Shinangɔnga lɛnɛ akasambisha Yeso nde la ambeki ande
“Jesu akakindula la Ngalili tshe, aketshaka antu lu [shinangɔnga y]awo, akasambishaka lukumu l’ololo la diulelu.”—MATEU 4:23.
EVANJILIƆ mbutaka mbala la mbala dia Yeso akatanemaka lo shinangɔnga. Oyadi etena kakinde la Nazarɛta osomba wakandole kana la Kapɛrnauma osomba wakayonga dihole diande dia diomuyelo kana l’esomba ndo lo ngelo nkina yakandatshɔka l’edja k’ɛnɔnyi esato l’etenyi wakaviya olimu ande, mbala efula Yeso akatshɔka lo shinangɔnga dia tosambisha ndo tetsha anto awui wendana la Diolelo diaki Nzambi. Lo mɛtɛ, lo mbohɔ olimu wakandakambe, Yeso akate ate: ‘Dimi laketshaka anto nshi tshɛ lo shinangɔnga ndo lo tɛmpɛlɔ lɛnɛ akasanganaka ase Juda tshɛ.’—Joani 18:20.
Woho akɔ wâmɛ mbele, apɔstɔlɔ waki Yeso ndo Akristo akina wa lo ntambe ka ntondo waketshaka lo shinangɔnga y’ase Juda. Ko ngande wakayotatɛ ase Juda ntɛmɔla Nzambi lo shinangɔnga? Ndo anto wa lo nshi ya Yeso wakatɛmɔlaka lo mvudu y’ɛtɛmwɛlɔ ya ngande? Nyɛsɔ tɔsɛdingole ambola asɔ dimɛna dimɛna.
Dui diakaleke ohomba lo lɔsɛnɔ l’ase Juda Apami w’ase Juda wakahombaka munda lɔkɛndɔ dia ntshɔ otsha la Jerusalɛma dia tosala fɛtɛ yakasalemaka lo tɛmpɛlɔ k’ekila mbala shato l’ɔnɔnyi. Koko, ase Juda wakatɛmɔlaka Nzambi nshi nkina lo shinangɔnga ya lo ngelo yawɔ, oyadi la Palɛstina mbakiwɔ kana l’esomba ekina wakawatɔlama lo lɔhɔmbɔ.
Etena kakɔna kakawatatɛ nkamba la shinangɔnga na? Anto amɔtshi fɔnyaka dia aki oya l’etena kakatɔlama ase Juda lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna (607-537 N.T.D.), etena kakalanyema tɛmpɛlɔ ka Jehowa. Kana mbeyaka monga yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’ase Juda nkalola oma lo lɔhɔmbɔ, etena kakadjangɛ ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra wodja dia vɔ nkondja ewo k’efula ndo nshihodia Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ.—Ezera 7:10; 8:1-8; 10:3.
L’etatelo, tshɛkɛta “shinangɔnga” yakalembetshiyaka tsho “olui” kana “etshumanelo.” Wakakambe la tshɛkɛta yakɔ lo yoho shɔ lo ekadimwelo k’Afundelo wa lo Hɛbɛru oya lo Grɛkɛ kelɛwɔ La Septante. Koko, l’edjedja ka wonya tshɛkɛta shɔ yakayolembetshiyaka luudu lakasanganaka anto dia ntɛmɔla Nzambi. Oya lo ntambe ka ntondo T.D., suke la osomba wa tshitshɛ tshɛ wakatshu Yeso waki la shinangɔnga kawɔ hita; esomba wa weke waki la yɔ efula; Jerusalɛma aki la yɔ efula. Ngande wakikɔ mvudu shɔ?
Luudu l’ɔtɛmwɛlɔ laha kawotake Etena kakawasangoyaka dia mbika shinangɔnga kɛmɔtshi, ase Juda wakayangaka dihole dia lâdiko woho wa soko diatɔ 1) mbɛlɛ otsha la Jerusalɛma. Mɛnamaka dia atɔndɔ asɔ wakakokaka tshikitanyema nɛ dia aha mbala tshɛ mbakakokaka anto mbayela.
