Etongelo tosholɛka Nzambi kasɛna

1. Kakɔna kahombaso nsala dia sho monga la mbetawɔ ka wolo?

ANTO efula mbutaka dia paka wambɛna ko vɔ mbetawɔ. Ngande wakokaso nkimanyiya anto asɔ dia vɔ monga la mbetawɔ le Jehowa, lam’ele Bible mbutaka ɔnɛ “ndooko onto lakɛnyi Nzambi”? (Jni. 1:18) Kakɔna kakokaso nsala dia sho shoamɛ monga la mbetawɔ ka wolo le Jehowa “Nzambi kahɛnama”? (Kɔl. 1:15) Dui dia ntondo ele, mbeya wetshelo tshɛ wadinyadinya mɛtɛ kendana la Nzambi. Dui dia hende ele, nkamba la Bible dimɛna l’oyango wa sho mbekola oseka wekamu tshɛ “walɔshana la ewo ka Nzambi.”​—2 Kɔr. 10:4, 5.

2, 3. Naa wetshelo ehende wa kashi wadinyadinya mɛtɛ kendana la Nzambi?

² Wetshelo wa ntondo wadinyadinya mɛtɛ kendana la Nzambi ele wetshelo w’ohilwelo. Wetshelo ɔsɔ manyaka kɛnɛ kata Bible ndo shishɛka anto elongamelo. Wetshelo w’ohilwelo mbetawoyaka anto ɔnɛ lɔsɛnɔ kotongama ndo vɔ mɛnyaka dia lɔsɛnɔ bu l’oyango.

³ Wetshelo wa hende wadinyadinya mɛtɛ kendana la Nzambi ele wetshelo w’ase Lokristokristo wata ɔnɛ Nzambi akatonge diangɔ tshɛ l’edja ka nshi shamalo yele la wenya 24 ambeta paka ɛnɔnyi nunu dingana to. Wanɛ wasukɛ wetshelo ɔsɔ tonaka tolembetelo t’eshika tasha ambewi wa siansɛ talɔshana la tokanyi tawɔ. Mbokɛmaka dia wetshelo ɔsɔ mɔnyɔlaka Bible, mɛnyaka dia tɔ keema mɛtɛ ndo ɔnɛ awui wa lɔkɔ hawɔtɔnɛ. Anto wasukɛ wetshelo ɔsɔ fɔnaka l’anto amɔtshi wa lo ntambe ka ntondo waki l’ohetoheto le Nzambi, “koko aha lo ndjela ewo k’oshika.” (Rɔmɔ 10:2) Ko ngande wakokaso nkamba l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi dia mbitola wetshelo wa kashi ɛsɔ “[w]ohikami wolo”?a Sho koka nsala dui sɔ naka sho nkondja ewo k’oshika k’akambo wa mɛtɛ.

AWUI AKƆNA WATETAWOYA ƆNƐ NZAMBI EKƆ?

4. Lo na ahomba mbetawɔ kaso mpikama?

⁴ Bible totɛka dia sho nkukutɛ ewo. (Tuk. 10:14) Jehowa nangaka dia mbetawɔ kaso mpikama lo awui wɛnya dia nde ekɔ, koko aha lo filozofi y’ana w’anto kana lo wetshelo w’ɛtɛmwɛlɔ. (Adia Hɛbɛru 11:1.) Dia sho monga la mbetawɔ le Nzambi, sho pombaka ntondotondo monga l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ekɔ. (Adia Hɛbɛru 11:6.) Dia sho monga l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ekɔ, sho pombaka nsɛdingola tolembetelo ndo nkamba la “akoka a[so] w’ekanelo ka yimba.”—Rɔmɔ 12:1.

5. Naa ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakoka tetawoya ɔnɛ Otungi ekɔ?

⁵ Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ toshaka ɔkɔkɔ wakoka tetawoya ɔnɛ Nzambi ekɔ kaanga mbahatakoke mbɛna. Nde akafunde lo kɛnɛ kendana la Jehowa ate: “Waonga ande wahɛnama wekɔ lo mɛnama dimɛna oma lo etongelo k’andja, nɛ dia vɔ wekɔ lo mɛnama oma lo diangɔ diakatongama, kaanga wolo ande wa pondjo ndo woho wende Nzambi mɛnamaka.” (Rɔmɔ 1:20) Ngande wakokaso nkimanyiya onto lahetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ dia nde mɛna mɛtɛ k’ɛtɛkɛta waki Pɔɔlɔ ɛsɔ? Awui wayela anɛ koka tokimanyiya dia sho mɛna wolo ndo lomba lele la Otungi aso.

WOLO ANDE

6, 7. Ngande wɛnama wolo waki Jehowa oma lo ekoho ka lɔpɛpɛ kakomba okama a nkɛtɛ ndo lo wolo w’okotwelo wa nkɛtɛ?

