SAWO DIA WEKELO 18
OSAMBO 65 Totetemale mpama
Anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ le, nyokoya Makɔ la Timɔte
“Koye la Makɔ, nɛ dia nde ayonkimanyiya efula l’olimu.” —2 TIM. 4:11.
KƐNƐ KAYOTEKA
Woho wakoka ɛnyɛlɔ ka Makɔ la Timɔte nkimanyiya ɛlɔngɔlɔngɔ dia nkɛnɛmɔla waonga w’ohomba dia ndeka kambɛ Jehowa ndo anto akina.
1-2. Ekakatanu akɔna wakakoke nshimba Makɔ la Timɔte dia ndeka kambɛ anto akina?
ANANGƐSO w’ɛlɔngɔlɔngɔ le, onde nyu kombolaka dia ndeka ndjasha l’olimu wa Jehowa ndo ndeka nkimanyiya anto wa l’etshumanelo kanyu? Aha la taamu, ekɔ ngasɔ. Ande woho walola etema aso l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ wakombola kambɛ anto akina lee! (Os. 110:3) Koko, nyu mbeyaka mpomana l’ekakatanu. Onde wɛ ekɔ lo mengenga dia mfudia olimu ayɛ l’ɔtɛ wahayeye kɛnɛ kayotomba? Onde wɛ ambotonaka ɔkɛndɛ ɔmɔtshi l’ɔtɛ wakiyɛ komonga l’eshikikelo lo woho wakayakoke mbokotsha? Naka ngasɔ, kete eya di’aha wɛ mbele onto la ntondo la ndjaoka ngasɔ.
2 Makɔ la Timɔte wakahomana l’ekakatanu wa woho akɔ waamɛ. Koko, vɔ kombetawɔ dia wɔma waki la wɔ lo woho wakiwɔ kombeyaka kɛnɛ kayotomba kana woho wakiwɔ komonga la diewo mbashimba dia kambɛ anto akina. Ondo Makɔ akadjasɛka kaamɛ la mama kande lo luudu la dimɛna efula etena kakawelɛ ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ la Barnabasɛ lo lɔkɛndɔ lawɔ la ntondo la misiɔnɛrɛ. (Ets. 12:12, 13, 25) Makɔ akatshike dihole dia dimɛna sɔ l’oyango wa mpamia olimu ande. Ntondotondo, nde akatshu l’Atiyɔka. Oma laasɔ, nde akayotshindɛka Pɔɔlɔ la Barnabasɛ l’ahole akina wa tale. (Ets. 13:1-5) Woho akɔ wamɛ mbele, ondo Timɔte akadjasɛka kaamɛ l’ambutshi ande etena kakawelɛ Pɔɔlɔ dia ntshɔ kaamɛ la nde l’olimu w’esambishelo. Lam’ele nde aki dikɛnda ndo komonga la diewo, Timɔte akakoke mbetawɔ dia awui asɔ mbokaloya ɛkɔngɔkɔngɔ. (Ɛdika la 1 Kɔrɛtɔ 16:10, 11 ndo la 1 Timɔte 4:12.) Koko, nde aketawɔ leeta la Pɔɔlɔ ndo akakondja ɛtshɔkɔ efula oma lɔkɔ.—Ets. 16:3-5.
3. a) Ngande weyaso dia Pɔɔlɔ akɔsaka Makɔ la Timɔte la nɛmɔ? (2 Timɔte 4:6, 9, 11) (Enda ndo esato.) b) Ambola akɔna wayotɔsɛdingola lo sawo nɛ?
3 Makɔ la Timɔte wakeke awui efula ndo wakɛmbɛ ɛkɛndɛ efula lam’akiwɔ ɛlɔngɔlɔngɔ. Pɔɔlɔ akangɛnangɛnaka ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ efula diakɔ diele etena kakinde suke la mvɔ, nde akakombola dia vɔ monga kaamɛ la nde. (Adia 2 Timɔte 4:6, 9, 11.) Waonga akɔna w’amɛna waki la Makɔ la Timɔte wakatshutshuya Pɔɔlɔ dia ndjaɛkɛ le wɔ? Ngande wakoka anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ mbokoya Makɔ la Timɔte? Ndo wahɔ akɔna wakondja ɛlɔngɔlɔngɔ lo ndjela alako wa la ngandji w’oma le Pɔɔlɔ?