Shinangɔnga yakawakaka yaki mvudu yaha kawotake yaki la diangɔ dia l’etei diakoka. Koko, ɛngɔ kakaleke ohomba lo shinangɔnga aki 2) ɔshɛtɛ waki la diangɔ dioleki nɛmɔ di’ase ngelo, mbuta ate wɛɔmbɔ w’Afundelo w’Ekila. Etena kakawasalaka nsanganya, ɔshɛtɛ ɔsɔ wakakitshamaka lo dihole diakakokaka anto mbɛna ko vɔ ndjôkaloya lo dihole diawɔ l’ɔkɔngɔ diko 3).
Wakalamɛ ɔnɔmbɔdi wa shinangɔnga la anto wa lânde 4) kɔsa ya la ntondo suke la ɔshɛtɛ wakɛlɛnganɛ l’anto. (Mateu 23:5, 6) Lɔyɛnga, loseke ndo kɔsa k’ɔtɛkɛtshi aki suke la l’atei atei wa luudu 5). Ekala w’anto mbidjasɛ wakakitshama lo wedi esato wa lɔyɛnga wɛlɛngane la lɔ 6).
Mbala efula, ase etshumanelo mbakasanganaka lo shinangɔnga ndo vɔ mbakakisukɛka la weshasha wakawakimɔka. Weshasha wa la lolango wakakimɔka anto tshɛ, oyadi akanga w’ɛngɔnyi kana wa wola, mbakakimanyiyaka dia nkokɛ shinangɔnga kakɔ ndo kilɔngɔsɔlaka. Ko ngande wakasalemaka nsanganya lo shinangɔnga?
Ɔtɛmwɛlɔ wa lo shinangɔnga Esambo, alɔmbɛlɔ, wadielo w’Afundelo, wetshelo ndo esambishelo mbaki l’ekongelo k’ɔtɛmwɛlɔ wa lo shinangɔnga. Losanganya lakahombaka ntatɛ la wotelo wa Shema, mbuta ate wotelo wa lo sɛkɛ wa mbetawɔ wakaleke ohomba le ase Juda. Lɔ mbɔsama oma lo tshɛkɛta ya sato ya lo divɛsa diakawavusolaka diata ɔnɛ: “Isariyele li! [Nyohokame]. [Jehowa, Nzambi k]asu, ndame keli [Jehowa].”—Euhwelu k’Elembe 6:4.
Oma lâsɔ, wakadiaka ndo wakalembetshiyaka akambo w’oma lo Tɔra, mbuta ate abuku atanu wa ntondo wa lo Bible wakafunde Mɔsɛ. (Etsha 15:21) Oma lâsɔ nto, wakadiaka efundelo w’aprɔfɛta (haftarahs), wakâlembetshiyaka ndo wakɛnyaka anto woho wa nkamba la wɔ. Mbala mɔtshi, ɔtɛkɛtshi w’ɔngɛndangɛnda akalɔmbɔlaka etenyi k’ekongelo kɛsɔ oko wakadisale Yeso lo diaaso diɔkɔndwami lo Luka 4:16-21.
Lo mɛtɛ, wɔɔmbɔ wakawasha Yeso lo losanganya lɔsɔ komonga la totshapita ndo l’avɛsa oko Bible yele la so nshi nyɛ. Ɔnkɔnɛ, tɔshi dia Yeso ekɔ lo mɔmbɔla wɔɔmbɔ la lonya la lɔmɔsɔ etena kele lonya lande l’omi lekɔ lo tawɔmbɛ edja ndo nde ambɛna etenyi k’Afundelo kayangande. L’ɔkɔngɔ wa nde mbadia, nde ambɔmba wɔɔmbɔ w’otondo.
