna kakandasale? Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde ate: “Lam’akawôtenge, ndi kumbatenga. Lam’akandasuyama, ndi kumbânela, keli ndi akayakimo le one latulumbwanyaka ololo.”—1 Petero 2:23.
Petero akakotsha ɔnɛ: “Kristu akanyusuwela, akanyutshikela djimbitelu, dia nyu mbuyela lu wanya andi.” (1 Petero 2:21) Eelo, Akristo keketshamaka dia ndjela Yeso, mbidja ndo kɛnɛ kakandasale etena kakawosalɛ kɔlɔ. Lo dikambo sɔ, Yeso ndamɛ akate lo Dako diande dia lo dikona ate: “Nyulangi atunyi anyu, nyolombele wane watunyusuyaka. Okone nyu nyayuyala ana wa Shenyu le l’ulungu.”—Mateu 5:44, 45.
Ngande wahomba sala wanɛ wele la waonga wele oko wa Kristo etena kâsalɛwɔ kɔlɔ kana kafɔnyawɔ dia wambâsalɛ kɔlɔ? Tukedi 19:11 mbutaka ɔnɛ: “Untu leli la yimba hatukaka kele esadi; ndu mbuhela kolo kakawûtshela, eli lutumbu landi.” Vɔ kambaka nto la dako nɛ: “Tolembiamaki l’akambu wa kolo, keli olembia akambu wa kolo l’akambu w’ololo.” (Romo 12:21) Kɛnɛ kasala Akristo tshikitana mɛtɛ la yimba ya shɔmbɔya yaleka mɛnama l’andja ɔnɛ! Ngandji ka mɛtɛ kele la Akristo kokaka tokimanyiya dia sho minya nsaki ka sɔmbɔya ndo dia “mbuhela kolo” nɛ dia ngandji “hadia akambu wa kolo.”—1 Koreto 13:5.
Onde dui sɔ nembetshiyaka dia naka wamboya dia ndjotɔlɔsha lo yoho mɔtshi sho pombaka kɔma anya? Kema! Etena kakate Paulo dia ‘tetemala nɛmbia akambo wa kɔlɔ lo ntshaka akambo w’ɔlɔlɔ,’ nde konanga mbuta dia Akristo pombaka ndjalambola dia ndjakema. Koko aha la tâmu, etena kalɔshamawɔ, vɔ wekɔ la lotshungɔ la ndjakokɛ. Naka onto ɔmɔtshi amboya dia ndjokosalɛ wɛ kana ase nkumbo kayɛ kɔlɔ, wɛ mbeyaka mbelɛ apulushi. Naka l’olimu kana la kalasa kamboyohomana la dui dia ngasɔ, wɛ mbeyaka mbutɛ owandji w’olimu kana wa kalasa.—Romo 13:3, 4.
Koko, ekɔ dimɛna mbohɔka dia ekɔ wolo dia vɔ tosalɛ akambo la losembwe la mɛtɛ l’andja ɔnɛ. Lo mɛtɛ, anto efula mbetshaka lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo dia tayange losembwe ndo vɔ kɔmɔka ndo mongaka la lonyangu etena kahakotshama kɛnɛ kalongamɛwɔ.
Satana kombolaka mɛtɛ dia mɛna anto wambatɔna l’ɔtɛ wa lohetsho la awui wa shɔmbɔya. (1 Joani 3:7, 8) Ekɔ dimɛna efula mbohɔka ɛtɛkɛta w’oma lo Bible ɛnɛ: “Anyasu wa ngandji, tanyuyasombweyaki; nyutshikeli kele ka [Nzambi] dihuli. Ne dia wakafundi vati: Somboya keli dikambu diami. Dimi layulemanya la wo, mbata Khumadiondjo.” (Romo 12:19) Lo tshika akambo l’anya wa Jehowa, sho ndjatshungolaka oma lo pâ, odudu ndo awui wa ngala.—Tukedi 3:3-6.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 18]
“Ulangi Khumadiondjo [Nzambi k]aye l’utema aye tshe, la lumu laye tshe, ndu la yimba yaye tshe” ndo “Ulangi unyaye uku ayalangaye”
[Esato wa lo lɛkɛ 19]
Ngandji “hadia akambu wa kolo.”—1 Koreto 13:5