Makɔ la Timɔte wakayakimɔ la lolango dia nsukɛ Pɔɔlɔ lo mɛmba ɛkɛndɛ etena kakiwɔ weke ɛlɔngɔlɔngɔ (Enda odingɔ 3)b
NYOKOYA MAKƆ LO NDJAKIMƆ LA LOLANGO DIA KAMBƐ JEHOWA NDO ANTO AKINA
4-5. Ngande wakɛnya Makɔ dia nde akalangaka kambɛ anto akina?
4 Lo ndjela rɛfɛransɛ ɔmɔtshi, kambɛ anto akina nembetshiyaka nsala la wolo dia mbakimanyiya kaanga etena kele ekɔ wolo nsala dui sɔ. Makɔ akatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula lo dikambo sɔ. Etena kakatone Pɔɔlɔ dia ntshɔ kaamɛ la nde lo lɔkɛndɔ lande la hende la misiɔnɛrɛ, ondo Makɔ akayakiyanya ndo akanyange. (Ets. 15:37, 38) Koko, dui sɔ kombɔtɛwɔla dia kambɛ anangɛnde l’akadiɛnde.
5 Makɔ akatshu la Barnabasɛ y’ɔnango dia tokamba lo dihole dikina. Oko ɛnɔnyi 11 l’ɔkɔngɔ, Makɔ aki kaamɛ la wanɛ wakasukɛ Pɔɔlɔ lam’akinde lo lokanu la ntondo la Rɔmɔ. (Filɛ. 23, 24) Lo mɛtɛ, Pɔɔlɔ aki la lowando l’osukɔ ande diakɔ diakandɔsɛ Makɔ oko “kiɔkɔ ya esambelo k’efula.”—Kɔl. 4:10, 11.
6. Wahɔ akɔna wakakondja Makɔ lo monga kaamɛ l’Akristo wambotshunda? (Enda ndo nɔtɛ.)
6 Makɔ akakondja wahɔ lo monga kaamɛ l’Akristo wambotshunda. L’ɔkɔngɔ wa nde mbetsha etena kɛmɔtshi kaamɛ la Pɔɔlɔ la Rɔmɔ, Makɔ akatshu le ɔpɔstɔlɔ Petero la Babilɔna. Vɔ waki la lɔngɛnyi la ma ma diakɔ diakawelɛ Petero ate “ɔnami Makɔ.” (1 Pe. 5:13) Etena kakawakambaka kaamɛ, ondo Petero akakɔndɔlɛ ɔngɛnyi ande w’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ awui efula wendana la lɔsɛnɔ ndo olimu wa Yeso, awui wakayofundaka Makɔ l’ɔkɔngɔ l’evanjiliɔ ande.a
7. Ngande wakokoya ɔnangɛso l’ɔlɔngɔlɔngɔ lelɛwɔ Seung-Woo ɛnyɛlɔ ka Makɔ? (Enda ndo osato.)
7 Makɔ akatetemala l’olimu ande ndo akatshikala kaamɛ l’anangɛso wambotshunda lo nyuma. Ngande wakokayɛ mbokoya Makɔ? Naka wɛ atakondja ɔkɛndɛ ɔmɔtshi wakombolayɛ, kete onga la solo dia lotutsha ndo tetemala nyanga toho tokina ta kambɛ Jehowa ndo etshumanelo. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ ka Seung-Woo, lakamba kakianɛ oko ekumanyi. Etena kakinde eke ɔlɔngɔlɔngɔ, nde akalangaka ndjaɛdika l’anangɛso akina w’ɛlɔngɔlɔngɔ. Amɔtshi l’atei awɔ wakakondja ɛkɛndɛ la ntondo kande. Seung-Woo akafɔnya dia hawowodje yimba ndo akatɛ anangɛso wambotshunda lo nyuma dikambo sɔ. Ekumanyi kɛmɔtshi ka l’etshumanelo akawotɛ dia nde nsala kɛnɛ tshɛ kakinde l’akoka wa nsala dia kambɛ anto akina kaanga naka anto akina hawodje yimba lo kɛnɛ kasalande. Dako sɔ diakatshutshuya Seung-Woo dia ndjakimɔ la lolango dia nkimanyiya esombe ndo anto akina waki l’ohomba wa mbaɛmba oya lo nsanganya. Etena kohɔnde kɛnɛ kakete, nde mbutaka ate: “Lakayoshihodia mɛtɛ kɛnɛ kalembetshiya ndeka kambɛ anto akina. Ndo lakonge l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula waya lo mbisha anto akina.”