Mbala efula, wɛɔmbɔ wakawadiaka wakafundama lo Hɛbɛru ndo wakâkadimolaka lo Arameyɛ. Wakakambaka la ekadimwelo ka La Septante lo tshumanelo diakasalaka nsanganya lo Grɛkɛ.
Luudu l’ohomba lo lɔsɛnɔ la lushi la lushi Ase Juda wakakambaka la shinangɔnga ndo la mvudu nkina yakamamatana la tɔ kana yakakama lo dihole diâmɛ la tɔ lo toho totshikitanyi nɛ dia shinangɔnga aki luudu l’ohomba lo lɔsɛnɔ lawɔ la lushi la lushi. Mbala mɔtshi wakalomboshaka anto lɔkɔ, ase ngelo wakasalaka nsanganya ndo wakalɛka mbo ya ndɛ lo mvudu y’olelo yakamamatana la tɔ. Ndo ondo wakahangiyaka amɛngɔdi lo toshambrɛ taki l’etei ka shinangɔnga.
L’esomba suke la tshɛ, wakakambaka la shinangɔnga nto oko kalasa, tɔ kakasalemaka mbala efula l’etei ka luudu lakɔ lâmɛ. Tokanyiya yema luudu loludi tɔɔ l’ana w’akɛnda weka woho wa mbadia alɛta wa weke wakafundaka ombetsha lo pase dia wodjolo. Kalasa ya ngasɔ yakakimanyiyaka ase Juda wa lo nshi y’edjedja, mbidja ndo anto k’anto dia vɔ mbeya mukanda woho wa vɔ mbadiaka Afundelo.
Koko, oyango wa ntondo waki la shinangɔnga aki wa nkimanyiya anto dia tɛmɔlaka lɔkɔ mbala la mbala. Ɔnkɔnɛ, hatokoke mamba dia mboka ɔnɛ nsanganya yakasalaka Akristo wa lo ntambe ka ntondo yakafɔnaka efula la nsanganya ya lo shinangɔnga. L’ɛnyɛlɔ k’ase Juda wakasanganaka lo shinangɔnga, Akristo wakasanganaka dia ntɛmɔla Jehowa lo tshimbo y’alɔmbɛlɔ, y’esambo, ya wadielo ndo y’olembetshiyelo w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Akambo wakawafɔnaka hakome lâsɔ ato. Dia nkotsha ehomba w’ahole asɔ ahende w’ɔtɛmwɛlɔ, anto wakakimɔka weshasha wa la lolango; aha ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ eto mbaki la diɛsɛ dia mbadia Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo mbolembetshiya; ndo lo ahole akɔ ahende w’ɔtɛmwɛlɔ, epalanga w’apami waki l’ɛkɛndɛ mbakakongɛka nsanganya ndo mbakayilɔmbɔlaka.
Ɛlɔ kɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa salaka la wolo dia mbokoya ɛnyɛlɔ kakatshike Yeso ndo Akristo wa lo ntambe ka ntondo. Ɔnkɔnɛ, nsanganya yasalawɔ lo Mbalasa ya Diolelo fɔnaka lo akambo amɔtshi la nsanganya yakasalemaka lo shinangɔnga ya lo nshi y’edjedja. Lâdiko di’akambo asɔ tshɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa sanganaka l’oyango akɔ wâmɛ wôkosanganaka wanɛ walanga akambo wa mɛtɛ, mbuta ate dia ‘ndjasukanya la Nzambi.’—Jakoba 4:8.
[Osato wa lo lɛkɛ 16, 17]
Shinangɔnga kɛnɛ kakahikama lo ndjela ekongelo ka wokelo ka lo ntambe ka ntondo ka shinangɔnga ka Gamla
[Osato wa lo lɛkɛ 18]
Lo kalasa ya lo shinangɔnga mbakawetshaka ana w’apami waki l’ɛnɔnyi oma lo 6 polo 13