Onde weho w’ɛtɛkɛta tshɛ wakatatɛ lo luudu l’etangelo la Babɛlɛ?

ONDE ɔkɔndɔ wa lo Bible ɔsɔ wekɔ mɛtɛ? Onde anto wakatatɛ ntɛkɛta ɛtɛkɛta wotshikitanyi mbala kakɔ ɔtɔi oko wofundamidiɔ lo Bible? Anto amɔtshi mɔnyɔlaka ɔkɔndɔ wa lo Bible wɛnya woho wakatatɛ ɛtɛkɛta wotshikitanyi ndo woho wakawakokanɛ la nkɛtɛ. Ɛnyɛlɔ, ofundji ɔmɔtshi akasɛmɛ lo mbuta ɔnɛ: “Shimu ya luudu l’etangelo la Babɛlɛ yekɔ l’atei wa toshimu ta kashi tahakoke kɔndwama.” Ombetsha ɔmɔtshi w’ose Juda lo wedi ande akate lo kɛnɛ kendana la dui sɔ ate: “Ayonga dui di’enginya dia nembetshiya woho wakatatɛ wedja.”

Lande na kahetawɔ anto amɔtshi ɔkɔndɔ wa luudu l’etangelo la Babɛlɛ? Anto efula hawetawɔ dui sɔ nɛ dia ɔkɔndɔ akɔ manyaka wetshelo wa kashi wendana la woho wakatatɛ waoho w’ɛtɛkɛta. Ɛnyɛlɔ, waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ anto kotatɛ ntɛkɛta ɛtɛkɛta wotshikitanyi mbala kakɔ ɔtɔi, koko wakayeyaka “ɛtɛkɛta awɔ wa lootɔ” yema yema. Anto akina mbutaka dia ɛtɛkɛta wakatatɛ fulanɛ vɔamɛ ndo ɔnɛ wakatatɛ ntondo oko ɛtɛkɛta wa l’ɛse ko ndjonga etondo w’ɛtɛkɛta. Wetshelo ɛsɔ ndo ekina w’ehekesa mbakayokonya anto efula lo mbetawɔ kɛnɛ kakafunde ombetsha wa lo kalasa y’adidi Tecumseh Fitch, lo dibuku diande dimɔtshi (The Evolution of Language) ɔnɛ: “Sho bu l’ekadimwelo wa shikaa watetawoya lo kɛnɛ k’endana la woho wakafulanɛ ɛtɛkɛta.”

Kakɔna kata waa nomb’ewo ndo anyangiyangi lo kɛnɛ kendana la ɔlɔndji ndo ofulanelo w’ɛtɛkɛta w’anto? Onde vɔ wamboshola mɛtɛ lo wetshelo tshɛ wendana l’ɛtɛkɛta? Ko kana vɔ sukɛka ɔkɔndɔ wa luudu l’etangelo la Babɛlɛ? Dia nkondja ekadimwelo wa ambola asɔ, ɛsɔ tɔsɛdingole kɛnɛ kata Bible lo kɛnɛ kendana l’ɔkɔndɔ ɔsɔ.

LENDE NDO ETENA KAKƆNA KAKASALEMA DUI SƆ?

Bible mbutaka dia ofukutanu w’ɔtɛkɛta ndo odianganyelo w’anto wakatatɛ “lu kete ya Shinare” yakayelamɛka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ Babilɔna. (Etatelu 11:2) Ko etena kakɔna kakasalema dui sɔ? Bible mbutaka ɔnɛ “kete yakakahanyema” lo nshi ya Pɛlɛngɛ lakotɔ suke la ɛnɔnyi 250 la ntondo k’Abrahama. Mbokɛmaka dia luudu l’etangelo la Babɛlɛ lakatatɛ mbikama ambeta ɛnɔnyi oko 4 200.​—Etatelu 10:25; 11:18-26.

Waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ ɛtɛkɛta wa nshi nyɛ tshɛ wakatɔngɔ oma l’ɔtɛkɛta ɔtɔi wambɔtɛkɛta anto suke l’ɛnɔnyi 100 000.a Akina mbutaka ɔnɛ ɛtɛkɛta wa nshi nyɛ fɔnaka la wɛnɛ wakatɛkɛtamaka ambeta ɛnɔnyi 6 000. Ko ngande weya waa nomb’ewo woho wakayahamaka ɛtɛkɛta wahayɔtɛkɛtama nshi nyɛ? Jurnalɛ mɔtshi yendana l’awui wa falanga (Economist) mbutaka ɔnɛ: “Ɔsɔ ekɔ dui dia wolo nɛ dia otshikitanyi l’ambewi w’awui wa tɔtshɔngu, ambewi w’ɛtɛtɛkɛta bu l’ohomba wa diangɔ dimɔtshi diahomba mbaetsha awui wa lo nshi y’edjedja.” Jurnalɛ yakɔ yaamɛ kotshaka ɔnɛ: “Nomb’ewo kɛmɔtshi akayokomaka lo ndjaɛkɛ lo kanyi yande lo mfɔnya akambo lɔfɔnya kaanga mbakinde komonga l’eshikikelo.”