Wahɔ akɔna wakondja ɛlɔngɔlɔngɔ lo mongaka kaamɛ l’anangɛso wambotshunda lo nyuma? (Enda odingɔ 7)
NYOKOYA TIMƆTE LO MBOKAKA ANTO AKINA NGANDJI
8. Lande na kakasɔnɛ Pɔɔlɔ, Timɔte dia tawotshindɛka? (Filipɛ 2:19-22)
8 Pɔɔlɔ aki l’ohomba w’anto waki la dihonga dia monga kaamɛ la nde etena kakandakalola lo esomba wakandahomana l’ɔlɔshamelo ntondo. Nde akasɔnɛ ntondo Okristo waki la diewo di’efula welɛwɔ Silasɛ dia mbotshindɛ. (Ets. 15:22, 40) Oma laasɔ, Pɔɔlɔ akayɔsɔnaka Timɔte. Lande na kakasɔnɛ Pɔɔlɔ Timɔte? Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi ele, nɛ dia Timɔte aki la lokumu la dimɛna. (Ets. 16:1, 2) Nde akayakiyanyaka nto l’otema ɔtɔi lo dikambo di’anto.—Adia Filipɛ 2:19-22.
9. Ngande wakɛnya Timɔte dia nde akayakiyanyaka mɛtɛ dikambo di’anangɛnde l’akadiɛnde?
9 Oma ko etatelo k’olimu ande la Pɔɔlɔ, Timɔte akɛnya dia nde akayakiyanyaka dikambo di’anto akina oleki dikambo diande ndamɛ. L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ ɔsɔ, l’eshikikelo tshɛ, Pɔɔlɔ akotshike la Bɛrɔya dia nkeketsha ambeki w’eyoyo wa lɛkɔ. (Ets. 17:13, 14) Aha la taamu, lo diaaso sɔ Timɔte akakondja wahɔ oma l’ɛnyɛlɔ ka Silasɛ lakatshikala nde lawɔ la Bɛrɔya. Koko l’ɔkɔngɔ, Pɔɔlɔ akayotomaka Timɔte ndamɛ la Tɛsalɔnika dia tokeketsha Akristo wa l’osomba ɔsɔ. (1 Tɛs. 3:2) L’ɛnɔnyi 15 wakayele oma laasɔ, Timɔte akeke dia ‘ndela la wanɛ wakalelaka’ ndo mboka wanɛ tshɛ wakasowaka kɛtshi. (Rɔmɔ 12:15; 2 Tim. 1:4) Ngande wakoka ɛlɔngɔlɔngɔ w’Akristo mbokoya Timɔte?
10. Ngande wakeke ɔnangɛso lelɛwɔ Woo Jae dia ndjasha le anto akina?
10 Ɔnangɛso lelɛwɔ Woo Jae akeke woho wa ndeka ndjasha le anto akina. Etena kakinde ɔlɔngɔlɔngɔ, nde aki l’okakatanu wa nsawola l’anangɛso ndo l’akadiɛso w’esombe. Nde akawashaka tsho mɔyɔ lo Mbalasa ka Diolelo ko minya demba. Ekumanyi kɛmɔtshi akookeketsha dia tatɛka l’asawo lo mbutɛka anto akina kɛnɛ kangɛnangɛnande le wɔ. Ekumanyi kakɔ akawotɛ nto dia nde nkana yimba lo kɛnɛ kayasha anto akina lɔkɔ. Woo Jae akakambe la dako sɔ etena kakandasawolaka l’anto akina. L’etena kɛnɛ, Woo Jae aya ekumanyi ndo nde mbutaka ate: “Kakianɛ lambɛna dia ekɔ wɔdu nsawola l’anto wele l’ɛnɔnyi wotshikitanyi. Dimi ndjaokaka dimɛna nɛ dia dimi shihodiaka ekakatanu wahomana la wɔ. Dui sɔ diakakimanyiya efula dia mbeya kɛnɛ kahombami salaka dia nkimanyiya asekami ambetawudi.”