⁶ Ekoho ka lɔpɛpɛ kakomba okama a nkɛtɛ ndo wolo w’okotwelo wa nkɛtɛ mɛnyaka wolo waki Jehowa. Ɛnyɛlɔ, laadiko dia tosha hiɛlɛlɛ yahɛngaso, ekoho ka lɔpɛpɛ kakomba okama a nkɛtɛ tokokɛka oma lo diangɔ diakoka tosalɛ kɔlɔ dieteta l’olongo. Bɛtshi di’ave diakoka mbokadia anto waale pɛtaka woho w’anyanya etena kakomadiɔ lo ekoho ka lɔpɛpɛ kakomba okama a nkɛtɛ ndo diɔ tondjaka esase watɔhɛtaka l’olongo la wɛdi.

⁷ Ndo nto, wolo w’okotwelo wa nkɛtɛ tokokɛka oma lo diangɔ diakoka tosalɛ kɔlɔ. Kɛnɛ kelɛwɔ noyau externe ka nkɛtɛ kokengami la mbolo yɔlɛlɔmi tondjaka wolo w’okotwelo wotokombi ndo wadɛ etale efula otsha lo loowa. Vɔ tokokɛka oma l’esase waya oma lo wonya ndo oma lo diangɔ diatondɔtondɔ lo loowa suke la nkɛtɛ. Diɛsɛ la wolo w’okotwelo wa nkɛtɛ, diangɔ diatondɔtondɔ sɔ bu l’akoka wa ndjaka diangɔ tshɛ diasɛna la nkɛtɛ dikambo wolo ɔsɔ ditutshaka. Esase wele l’alangi wotshikitanyi watotɛnaka l’olongo otsha lo lɛkɛ la nɔrdɛ ndo la sidɛ tɛnyaka dia wolo w’okotwelo wa nkɛtɛ wekɔ tshondo y’ekokelo le so. Aha la taamu, Jehowa ekɔ la “khudu . . . k’utamanya.”​—Adia Isaya 40:26.

LOMBA LANDE

8, 9. Ngande wɛnama lomba la Jehowa lo woho watetemala lɔsɛnɔ monga la nkɛtɛ?

⁸ Lomba laki Jehowa mɛnamaka lo woho watatetemala lɔsɛnɔ monga la nkɛtɛ. Ohɔsa dia wɛ mbidjasɛ l’osomba wodingami la lokombo wele l’anto tɔɔ, koko anto wele lɔkɔ hawokoke mbɔtshiya ashi wa nnɔ kana mbikadja mindo l’andja. Aha la taamu, osomba ɔsɔ wayolola la mindo ndo anto hawototetemala mbidjasɛ lɔkɔ. Lo yoho mɔtshi, nkɛtɛ kɛnɛ kekɔ oko osomba wa ngasɔ nɛ dia tɔ kekɔ l’ashi efula ndo hatokoke mbikadja mindo y’oma lɔkɔ lo loowa. Ko lande na kakoka miliyara y’anto mbidjasɛ l’“usumba wudingami la lukumbu” ɔsɔ lo nɔnga la nɔnga? Ekɔ ngasɔ nɛ dia nkɛtɛ kekɔ la dikoka dia minya diangɔ diambolana ko mbela di’eyoyo dia lɔsɛnɔ ntetemala monga lɔkɔ.

⁹ Tɔshi ɛnyɛlɔ ka woho watosha etamba oxygène dia sho mpɛnga, ko sho mbasha dioxyde de carbone. Miliyara y’anto pɛngaka oxygène ndo ntondja dioxyde de carbone. Koko, oxygène hawoshile ndo ekoho kakomba okama a nkɛtɛ hatawe l’ɔtɛ wa laladi lele la dioxyde de carbone. Lande na? Ekɔ ngasɔ nɛ dia akatshi wele la dangi di’ashi wa djɛsɛ kambaka la photosynthèse dia nkotola dioxyde de carbone, ashi, sase dia yanyi ndo tovitaminɛ dia nsala sukadi la oxygène. Etena kakotolaso oxygène mbakomɛ tshelo ya etamba nkimɔ oxygène ko anto nkimɔ dioxyde de carbone. Mbokɛmaka dia Jehowa kambaka la tombatomba diakandatonge dia ‘mbisha anto tshɛ lɔsɛnɔ ndo lomu.’ (Etsha 17:25) Ande lomba lele la nde lee!

10, 11. Ngande wɛnya lombodi ndo tshoka nse lomba lele la Jehowa?

¹⁰ Lomba la Jehowa mɛnamaka nto lo lokema la diangɔ lele lanɛ la nkɛtɛ. Waa nomb’ewo mbutaka dia ditongami sɔ diekɔ lam’asa miliyɔ 2 la miliyɔ 100. (Adia Osambu 104:24.) Tayanga nsɛdingola dimɔtshi l’atei adiɔ kele tende woho wele lomba la Jehowa.

