Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ

Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Ekondo wa hende

DIBUKU dia Ekondo wa hende tatɛka la ɛtɛkɛta wendana la woho wakolɛ Sɔlɔmɔna oko nkumekanga l’Isariyɛlɛ. Dibuku diakɔ komɛka la ɛtɛkɛta ɛnɛ waki Kurɔ, nkumekanga ka Pɛrɛsiya otsha le ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna: “[Jehowa, Nzambi k]a l’ulungu, lakambisha waulelu tshe wa la kete, ndi kakambisha okende wa dimi ntûhikela luudu la Jerusalema ya la Juda. Untu tshe l’atei anyu leli usi wudja wa [Jehowa, Nzambi k]andi, ayali la ndi, atshu utsha leko [la Jerusalɛma].” (2 Ekondo 36:23) Dibuku dia Ekondo wa hende diakashidiyama oma le ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra lo 460 N.T.D., ndo diɔ tɛkɛtaka akambo wakete lo edja ka ɛnɔnyi 500, mbuta ate tatɛ oma lo 1037 N.T.D. polo lo 537 N.T.D.

Didjango diaki Kurɔ akasha ase Juda diaaso dia vɔ kalola la Jerusalɛma ndo nyomotokaloya ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa lɛkɔ. Koko ɛnɔnyi efula wakawetsha lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna akonge l’etombelo wa kɔlɔ efula. Anto wakakalola oma lo lɔhɔmbɔ kondjala la ewo ka ɔkɔndɔ wa wodja awɔ. Ekondo wa hende akawaewoya lo tshena pe akambo wa nkumi ya dikanga ya lo ɔlɔndji wa Davidi. Ɔkɔndɔ ɔsɔ wekɔ nto la wahɔ le so nɛ dia vɔ mbikaka epole ɔsɛkɛ lo ɛtshɔkɔ waya oma lo kitanyiya Nzambi ka mɛtɛ ndo etombelo wa kɔlɔ waya oma lo mbohindolɛ.

NKUMEKANGA KƐMƆTSHI AMBOKƐ JEHOWA LUUDU

(2 Ekondo 1:1–9:31)

Jehowa akasha nkumekanga Sɔlɔmɔna kɛnɛ kakandakombolaka efula, mbuta ate lomba la ewo kâmɛ la ɔngɔnyi ndo kɛnɛmɔ. Nkumekanga akahikɛ Jehowa luudu la dimɛna efula la Jerusalɛma, ndo anto waki ‘l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’ɔlɔ w’efula lo etema awɔ.’ (2 Ekondo 7:10) Sɔlɔmɔna “akaleki khumi ya dikanga tshe ya la kete lu ongonyi la lu [lo]mba.”​—2 Ekondo 9:22.

L’ɔkɔngɔ wa nde mbolela Isariyɛlɛ ɛnɔnyi 40, Sɔlɔmɔna ‘akayele watshɛnde, ndo ɔnande Rɛhɔbɔama akatatɛ mbolɛ lo dihole diande.’ (2 Ekondo 9:31) Ɛzɛra hakɔndɔla woho wakangana Sɔlɔmɔna oma lo ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Dui ɔtɔi dia kɔlɔ diakandatɛkɛta lo dikambo dia nkumekanga ele woho wakandayamɔtshiya la enginya tshɛ falasa efula y’oma l’Edjibito ndo woho wakandatshuke ɔna Farawɔ. Ɔnkɔnɛ Ɛzɛra mɛnyaka akambo lo yoho yakeketsha.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

2:14​—Lande na kele ɔlɔndji w’otshudi wɔkɔndwami lanɛ tshikitana la wɔnɛ watanema lo 1 Khumi ya Dikanga 7:14? Khumi ya Dikanga ka ntondo ekɔ lo tɛkɛta dia nyango otshudi aki “wadi aki udu a lu wudja wa Nafetali” nɛ dia nde akatshukama le pami ka lo dioho sɔ. Koko, nde ndamɛ akotɔ lo dioho dia Danɛ. L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka omɛnde, nde akayotshukana la pami kɛmɔtshi k’ose Tura, ndo otshudi ɔsɔ akayala ɔna l’oma lo diwala sɔ.

2:18; 8:10​—Avɛsa anɛ mbutaka dia lofulo la wanɛ wakakambaka oko emendji ndo topita ta wanