Onde onto kokaka monga la mbetawɔ le Otungi?
“ETENA kakamayambolaka dia kana Otungi ekɔ, kanyi y’ɔnɛ onto ɔmɔtshi lele la wolo wa nshimba asui w’anto ekɔ koko nde heye woho wakamba la wɔ akambotshaka kɛlɛ!” Kɛsɔ mbakate onto ɔmɔtshi laki kombetawɔka ɔnɛ Nzambi ekɔ, lakavusha ase nkumbo kande lo lomanu l’ase Juda. Aha ndamɛ mbakakanyiyaka ngasɔ.
Etena kadiɛnɛwɔ l’awui wa kɔlɔ, anto efula hawetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ, kana vɔ nyangaka dia nkondja esambelo lo mbetawɔ ɔnɛ Nzambi bu. Ɛkɔkɔ akɔna woleki weke wakonya diaha anto amɔtshi monga la mbetawɔ? Onde anto kokaka monga la lɔsɛnɔ la dimɛna naka Nzambi kana ɔtɛmwɛlɔ kema oko wafɔnya anto amɔtshi? Onde onto lahetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ koka monga la mbetawɔ le Otungi wa ngandji?
Ɛtɛmwɛlɔ wambokita tatala
Dui dia diambo ko, ɛtɛmwɛlɔ mbamboleka nkonya diaha anto mbetawɔ ɔnɛ Otungi ekɔ. Ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ welɛwɔ Alister McGrath mbutaka ɔnɛ: “Lâdiko di’akambo tshɛ, kɛnɛ kambokonya diaha anto mbetawɔ ɔnɛ Otungi ekɔ ele woho wahetsha anto awui wa kɔlɔ wa tshambandeko ndo woho wambokita ɛtɛmwɛlɔ wokongɛmi tatala.” Mbala efula, anto mbɔsaka dia ɛtɛmwɛlɔ mbele l’edia k’ata ndo k’awui wa ngala. Ombewi wa filozofi wahetawɔ ɔnɛ Otungi ekɔ welɛwɔ Michel Onfray ekɔ lo ndjambola dia kana dibuku diakɔ diâmɛ diatɛkɛta di’awui w’ɔtɛmwɛlɔ kokaka nsɛngiya weho w’anto ehende, woho wa ntondo “wakombola dia ndjasha l’akambo w’ekila,” ndo woho wa hende “wayasha l’awui wa ngala,” mbuta ate terɔrismɛ.
Anto efula wekɔ lo mbohɔ awui wa kɔlɔ wakawasale l’ɔtɛ wakiwɔ l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi. Etena kakandakambaka olimu w’ɔsɔlayi, ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi w’ose Suède welɛwɔ Bertil, akoke owandji ɔmɔtshi w’ɔtɛmwɛlɔ wakashaka asɔlayi alako ata dia akambo wa ngala bu kɔlɔ lo ndjela ɔhɛmwɛlɔ wakasha Yeso w’ɔnɛ wanɛ wɛmba yɔɔmbɔ wayodiakema la yɔɔmbɔ. Owandji w’ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ akate dia lo weho akɔ tshɛ ekɔ anto amɔtshi wayohomba mɛmba yɔɔmbɔ, lâsɔ asɔlayi pombaka monga ekambi wa Nzambi!—Mateu 26:52.
Bernadette lele she akadiakema lo wodja wa France etena kakalɔmaka Ta dia hende di’andja w’otondo, ekɔ lo mbohɔ kɛlɛ kakandoke l’ɔtɛ w’ɛtɛkɛta wakatondja osasɛrdɔsɛ ɔmɔtshi l’okundelo w’ɔnaki enondo wa nyango la womoto l’ɛnɔnyi esato ɔnɛ: “Nzambi ambelɛ ɔna ɔnɛ dia nde tonga ondjelo.” L’ɔkɔngɔ diko, Bernadette akayôta ɔna laki l’ɛkɔmɔ ndo mbala kɛsɔ nto nde kosambema oma le ase ɛtɛmwɛlɔ.
Ciarán lakole lo wodja wa Irlande du Nord lo nshi yakasalemaka akambo wa ngala akahetshaka wetshelo wa ifɛrnɔ wa dja. Nde akataka dia nde petshaka Nzambi kele lo kiɔkɔ y’akambo wa ngala, ndo akatɛka Nzambi ɔnɛ naka wɛ ekɔ, ondjake. Aha Ciarán oto mbahetsha wetshelo wa kɔlɔ wa ngasɔ wa l’ɛtɛmwɛlɔ. Lo mɛtɛ, ondo wetshelo wa l’ɛtɛmwɛlɔ mbakadiholɛ wetshelo w’ohilwelo mboka. Lo ndjela Alister McGrath, ekɔ woho “wakahetshaka” Darwin wetshelo wa ifɛrnɔ wa dja mbakokonya diaha nde mbetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ, koko aha woho wakandetawɔka wetshelo w’ohilwelo. Lâdiko dia lâsɔ, McGrath ekɔ lo mbuta dia Darwin “akanyange efula etena kakandavusha ɔnande la womoto.”
Anto amɔtshi mbɔsaka dia ntɛmɔla l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi nembetshiyaka monga kanga enginya ndo yetawɔ etawɔ. Irina, lakakɔmɔ demba l’ɔtɛ w’asawo wahokɛma ɔtɛ l’ekolo ndo l’ɔtɛ wa alɔmbɛlɔ wa etshaka wenya mbutaka ate: “Lakɛnaka oko anto wa l’ɛtɛmwɛlɔ bu la timba.” Louis, lakahetshaka akambo wa ngala wakasalaka ase ɛtɛmwɛlɔ wele tetawɔ etawɔ akayɔsaka yɛdikɔ kina lo mbuta ate: “L’edja ka ɛnɔnyi efula lakɔsaka ɔtɛmwɛlɔ oko dui di’anyanya, koko kakianɛ lamboshihodia dia ɛtɛmwɛlɔ kokaka monga la shɛngiya ya kɔlɔ le anto. Dimi kondjokanaka l’ase ɛtɛmwɛlɔ tshɛ.”
Onde anto kokaka monga la lɔsɛnɔ la dimɛna naka Nzambi kema?
Ɔnkɔnɛ, kema dui dia diambo dia anto efula mbuta dia ɔtɛmwɛlɔ mbâshimba dia vɔ mpama ndo monga la wɔladi. Amɔtshi komaka lo ndjambola dia kana anto kokaka monga la lɔsɛnɔ la dimɛna naka Nzambi la ɔtɛmwɛlɔ bu. Ko, onde ntona tshɛ lo tshɛ awui wendana l’ɔtɛmwɛlɔ hela ekakatanu?
Voltaire, laki filɔzɔfɛ lo ntambe 18 akatone la wolo tshɛ awui wa kɔlɔ wakasalemaka lo nshi yande. Koko, nde akafɔnyaka ɔnɛ wôngelo wa Onto ɔmɔtshi laheme lâdiko dia tshɛ wekɔ ohomba lo nsɛnɔ yaso. L’ɔkɔngɔ diko, filɔzɔfɛ k’ose Allemagne kelɛwɔ Friedrich Nietzsche akate l’eshikelo tshɛ ɔnɛ Nzambi ambovɔka, koko nde akoke wɔma l’ɔtɛ wakinde komonga la lɔkɛwɔ la dimɛna ndo l’ɔtɛ wa ekakatanu wakakoke ndjonga la nde l’ɔtɛ w’ekanelo kande kɛsɔ. Onde nde aki l’ɛkɔkɔ wa mboka wɔma wa ngasɔ?