11. Ngande wakoka anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ ndjasha le anto wa l’etshumanelo kawɔ l’onto ndo l’onto? (Enda ndo osato.)
11 Nyu anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ koka mbeka woho wa ndjasha le anto akina l’onto ndo l’onto. Lo nsanganya, yashaka le anto wele l’ɛnɔnyi wotshikitanyi ndo woye oma l’ahole wotshikitanyi. Mbolawɔ yoonge ndo hokamɛkawɔ. L’etena kɛmɔtshi, wɛ mbeyaka nshihodia woho wakokayɛ mbakimanyiya. Ondo wɛ mbeyaka mbishola di’atshukanyi amɔtshi w’esombe wekɔ l’ohomba w’onto ɔmɔtshi lakoka mbakimanyiya dia nkamba l’aplikasiɔ wa JW Library. Kana wɛ mbeyaka ndjeya dia ndooko onto lakokanyi la wɔ dia ntomba la wɔ l’olimu w’esambishelo. Onde wɛ hakoke mbakimanyiya dia vɔ mbeya nkamba dimɛma la telefɔnɛ kana tablɛtɛ yawɔ kana mbokana la wɔ dia nyu ntshɔ l’olimu w’esambishelo? Lo mbɔsa yɛdikɔ ya nkimanyiya anto akina, wɛ ayonga ɛnyɛlɔ ka dimɛna l’etshumanelo.
Anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ koka nkimanyiya etshumanelo lo toho efula (Enda odingɔ 11)
NYOKONDJA WAHƆ OMA L’ALAKO WA LA NGANDJI W’OMA LE PƆƆLƆ
12. Wahɔ akɔna wakoka ɛlɔngɔlɔngɔ nkondja oma l’alako wa la ngandji wakasha Pɔɔlɔ Timɔte?
12 Pɔɔlɔ akasha Timɔte alako w’eshika dia mbokimanyiya dia nde ntondoya lo lɔsɛnɔ ndo l’olimu ande. (1 Tim. 1:18; 2 Tim. 4:5) Ndo nyu anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ koka nkondja wahɔ oma l’alako wa la ngandji wakasha Pɔɔlɔ Timɔte. Lo woho akɔna? Lo mbadia mikanda ehende wakafundɛ Pɔɔlɔ Timɔte oko nyu mbakawafundɛ ndo lo menda alako wakokanyu nkamba la wɔ lo lɔsɛnɔ lanyu. Nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi.
13. Kakɔna kayokokimanyiya dia ndeka monga la kɔlamelo le Jehowa?
13 ‘Nyoyaketembole dia ndjadjɛ oyango wa mamema Nzambi.’ (1 Tim. 4:7b) Mamema Nzambi kɛdikɛdi na? Mamema Nzambi kɛdikɛdi ndjaɛkɛ le Jehowa la nsaki ka nsala kɛnɛ kawɔngɛnyangɛnya. Lam’ele hatotɔ la dionga sɔ, sho pombaka mbidja welo dia monga la diɔ. Lo ngande? Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ “nyoyaketembole” yakalekaka kambema dia nembetshiya olowanyelo wa wolo wakasalaka akɛnyi wa tɔkɛnyɔ wakayalɔngɔsɔlaka dia tɔsɛmanɛ l’asekawɔ. Akɛnyi watɔkɛnyɔ asɔ wakahombaka mbewɔ awui wakakoke mbaekola yimba ndo ndjasha l’oyango awɔ. Sho lawɔ pombaka mbewɔ awui wakoka tekola yimba l’oyango wa nkɛnɛmɔla mbekelo yakoka tokimanyiya dia ndjasukanya la Jehowa.
