Woho wa mbetsha ɔna dia nde nkambaka elimu wa wolo

Ɔnayɛ mbeyaka mbuta ɔnɛ: “Hatokoka! Olimu ɔnɛ wolo! Hambekaki pondjo!” Nde nangaka ntshika olimu wele wolo le nde. Wɛ hakombola di’ɔnayɛ nkiyana, koko wɛ kombolaka dia nde mbeka woho wa mbahemɛ ekakatanu ande. Onde wɛ pombaka nsasɛ dia mbokimanyiya? Onde wɛ ayetawɔ dia nde ntshika olimu esadi esadi? Shi wɛ kombolaka mbowetsha woho wa nde shidiyaka elimu ande?

Kakɔna kahomba ambutshi mbeya?

Ekɔ dimɛna kambaka elimu wa wolo. Etena ketsha ambutshi ɔna woho wa kambaka elimu wa wolo, vɔ mbokimanyiyaka dia nde monga l’etombelo w’amɛna lo kalasa, monga la yoonge ya dimɛna lo yimba ndo lo demba ndo monga l’angɛnyi w’eshika. Lo wedi okina, ɔna mbeyaka nkɔmɔ nɛ dia nde mbeyaka mɛna dia nde bu l’akoka efula ndo nshisha ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia mbala tshɛ ambutshi nangaka nsala kɛnɛ kahombande nsala.

Kɛnɛ kakimanyiya dia nkambaka elimu wa wolo. Kaanga ana w’akɛnda koka nkeketsha yɛdikɔ yawɔ ya shidiyaka elimu diɛsɛ l’ekakatanu wa wolo wahomana lawɔ ndo woho wakandolawɔ ekakatanu akɔ. Lo ndjela wekelo ɔmɔtshi, ana w’akɛnda wele la ngɔndɔ 15 ndekaka mbidja welo w’efula dia mana olimu ɔmɔtshi wa wolo etena kɛnawɔ welo wadja onto ɔmɔtshi l’opalanga dia nshidiya olimu lo dihole dia mbokotsha aha la mbidja welo.

“L’ekɔ lo mbohɔ etena kakametshaka anami wa wamato woho wa ndɔta sabata yawɔ. Ɔsɔ keema dikoka diakokayɛ mbeka lushi ɔtɔi. Mbala tshɛ kakawadjaka welo dia ndɔta sabata yawɔ, vɔ waketshaka minitɛ 10 kana 15 dia mbohɔ woho wakamawaetsha. Lakatshutshuyamaka dia mbakimanyiya l’ɔkɔngɔ wa mɛna welo wakawadjaka. Taketsha ngɔndɔ ngana ndo takakɛdia yema y’asɔyi, koko l’ɔkɔngɔ diko, vɔ wakayeyaka vɔamɛ dimɛna. Lakayanyɛ olimu ɔmɔtshi wa lo lɔsɛnɔ lo mbasombɛ sabata yele bu la ɛkɔdi. Koko lo ntena dimɔtshi, oko weso ambutshi, sho pombaka nkamba wolo dia mbetsha anaso woho wa nkamba olimu wa wolo.”​—Colleen.

Ana koka ndjokoma esuwa. Aha la vɔ mbeya, ambutshi amɔtshi mbeyaka nkitshakitsha nsaki k’anawɔ ka kambaka olimu wa wolo. Lo ngande? Lam’ele vɔ kombolaka di’anawɔ ndjaoka dimɛna, ambutshi amɔtshi sasɛka dia mbaakimanyiya di’aha anawɔ nyanga kana ndjɛnama oko esuwa. Jessica Lahey mbutaka ate: “Etena tshɛ kakimanyiyaso . . . ana l’olimu ɔmɔtshi wa wolo wahombawɔ nsala, ekɔ oko tekɔ lo mbatɛ ɔnɛ: nyu bu la timba, bu l’akoka ndo anto akina hawokoke ndjaɛkɛ le nyu.”a Ko etombelo akɔna wayonga? Ana wayɔkɔmɔ esadi eto etena kayowohomana l’akakatanu wa wolo, lo mfɔnya di’opalanga ɔmɔtshi ayoya dia ndjaakimanyiya.

Kakɔna kahomba ambutshi nsala?

Nyokeketsha ana dia kambaka elimu wa wolo. Ambutshi mbeyaka mbetsha ana woho wa nkambaka elimu wa wolo lo mbasha elimu wakoka lawɔ lo ndjela ɛnɔnyi awɔ. Ɛnyɛlɔ, ana wele watɔtɔ kalasa koka nɔnga ahɔndɔ awɔ ndo diangɔ diawɔ dia tɔkɛnyɔ. Ana wakɛnda mbeyaka nkimanyiya dia minya mindo oma lo mɛsa, mbikasha mindo ndo nsola alɔnga. Ana wa tomangase mbeyaka nkamba elimu wa wolo wele oko nsola, nkokɛ kana nɔngɔsɔla diangɔ dimɔtshi. Mbala efula, ana hawoleke nanga nsala elimu wa la ngelo, koko vɔ ndjolangaka nsala elimu wa ngasɔ etena kawasha ambutshi awɔ elimu wa ngasɔ oma ko tɔkɛndakɛnda tawɔ. Wahɔ akɔna wakondja ana? Vɔ nkodjaka akoka w’ohomba efula wayowakimanyiya etena kayowonga epalanga ndo etena kayowokondja elimu wa wolo.

Tɔndɔ dia lo Bible: “Olimu tshɛ wa wolo wekɔ la wahɔ.”​—Tokedi 14:23.