Efundelo w’edjedja wekekɔ polo ɛlɔ kɛnɛ. Ko efundelo ɛsɔ eewɔ, ndo kakɔna katɛnyawɔ lo kɛnɛ kendana la ɔlɔndji w’ɛtɛkɛta w’anto? Dibuku dimɔtshi (The New Encyclopædia Britannica) mbutaka ɔnɛ: “Efundelo w’edjedja wele la so ele wɛnɛ wakafundama ambeta suke l’ɛnɔnyi 4 000 kana 5 000.” Ko oma lende akatosholaka waa arkɛɔlɔgɛ “efundelo w’edjedja” ɛsɔ? Wakatowasholaka la Mezɔpɔtamiya, mbuta ate la Shinara.b Dui dia diambo ko, awui watanema lo efundelo w’edjedja ɛsɔ mbɔtɔnɛka la kɛnɛ kata Bible.

LAM’AKAFULE ƐTƐKƐTA MBAKAFULE NDO TOKANYI

Bible mbutaka dia etena kakakaka anto luudu l’etangelo la Babɛlɛ, Nzambi ‘akafukutanya ɔtɛkɛta awɔ diaha onto l’onto mboka ɔtɛkɛta watɛkɛta osekande.’ (Etatelu 11:7) Etombelo waki la dui sɔ ele, wanɛ wakakaka luudu l’etangelo la Babɛlɛ ‘wakadiangana lo nkɛtɛ k’otondo.’ (Etatelu 11:8, 9) Mbokɛmaka dia Bible hɛnya dia ɛtɛkɛta tshɛ watɛkɛtama nshi nyɛ wakatɔngɔ oma l’ɔtɛkɛta ɔtɔi. Koko, tɔ kɔndɔlaka tsho woho wakafulanɛ ɛtɛkɛta lo mayi ka sso ndo woho waki anto wakatatɛ ntɛkɛta ɛtɛkɛta akɔ l’akoka wa mbewoya nsaki ndo tokanyi tawɔ lo yoho yotshikitanyi l’ɛtɛkɛta ekina.

Ko kayotota dia waoho w’ɛtɛkɛta watɛkɛtama l’andja ɛlɔ kɛnɛ? Onde vɔ fɔnaka tshɛ lo tshɛ ko kana vɔ ntshikitana? Lera lele ombewi wa siansɛ akafunde ate: “L’ɔkɔngɔ wa ambewi w’ɛtɛkɛta nsala eyangelo wa lotshimola lo kɛnɛ kendana l’ɛtɛkɛta oko 7 000, vɔ wakashola etshikitanu wa mamba lam’asa ɛtɛkɛta akɔ.” Kaanga mbakokawɔ mfɔna lo yɛdikɔ mɔtshi, ɛnyɛlɔ Ɔtɛtɛla la Lingala watɛkɛtama lo wodja aso ɔnɛ, vɔ ntshikitana woho w’anyanya la ɛtɛkɛta wa lo dioho dikina, ɛnyɛlɔ Falase.

Ɛtɛkɛta wekɔ la shɛngiya lo ekanelo k’anto wawatɛkɛta ndo lo woho wakongɛwɔ tɔtɛkɛta dia nembetshiya dihole, dangi ndo lofulo la diangɔ diɛnawɔ. Ɛnyɛlɔ, l’Oluba onto koka mbuta ɔnɛ: “Djasɛ la nkɛtɛ,” koko l’Ɔtɛtɛla tayota ɔnɛ: “Yema y’osongo yɔ nyɛ.” Etshikitanu wa ngasɔ koka mbisha lofunge lo yɛdikɔ mɔtshi. Diakɔ diele ambiki wa luudu l’etangelo la Babɛlɛ wakonge l’okakatanu dia ntetemala l’olimu wa wokelo.

ƐTƐKƐTA WA L’ƐSE KANA ETONDO W’ƐTƐKƐTA?