14. Kakɔna kahomba monga oyango ayɛ etena kadiayɛ Bible? Sha ɛnyɛlɔ.
14 Etena kadiayɛ Bible, lamaka lo yimba dia oyango ayɛ ekɔ wa ndeka ndjasukanya la Jehowa. Ɛnyɛlɔ, wetshelo akɔna wakokayɛ nkondja oma l’ɔkɔndɔ wa Yeso l’owandji ɔmɔtshi wa dikɛnda w’ɔngɔnyi? (Makɔ 10:17-22) Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ aketawɔka dia Yeso mbaki Mɛsiya koko nde komonga la mbetawɔ k’efula dia nkoma ombeki ande. Kaanga mbakinde ngasɔ, Yeso “akawoke ngandji.” Onde hanyonandema lo woho wakasawola Yeso la pami kɛsɔ? Aha la taamu, Yeso akalange dia pami kɛsɔ mbɔsa yɛdikɔ ya lomba. Yeso akakɛnɛmɔla nto ngandji ka Jehowa le ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ. (Jni. 14:9) Etena kakanayɛ yimba l’ɔkɔndɔ ɔsɔ ndo l’akambo wele la yɛ lo lɔsɛnɔ, yambola wate: ‘Kakɔna kakokami nsala dia ndeka ndjasukanya la Jehowa ndo dia ndeka kambɛ anto akina?’
15. Lande na kahomba ɔnangɛso l’ɔlɔngɔlɔngɔ mbidja yimba lo ɛnyɛlɔ kashande anto akina? Sha ɛnyɛlɔ. (1 Timɔte 4:12, 13)
15 “[Nyoyale] ɛnyɛlɔ le akanga wa kɔlamelo.” (Adia 1 Timɔte 4:12, 13.) Pɔɔlɔ akakeketsha Timɔte diaha nkɛnɛmɔla tsho akoka wele oko wadielo ndo wetshelo, koko ndo dia nkɛnɛmɔla waonga wele oko ngandji, mbetawɔ ndo pudipudi. Lande na? Nɛ dia etsha w’onto ndeka ɛtɛkɛta ande ohomba. Tɔshi ɛnyɛlɔ dia wambokosha ɔkɛndɛ wa mbisha sawo dia woho wa mfudia ohetoheto aso l’olimu w’esambishelo. Wɛ ayoleka mbisha sawo sɔ dimɛna naka wɛ ekɔ lo ndjasha lo yoho y’efula l’olimu w’esambishelo. Ɛnyɛlɔ kayɛ kayoleka nkonya anto dia mbetawɔ kɛnɛ katayɛ.—1 Tim. 3:13.
16. a) Lo awui akɔna atanu wakoka Akristo w’ɛlɔngɔlɔngɔ mbisha ɛnyɛlɔ? b) Ngande wakoka Okristo w’ɔlɔngɔlɔngɔ monga ɛnyɛlɔ “lo ɛtɛkɛta”?
16 Oko wɛnyamidiɔ lo 1 Timɔte 4:12, Pɔɔlɔ akashile awui atanu wakoka Okristo w’ɔlɔngɔlɔngɔ monga ɛnyɛlɔ. Lande na kahayayatshungolɛ etena dia mbeka awui asɔ tshɛ? Ɛnyɛlɔ, ohokanyiya dia wɛ nangaka monga ɛnyɛlɔ ka dimɛna “lo ɛtɛkɛta.” Kana yimba lo toho tahombayɛ nkamba l’ɛtɛkɛta ayɛ dia nkeketsha anto akina. Naka wɛ aakadjasɛ kaamɛ l’ambutshi ayɛ, lande na kahayɛnya lowando lo kɛnɛ kasalawɔ lo dikambo diayɛ? L’ɔkɔngɔ wa nsanganya, lande na kahayandola onto lakasadi ɔkɛndɛ ande dimɛna? Wɛ mbeyaka nto mbidja welo dia mbishaka kɔmatɛrɛ l’ɛtɛkɛta ayɛ hita lo nsanganya. Welo wayoyodja dia monga ɛnyɛlɔ l’ɛtɛkɛta, wayɛnya dia wɛ ekɔ lo tahame lo nyuma.—1 Tim. 4:15.