Ofundji Keith Ward mbutaka ɔnɛ etena kakɔtɔ andja ɔnɛ lo nshi y’ekomelo, akambo wa ngala kokitakita koko “l’etena kɛsɔ mbakawaleke mfulanɛ.” Ndoko onto lata ɔnɛ Otungi bu lakakoke ntshungola anto oma l’akambo wa kɔlɔ wasala anto wele oko kɔta mishiko ndo lohetsho. Akambo asɔ konyaka anto efula wayakiyanya, mbidja ndo wanɛ wahetawɔ ɔnɛ Otungi ekɔ dia vɔ mbeya wahɔ wele la wetshelo w’ɔnɛ Nzambi ekɔ.
Keith Ward akake epole ɔsɛkɛ lo shɛngiya ya dimɛna yonga lo mbetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ lo mbuta ɔnɛ: “Monga la mbetawɔ mbishaka onto ɔkɛndɛ wa nde nkokɛ andja wakatonge Nzambi.” Eyangelo efula weke kasalema mɛnyaka dia ase ɛtɛmwɛlɔ efula wamboleka mbokana ngandji ka ndjahombia. Lo wedi atɔ, ngandji ka ndjahombia mbishaka anto yema y’ɔngɛnɔngɛnɔ. Tokanyi takandashola tɔsɔ shikikɛka dia tɔndɔ diakate Yeso diayela nɛ diekɔ la nɛmɔ: ‘Ɔngɛnɔngɛnɔ waya lo mbisha ndeka wa nongola.’—Etsha 20:35.
Onto ɔmɔtshi laki kombetawɔka ɔnɛ Otungi ekɔ, lakakimanyiyaka anto waki lo dihombo, akâmbe efula lo dikoka diele la Bible dia monga la shɛngiya lo nsɛnɔ y’anto. Nde akate ate: “L’ɔkɔngɔ wa dimi mbetsha ɛnɔnyi efula aha la nkondja etombelo w’amɛna dia nkimanyiya anto dia vɔ ntshikitanya lɔkɛwɔ laki l’etombelo wa kɔlɔ le wɔ vɔamɛ ndo le anto akina, lakayɛna dia anto kokaka nsala etshikitanu wa weke lo nsɛnɔ yawɔ lo yoho ya diambo. Lakeke nto dia wakasukɛka anto dia nsala etshikitanu ɛsɔ.”
Koko, lo ndjela kɛnɛ kata anto amɔtshi wahetawɔ ɔnɛ Otungi ekɔ, wanɛ wele la mbetawɔ le nde wambodiaka anto efula ndo wambela efukutanu efula oleki awui w’ɔlɔlɔ ndo ngandji ka ndjahombia. Ondo vɔ mbeyaka dia mbetawɔ kekɔ la shɛngiya ya dimɛna le anto amɔtshi, koko vɔamɛ bu la mbetawɔ kânga yema. Lande na?
Akambo akina wakonya diaha anto monga la mbetawɔ
Anto efula waketshama dia wetshelo w’ohilwelo wekɔ dikambo dia mɛtɛ. Tɔshi ɛnyɛlɔ kaki Anila, lakɔtɔ lo kalasa ya lo wodja wa Albanie yetshawɔ ɔnɛ Otungi bu. Nde ekɔ lo mbuta ɔnɛ: “Lam’akamɔtɔka kalasa, wakatetshaka dia wanɛ wele la mbetawɔ le Nzambi mbɔsamaka oko anto wahatahokɔ akambo ndo wanɛ watakalola paka ɛkɔngɔkɔngɔ. Lakeke mbala la mbala akambo wa diambo wendana la etamba ndo la waa nyama, koko lakataka dia diangɔ sɔ tshɛ diakahilɔ lohilɔ nɛ dia mbetawɔ wetshelo ɔsɔ akɛnyaka dia sho mbetawɔka siansɛ.” Nde mbetawɔka ɛlɔ kɛnɛ dia “wakahombaka mbetawɔ tolembetelo takawawashaka oko akanga a totshungu.”