Ɔtɛkɛta akɔna wakatɛkɛtaka Adama? Bible mbutaka di’Adama akatshule tɔtɛkɛta t’eyoyo dia mbɔlɛ nyama tshɛ ndo ditongami diafumbɔ l’olongo nkombo. (Etatelu 2:20) Adama akatɛ wadɛnde ɛtɛkɛta wa lɔlɛnga dia mbɛnya ngandji kakandawokaka. Eva nde lawɔ akayotɛka oloyi didjango diakawadjɛ Nzambi ndo etombelo wa kɔlɔ wakahombe ndjala naka vɔ disekola. (Etatelu 2:23; 3:1-3) Ɔtɛkɛta wa ntondo wakakimanyiya anto dia vɔ sawolaka lam’asawɔ ndo tshulaka tɔtɛkɛta.

Woho wakafukutana ɛtɛkɛta lo luudu l’etangelo la Babɛlɛ wakashimbe anto dia vɔ nsanga tokanyi ndo nkamba kaamɛ. Ɛtɛkɛta wakawatatɛ ntɛkɛta waki etondo w’ɛtɛkɛta oko wɔnɛ wakawatɛkɛtaka ntondo. Ntambe ngana l’ɔkɔngɔ, anto wakake esomba wa weke, wakonge l’alembe ndo wakatatɛ mbeteta lo wedja efula dia munda okanda. (Etatelu 13:12; 14:1-11; 37:25) Onde vɔ mɛtɛ wotokoka nsala akambo asɔ tshɛ aha l’ɛtɛkɛta wakawatɛkɛtaka monga la tɔtɛkɛta efula ndo la gramatika ka dimɛna? Lo ndjela Bible, ɔtɛkɛta wa ntondo wakatɛkɛtaka anto ndo ɛtɛkɛta ekina wakawayɔtɛkɛtaka nshi yakawakaka luudu l’etangelo la Babɛlɛ komonga ɛtɛkɛta wa l’ɛse, koko waki etondo w’ɛtɛkɛta.

Waa nomb’ewo ya nshi nyɛ mbetawɔka kanyi shɔ. Ɛnyɛlɔ, dibuku dimɔtshi (The Cambridge Encyclopedia of Language) mbutaka ɔnɛ: “L’ɔkɔngɔ wa sho nsɛdingola mbekelo yaki l’anto wa lo nshi y’edjedja, akayɛnama dia mbekelo tshɛ kaki l’ɔtɛkɛta waki la tɔtɛkɛta efula tɔtɔnɛ l’akambo waki lo nshi yakɔ, lo yɛdikɔ yaamɛ la wedja wayata ɔnɛ wamboshidimikɔ.” Steven Pinker nde lawɔ lele ombetsha lo kalasa y’adidi ya la Harvard akɛnya lo dibuku diande dimɔtshi (The Language Instinct) ɔnɛ: “Ndooko ɔtɛkɛta wele l’ɛse k’ɔtɛkɛta okina.”

ƆTƐKƐTA ƆTƆI WA PUDIPUDI

L’ɔkɔngɔ wa sho nsɛdingola ɛnɔnyi wambeta ndo efundelo w’ɛtɛkɛta wa lo nshi y’edjedja, etshikitanu wele lam’asa waoho w’ɛtɛkɛta ndo woho waki ɛtɛkɛta wa lo nshi y’edjedja etondo w’ɛtɛkɛta, kakɔna kakokaso nkimɛ? Kɛnɛ kakokaso nkimɛ ele, anto efula mbetawɔka dia ɔkɔndɔ wa lo Bible wendana la luudu l’etangelo la Babɛlɛ wekɔ mɛtɛ.

Bible totɛka dia Jehowa Nzambi akafukutanya ɛtɛkɛta w’anto l’etena kakawakaka luudu l’etangelo la Babɛlɛ l’ɔtɛ wakawɔtɔmbɔkwɛ. (Etatelu 11:4-7) Koko Jehowa akalake dia nde ‘ayosha anto ɔtɛkɛta wa pudipudi dia vɔ ntɛndɛ lokombo la Jehowa ndo mbokambɛ dihɛka lo dihɛka.’ (Zefaniya 3:9) ‘Ɔtɛkɛta wa pudipudi,’ mbuta ate akambo wa mɛtɛ wele l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ lo nsanganya anto wa l’andja w’otondo dia vɔ monga kaamɛ. Kɛsɔ mɛnyaka dia ondo lo nshi yayaye Nzambi ayotshumanya anto w’oma lo wedja tshɛ lo mbasha ɔtɛkɛta ɔtɔi, ko minya ɛtɛkɛta tshɛ wamboyofulanɛ oma lo luudu l’etangelo la Babɛlɛ.