“Tetshake wenya lo mbisha ana elimu l’oyango wa vɔ monga la kɛnɛ ka nsala. Ndooko onto, oyadi kaanga akɛnda, lalanga awui wa ngasɔ. Shawɔ olimu ɔmɔtshi shikaa dia vɔ kokimanyiya. Naka ɔnayɛ eke dikɛnda, kete lɔmbande dia nde minya mindo lo madimadi. Naka wɛ ekɔ lo nsola mutuka, kete shande ahole amɔtshi weyɛ hakoke nkoma l’ɔtɛ weyɛ woke. Oma laasɔ, andola olimu wa wolo wamondosala.”​—Chris.

Nyɔlɔmbɔlɛ ɔna etena kasalande elimu wa wolo. Mbala mɔtshi, ana totonaka nsala olimu ɔmɔtshi l’ɔtɛ wewɔ haweye woho wambosala. Diakɔ diele, etena ketshayɛ ɔnayɛ dui dimɔtshi di’oyoyo, wɛ koka ndjela toho tɔnɛ. Ya ntondo, sala olimu akɔ etena kele ɔnayɛ ekɔ lo keenda. Oma laasɔ, ko nyu ndjosala kaamɛ. Ya hende, enda woho wakotsha ɔnayɛ ɔkɛnde ndo shande ekimanyielo kahombama naka kokaka. L’ekomelo, lɔmba ɔna dia nde nsala olimu akɔ ndaamɛ.

Tɔndɔ dia lo Bible: “Nɛ dia dimi lambonyosha ɛnyɛlɔ dia nyu lawɔ nsala woho wonyosalemi.”​—Joani 13:15.

“Lo ndjela kanyi yami, sho ambutshi pombaka mbisha ɛnyɛlɔ ka dimɛna naka sho kombolaka di’aha anaso monga esuwa. Sho pombaka nkɛnɛmɔla dionga dialangaso dia vɔ dikɛnɛmɔla.”​—Doug.

Nyokimanyiya ɔnanyu dia nde mbetawɔ di’onto tshɛ mbidjaka welo ndo aha mbala tshɛ kasalema awui dimɛna. Tɛ anayɛ ɔkɔndɔ ɔmɔtshi wɛnya etena kakiyɛ kosala awui lo yoho ya dimɛna ndo wahɔ wakayakondja lo mbidja welo w’efula. Lembetshiya anayɛ dia ntena dimɔtshi vɔ wayɛnaka dia ekɔ wolo nsala awui amɔtshi ndo vɔ nkoka nkondja wetshelo w’amɛna oma lo wandja awɔ. Shikikɛ ɔnayɛ dia ngandji kawokayɛ hakitakita l’ɔtɛ wahandasale awui amɔtshi dimɛna. Oko wola tenyi dia demba yema yema, mbele ndo akoka w’ɔnayɛ wa kambaka olimu wa wolo wayofula naka wɛ mbotshika dia nde nkandola ndaamɛ ekakatanu ande. Ɔnkɔnɛ, etena kahomana ɔnayɛ l’okakatanu, lo dihole dia mbokimanyiya l’etena kakɔ kaamɛ, ntshika dia nde mbidja welo ndaamɛ kaanga nde kongaka la kɛlɛ. Dibuku diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ How Children Succeed mbutaka mbutaka ɔnɛ: “Yoho yoleki dimɛna yakoka ɔlɔngɔlɔngɔ nsɛdingola akoka ande, ele lo mpemba dia nsala dui dimɔtshi diende bu l’akoka wa ntondoya.”

Tɔndɔ dia lo Bible: “Ololo untu memba lokoho lu nshi yandi y’olongo a pami.”​—Delo dia Jɛrɛmiya 3:27, Bible k’ekila.

“Ana kondjaka wahɔ w’efula etena kaatshikawɔ dia nsala elimu ɛmɔtshi wa wolo vɔamɛ kaanga naka ambutshi awɔ kongaka suke dia mbaakimanyiya. L’ɔkɔngɔ w’etena kɛmɔtshi, wɔma awɔ wayoshila ndo akoka wakondjawɔ wayowakimanyiya dia nshihodia ɔnɛ, okambelo w’olimu wa wolo kimanyiyaka lo yoho y’efula.”​—Jordan.

Nyandole welo wadjande koko aha yimba yande. Ɛnyɛlɔ lo dihole dia mbuta ɔnɛ “Wɛ ambosala olimu wa dimɛna efula ! Wɛ ekɔ la yimba,” wɛ koka mbuta ɔnɛ “Olimu wa dimɛna efula! Lambɔngɛnangɛna welo wakayadjisha dia nkamba olimu wa wolo wa nganɛ ndo woho wakayeke dimɛna.” Lande na kele mandola welo ndeka dimɛna lo dihole dia mandola yimba yande? Dɔkɔtɛlɛ Carol Dweck mbutaka ate: Ntombola yimba y’anaso “ndjaakonyaka dia vɔ ndjaoka kɔlɔ ndjekoleko etena kele awui tshɛ hawetshi dimɛma.” Nde tetemalaka mbuta ate: “Naka ambutshi nangaka mbisha anawɔ woshasha, wɔnɛ woleki dimɛna ele wa mbaetsha dia tokomɛ ekakatanu awɔ, nkondja wahɔ oma lo munga, ndeka mbidja welo, nyanga toho t’eyoyo ndo ntetemala mbeka awui w’eyoyo. Lo nsala ngasɔ, anawɔ hawotoyɔsɛngiyama oma lo nsaki ka ndjaatombola.”b

Tɔndɔ dia lo Bible: “Onto pembamaka la lotombo lalongolande.”​—Tokedi 27:21.