Mɛna akambo la sso dia kɔlɔ mbeyaka monga tshondo y’okakatanu le anto amɔtshi. Mbala efula, Ɛmɛnyi wa Jehowa mpomanaka l’anto wele la woho wa dionga sɔ etena katowowashaka elongamelo k’oma lo Bible lo esambishelo ka lo luudu la luudu. Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wa Ɔmɛnyi wa Jehowa akatshu dia tembola Bertil, ɔnɛ lakatatɛkɛtshi dikambo diande la diko. Bertil mbohɔka ɛtɛkɛta wakandayatɛka ndamɛ ate: ‘Toko yetawɔ etawɔ mbeyɛ. Wɛ heyi nsɔna onto la ndjosambisha!’ Nde ekɔ lo nkotsha ate: “Lakawotɛ dia nde mbɔtɔ lo luudu ko lakatatɛ mbɛ̂nya kɛlɛ kakamokaka Nzambi, Bible ndo ɔtɛmwɛlɔ.”
Gus, ose Écosse, akanyange efula lo mɛna akambo wa wɛngiya wakasalemaka. L’etatelo, nde akadjaka tâmu efula ndo konangaka mbetawɔ etena kakandasawolaka la Ɛmɛnyi wa Jehowa. Nde akokaka ambola wafɔna la wanɛ wakoke ɔprɔfɛta w’ose Hɛbɛru welɛwɔ Habakuka, ɔnɛ lakatɛ Nzambi ate: “Dikambu kuna dia menyaye uhedia, ndu dia menyaye kolo?”—Habakuka 1:3.
Ndo nto, aya edja efula kele woho wɛnama dia Nzambi hayakiyanya lo kɛnɛ kendana l’akambo wa kɔlɔ kiyanyaka anto. (Osambu 73:2, 3) Ofundji ɔmɔtshi w’ose France welɛwɔ Simone de Beauvoir, akate mbala kɛmɔtshi ate: “Lakakokaka mbetawɔ esadi eto dia andja wakayala oyalayala, koko laki l’okakatanu dia mbetawɔ dia andja wakatongama oma le Otungi wakawamamatanyiyaka awui wa kashi wa weho tshɛ.”
Ko onde woho wele ɛtɛmwɛlɔ efula kema l’akoka wa nembetshiya wetshelo wa kashi ɛsɔ mɛnyaka dia ndoko elembetshiyelo wakoka mbishama? Gus akate dia l’ekomelo ka shimu nde akayotana “elembetshiyelo wa shikaa wɛnya lande na katshika Otungi wele la wolo tshɛ asui lo tshanda mɔtshi.” Nde akakotsha ate: “Ɔsɔ aki nna di’ohomba efula le mi.”a
Mbeyaka monga ko anto amɔtshi wayata dia hawetawɔ dia Otungi ekɔ hawetawɔ wetshelo w’ohilwelo, mbeyaka mɛna ohomba wa Nzambi nɔmbɔla nsɛnɔ yawɔ ndo vɔ mbeyaka nsala alɔmbɛlɔ. Ɛsɔ tende kɛnɛ kakatshutshuya anto amɔtshi wata ɔnɛ Otungi bu dia nkana yimba efula lo kɛnɛ kendana la dui sɔ ndo ndjɔsa yɛdikɔ ya monga la diɔtɔnganelo dia ma ma la Otungi awɔ.
Kakɔna kakâkimanyiya dia vɔ monga la mbetawɔ le Otungi?