17. Kakɔna kayokimanyiya ɔnangɛso l’ɔlɔngɔlɔngɔ dia nkotsha eyango ande wa lo nyuma? (2 Timɔte 2:22)
17 ‘Nyolawɔ nsaki y’ɛlɔngɔlɔngɔ, koko nyowese losembwe.’ (Adia 2 Timɔte 2:22.) Pɔɔlɔ akakeketsha Timɔte dia ndɔshana la nsaki yakoka mbekola yimba yande oma l’eyango ande wa lo nyuma ndo ndanya diɔtɔnganelo diasande la Jehowa. Wɛ koka nshihodia nto dia awui amɔtshi, kaanga mbewɔ bu kɔlɔ, koka kɔsɛ wenya wakokayɛ nkamba la wɔ lo eyango wa lo nyuma. Ɛnyɛlɔ, ohokanyiya wenya engana wetshayɛ l’ɔkɔkwɛlɔ wa demba, l’Ɛtɛrnɛtɛ kana lo nkɛnya tɔkɛnyɔ ta lo tovidɛo. Onde wɛ hakoke nkamba la wenya akɔ wamɛ l’elimu wa teokrasi? Ondo wɛ koka ndjakimɔ la lolango dia nɔngɔsɔla Mbalasa kanyu ka Diolelo kana mbisha lonya l’esambishelo ka la prezatwara. Naka wɛ mbisha lonya l’elimu wa ngasɔ, kete ondo wɛ mbeyaka nkondja angɛnyi w’eyoyo wayokokimanyiya dia ndjadjɛ ndo nkotsha eyango ayɛ wa lo nyuma.
KAMBƐ ANTO AKINA MBELAKA ƐTSHƆKƆ
18. Lande na kakokaso mbuta dia Makɔ la Timɔte waki la lɔsɛnɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula?
18 Makɔ la Timɔte wakayahondja awui efula dia ndeka kambɛ anto akina ndo kɛsɔ akaakonya dia monga la lɔsɛnɔ la dimɛna efula. (Ets. 20:35) Dia kambɛ asekande ambetawudi, Makɔ akande kɛndɔ l’ahole wotshikitanyi wa l’andja. Nde akafunde ndo ɔkɔndɔ wa diambo wa lɔsɛnɔ ndo olimu wa Yeso. Timɔte akakimanyiya Pɔɔlɔ dia mbata tshumanelo ndo dia nkeketsha anangɛso l’akadiɛso. Aha la taamu, Jehowa akangɛnangɛna efula yimba ya ndjahondja yakɛnya Makɔ la Timɔte.
19. Lande na kahomba anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ mbidja yimba l’alako wakasha Pɔɔlɔ Timɔte, ndo etombelo akɔna wayonga la dui sɔ?
19 Ngandji kaki la Pɔɔlɔ otsha le Timɔte koka mɛnama hwe lo mikanda wakandafundɛ ɔngɛnyi ande w’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ. Mikanda wakasambiyama ɛsɔ mɛnyaka nto dia Jehowa mbokaka ɛlɔngɔlɔngɔ ngandji k’efula. Nde nangaka dia nyu ntondoya. Laasɔ, nyokambe l’alako wa Pɔɔlɔ wa la ngandji ndo nyonge la nsaki k’efula ka ndeka kambɛ anto akina. Naka nyu nsala ngasɔ, kete nyayonga la lɔsɛnɔ lele la oyango oma ko kakianɛ ndo ‘nyayokukutɛ lɔsɛnɔ l’oshika’ lo nshi yayaye.—1 Tim. 6:18, 19.
OSAMBO 80 “Nyɔlɛtɛ ko nyayɛna dia Jehowa ekɔ ɔlɔlɔ”
b ELEMBETSHIELO W’OSATO: Makɔ ele kaamɛ la Pɔɔlɔ la Barnabasɛ lo lɔkɛndɔ lawɔ la misiɔnɛrɛ. La lolango tshɛ, Timɔte embola etshumanelo ndo akeketsha anangɛso.