¹¹ Ɛnyɛlɔ, wɔɔngɔ wa lombodi wekɔ woke oko yimbo ya bikɛ. Koko lombodi lekɔ l’akoka wa mɛngɔla kilɔmɛtrɛ suke la 3 000 lo nkamba la wonya oko yɛnya nɔrdɛ. Ko kakɔna kasalalɔ naka wonya wambɔtɔ lo wange? Jehowa akasha wɔɔngɔ wa lombodi dikoka dia mbeya ndjalɔmbɔla naka wonya wambɔtɔ. Tɔshi ɛnyɛlɔ kekina ka washo wa tshoka nse. Tshoka nse mɛnaka l’ekimanyielo ka washo ahende wa weke wele la yɔ. Sso la sso diekɔ la tokohokoho 30 000 takimanyiya ɔna sso dia mɛna. Dui dia diambo ko, wɔɔngɔ wa tshoka nse wekɔ l’akoka wa ntshikitanya esase w’oma lo kiohokoho tshɛ dia mbeya vuiwui tshɛ yeta lo dihole dieyɔ.

12, 13. Kakɔna kakambiya lo kɛnɛ kendana la tɔtshɔngu ta lo demba di’onto?

¹² Kɛnɛ kaleka tambiya ele, woho wakakongɛ Jehowa tɔtshɔngu tele lo demba di’onto la dia nyama. Ɛnyɛlɔ, demba di’onto diekɔ la tɔtshɔngu miliyara nunu lokama. Tshɔngu tshɛ kengama la ADN (acide désoxyribonucléique). ADN mombaka awui wakimanyiya eholoko dia sɔngama.

¹³ Awui angana wakoka mombama lo ADN? Tɛdike awui wakoka mombama lo gramɛ ɔtɔi ka ADN l’awui wakoka mombama lo CD. CD koka momba awui wakokawɔ mfunda lo diksiɔnɛrɛ di’otondo ndo dui sɔ tambiyaka nɛ dia CD kekɔ djɛwɛlɛwɛ efula. Koko gramɛ ɔtɔi ka ADN koka nama awui oko miliyara kinunu wakoka mbɔtɔ lo CD. L’ɛtɛkɛta ekina, naka sho mbidja yema y’ADN lo tshibitshibi, kete yema shɔ kokaka ntondja anto weso l’andja w’otondo mbala 350.

14. Kɛnɛ kamboshola ambewi wa siansɛ ɛnyatɔ lo kɛnɛ kendana la Jehowa?

¹⁴ Etena kakandalɔmbaka Jehowa Nzambi, nkumekanga Davidɛ akate di’awui wele ohomba dia nsɔnga eholoko fundama lo dibuku dia didjidji. Nde akate ate: “Ashu aye wakamenaka lam’akimi ehuluku; ndu biyu diami tshe diakafundama, ndu nshi yakasonwama dikambu diami, la ntundu k’akambu ane watayala.” (Osam. 139:16) Mbokamaka dia Davidɛ akatombola Jehowa lo woho wakakengama demba diande. Kɛnɛ kamboshola ambewi wa siansɛ l’ɛnɔnyi weke kambeta kamboleka tosha wɔma etena kendaso woho wakatonge Jehowa demba diaso. Tɔ kambotokimanyiya dia sho mbetawɔ ɛtɛkɛta wakafunde omembi w’esambo lo kɛnɛ kendana la Jehowa ate: “Dimi layukukaka lusaka, ne dia lakatungama etungelu ka woma ndu mamba, elimu aye weli mamba, utema ami mbeyaka dikambu diako ololo.” (Osam. 139:14) Shi awui wambotɔsɛdingola anɛ tɛnyaka dia etongelo tosholɛka Nzambi kasɛna?

TOKIMANYIYA ANTO AKINA DIA VƆ NTOMBOLA NZAMBI KASƐNA

15, 16. Ngande watokimanyiya ekanda aso dia mbeya diangɔ diakatonge Jehowa?