Lo nkamba la ɛtɛkɛta wangɛnyangɛnya anto, Ɔmɛnyi wa Jehowa w’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ wakatenda Bertil akawɛnya dia otshikitanu wa woke wekɔ lam’asa Lokristo la mɛtɛ la ɛtɛmwɛlɔ wɔtɔ wanɛ wayata dia Akristo mbewɔ. Lâdiko dia ɛkɔkɔ wɛnya dia Otungi ekɔ wakandasha, Bertil nembetshiyaka kɛnɛ kakawambiya lo mbuta ate: “Lakangɛnangɛna solo dia lotutsha diaki la nde kânga mbakamatonaka dia mbetawɔ. . . . Nde aki la wɔlamu w’efula, akambelaka ekanda ɛmɔtshi nshi tshɛ ndo akayalɔngɔsɔlaka dimɛna.”b
Svetlana, laketawɔka wetshelo w’ohilwelo ndo wa waa kɔministɛ aki l’eshikikelo dia paka anto woleki wolo mbatotshikalaka la lɔsɛnɔ. Koko woho wakandɔsaka lɔsɛnɔ ɔsɔ wakotshindjaka wɔɔngɔ. Kɛnɛ kakandeke lo kalasa y’aseka enganga kakaleke mfukutanya yimba yande. Nde mbutaka ate: “Etena kakamɔtɔka lo kalasa yetshawɔ dia Otungi bu, wakatotɛka dia paka anto woleki wolo mbatotshikalaka la lɔsɛnɔ. Koko lo wetshelo w’aseka enganga, takeke dia sho pombaka nkimanyiya anto wele wɔdu.” Lâdiko dia lâsɔ, nde akayambolaka nto lande na kele anto wakawafɔnyaka dia wakahilɔ oma lo nkema waki la tokanyi ta kɔlɔ tele nkema kema la tɔ. Onto lakimi konongamɛka ndo nongamɛ mbakayombishaka elembetshiyelo wendana la wetshelo wahɔtɔnɛ ɛsɔ: “Tshɛmi ka womoto akanembetshiya l’ekimanyielo ka Bible dia eongelo kaso k’anto wele kema kokele mbatokonya dia sho monga la tokanyi ta kɔlɔ.” Lâdiko dia lâsɔ, Svetlana akangɛnangɛna dia mboka ekadimwelo washa Bible wele oko: Lande na kasowa anto w’ɛlɔlɔ?
Leif, lele ose Scandinavie, aketawɔka wetshelo w’ohilwelo l’otema ɔtɔi ndo akɔsaka dia Bible ekɔ dibuku dia toshimu. Koko lushi lɔmɔtshi, ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi akadje dietawɔ diande tâmu lo mbuta ate: “Onde wɛ mbeyaka dia wɛ ekɔ lo nkalolɛ paka kɛnɛ kakate anto akina aha la nshihodia ndoko dikambo lo kɛnɛ kendana la Bible?” Lo mbolembetshiya shɛngiya yele l’ɛtɛkɛta ɛsɔ le nde, Leif akate ate: “Lakashihodia dia laketawɔka wetshelo w’ohilwelo oko kanga tshungu. . . . Lâdiko di’akambo wakoka nkimanyiya onto lahetawɔ dia Otungi ekɔ dia nde ntatɛ nkana yimba mbele ndo mbeya prɔfɛsiya ya lo Bible ndo okotshamelo ayɔ.”—Isaya 42:5, 9.
Ciarán, lakatatɛkɛtshi dikambo diande la diko kɔngɛnangɛnaka ɛnɔnyi wakandayasha l’akambo wa pɔlɔtikɛ. Etena kasɛdingolande lɔsɛnɔ, nde mbohɔka dikambo nɛ: Paka Otungi wele la ngandji ndo la wolo mbakoka nkandola ekakatanu w’anto wodjashi la nkɛtɛ ndo mbaɛnya woho wakokawɔ nshidiya asui awɔ. Nde akayatɛka ndamɛ ɔnɛ ‘lekɔ lo nkombola l’asolo walomɔlomɔ dia mbishola woho wa Nzambi kɛsɔ.’ Etena kakinde l’ekiyanu w’efula, nde akalɔmbɛ ate: “Naka wɛ ekɔ lo mbokami, ɔmɛnya lo yoho mɔtshi woho wakokami nshidiya asui ami ndo w’anto tshɛ.” Nshi ngana l’ɔkɔngɔ, Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi akaye dia ndjowenda. Nde akôlembetshiya kɛnɛ ketsha Bible lo kɛnɛ kendana la shɛngiya ya kɔlɔ yele l’edia ka mandji y’ana w’anto. (Efeso 6:12) Elembetshiyelo ɛsɔ wakashikikɛ kɛnɛ kakɛnyi Ciarán ndamɛ ndo wakalomialomia nsaki kande ka mbeya akambo efula. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbeka awui efula oma lo Bible, mbetawɔ kaki la nde le Otungi wa ngandji kakatatɛ nkeketala.