¹⁵ Aya ɛnɔnyi efula wele Réveillez-vous ! wambokimanyiya miliyɔ y’anto dia vɔ nshihodia awui watosholɛ etongelo lo kɛnɛ kendana la Nzambi kasɛna. Ɛnyɛlɔ, numɛlɔ kakatombe lo Ngɔndɔ ka divwa 2006 kaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “ Y a-t-il un Créateur ? ” Réveillez-vous ! ɔsɔ wakatondjama l’oyango wa nkimanyiya anto wambonganyiyama la wetshelo w’ohilwelo ndo wetshelo w’ɔnɛ Nzambi akatonge diangɔ l’edja ka nshi shamalo yele la wenya 24. Kadiyɛso kɛmɔtshi akafundɛ Bɛtɛlɛ ka l’États-Unis ate: “Okahanyelo wa numɛlɔ ka laande kɛsɔ wakete dimɛna efula. Womoto ɔmɔtshi lele ombetsha wa biologie akalɔmbɛ kɔpi 20 dia nde tokahɛ ambeki wa lo kalasa yakandalakanyaka.” Ɔnangɛso ɔmɔtshi akafunde ate: “Kaanga mbakamatatɛ nsambisha ntatɛ lo 1940 ndo mbayami l’ɛnɔnyi 75, latangɛnangɛnaka olimu w’esambishelo oko mbala kɛnɛ lo menda woho wambotokahanya numɛlɔ ka laande kɛnɛ.”

¹⁶ L’ɛnɔnyi weke kambeta, sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “ Hasard ou conception ? ” diakatondjama lo Réveillez-vous ! efula. Sawo sɔ diakake epole ɔsɛkɛ l’olimu wa diambo wakakambema lo etongelo ndo wakɛnya welo wakadje ana w’anto dia mbokoya Otungi. Lo 2010, takalongola biukubuku yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ La vie a-t-elle été créée ? ndo yɔ tokimanyiyaka dia sho ntombola Nzambi. Esato ndo wetshelo w’amɛna wele lo biukubuku shɔ wekɔ l’oyango wa mpɛtshahɛtsha lowando laso lo dikoka diele la Jehowa dia ntonga. Ambola wele l’ɛse ka wekelo tshɛ kimanyiyaka ombadi dia nde nkana yimba lawui w’omande la mbadia. Onde wɛ akakambe la biukubuku shɔ etena kakayatasambishaka lo luudu la luudu, lo sɛkɛ kana lo tshakitudi?

17, 18. a) Ngande wakoka ambutshi nkimanyiya anawɔ diaha vɔ mboka wɔma etena kalembetshiyawɔ anto akina dietawɔ diawɔ? b) Ngande wakanyakambe la tobukubuku tɔnɛ l’Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo?

¹⁷ Ambutshi le, onde nyekɔ lo mbeka biukubuku nyɛ l’ananyu l’Ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo? Naka nyu nsala ngasɔ, kete nyayowakimanyiya dia vɔ monga la lowando le Nzambi kasɛna. Wanɛ wetsha wetshelo w’ohilwelo lo kalasa ya sekɔndɛrɛ ndekaka sɔmana la wɔ. Ambewi wa siansɛ, embetsha, filmɛ yendana l’etongelo ndo tɔkɛnyɔ tɛnyawɔ lo televiziɔ mɛnyaka dia wetshelo w’ohilwelo wekɔ mɛtɛ. Wɛ koka nkimanyiya anayɛ waya l’ɛnɔnyi dikumi l’ɛmɔtshi dia vɔ ntondoya wekamu ɔsɔ lo nkamba la biukubuku yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie, yakatondjama lo 2010. Biukubuku nyɛ lawɔ kimanyiyaka ɛlɔngɔlɔngɔ dia vɔ nkamba l’‘akoka awɔ w’ekanelo ka yimba.’ (Tuk. 2:10, 11) Yɔ mbakimanyiyaka dia menda kana kɛnɛ kawaetshawɔ lo kalasa kekɔ mɛtɛ.

¹⁸ Biukubuku L’origine de la vie yakatondjama l’oyango wa nkimanyiya ambeki wa lo kalasa y’adidi dia nshikikɛ kana nsango y’ɔnɛ waa nomb’ewo wamboshola nyama yakiwɔ watashola l’ɔlɔndji w’ohilwelo wakonya polo le onto yekɔ mɛtɛ. Yɔ mbakimanyiyaka dia nshikikɛ kana nsango shɔ mɛtɛ mbatayɔ ɔnɛ onto akahilɔ lohilɔ ko kana bu. Yɔ mbaetshaka nto woho wa ntona tokanyi ta waa nomb’ewo t’ɔnɛ lɔsɛnɔ lakaye oyaya. Ambutshi le, naka nyu nkamba la tobukubuku tɔnɛ, kete nyu kokaka nkimanyiya ananyu diaha vɔ mboka wɔma etena kalembetshiyawɔ anto akina lande na kewɔ la mbetawɔ le Otungi.​—Adia 1 Petero 3:15.

19. Diɛsɛ diakɔna diele la so sho tshɛ?

¹⁹ Ekanda aso tokimanyiyaka dia sho nsɛdingola waonga waki Jehowa lo tshimbo ya diangɔ diɛnaso. Kɛsɔ totshutshuyaka dia mbotombola. (Osam. 19:1, 2) Ande diɛsɛ diele la so dia ntombola Jehowa lele Otungi wa diangɔ tshɛ lee!​—1 Tim. 1:17.