Otungi w’anto ndo diɔtɔnganelo diasayɛ la nde
Lɔkɛwɔ la dungi pende lele l’ase ɛtɛmwɛlɔ, wetshelo w’ohilwelo wasukɛ kanyi y’ɔnɛ Otungi bu ndo woho wambokokanɛ akambo wa kɔlɔ l’andja w’otondo mbakonya anto efula diaha vɔ mbetawɔ ɔnɛ Otungi ekɔ. Koko naka wɛ nangaka, kete Bible koka kosha ekadimwelo w’eshika lo ambola wele la yɛ. Tɔ kɛnɛmɔlaka nto sangwelo diaki Nzambi, “sangwelu dia ki, aha di’elanyelu, dia nyusha elungamelu la nshi yayayi.” (Jeremiya 29:11) Bernadette, lakote ɔna laki l’ekɔmɔ ndo laki kombetawɔka dia Otungi ekɔ, akɔsaka elongamelo kɛsɔ oko diɔmbɔ dia dimɛna diatowɔmbaka onto lo mpota diaha nde mboka kandji.
Elembetshiyelo washa Bible wɛnya lande na katshika Nzambi asui wambɔngɛnyangɛnya anto efula waki kombetawɔka dia Otungi ekɔ. Lo mbɔsa etena ka nyanga ekadimwelo washa Bible lo ambola w’ohomba efula asɔ, wɛ lawɔ mbeyaka ndjetawɔ dia Nzambi ekɔ mɛtɛ ndo nde “kema etali uma le untu la untu.”—Etsha 17:27.
[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]
a Dia ntana awui akina walembetshiya lande na katshika Nzambi asui, enda dibuku Bible etshatɔ mɛtɛ? diakatondjama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa, lɛkɛ 106 polo 114.
b Dia nkondja ɛkɔkɔ wɛnya dia Otungi ekɔ, enda Réveillez-vous ! wa Ngɔndɔ ka divwa 2006 wele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Onde Otungi ekɔ?,” lo Falase, wakatondjama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa.
[Kiombo ya lo lɛkɛ 13]
Ambola wahakadimola wetshelo w’ohilwelo
• Ngande wakakoke lɔsɛnɔ ndja oma l’ɛngɔ kele kema la lɔsɛnɔ?—OSAMBU 36:9.
• Lande na kafulanɛ nyama la etamba paka lo ndjela weho ayɔ?—ETATELU 1:11, 21, 24-28.
• Naka anto wakatombe oma lo nkema, lande na kele ndoko nkema kânga ɔtɔi kele oko onto nshi yaso nyɛ?—OSAMBU 8:5, 6.
• Onde anto kokaka mbokana ngandji ka ndjahombia naka paka anto woleki wolo ato mbatshikala la lɔsɛnɔ?—ROMO 2:14, 15.
• Onde anto wekɔ l’elongamelo kɛmɔtshi ka shikaa lo nshi yayaye?—OSAMBU 37:29.
[Esato wa lo lɛkɛ 12, 13]
Onde Nzambi ka ngandji mbakatonge andja ɔnɛ wasowa ana w’akɛnda lɔkɔ?
Lɔkɛwɔ la dungi pende lele l’ase ɛtɛmwɛlɔ ambokonya dia anto efula mboka Nzambi ɔkɔngɔ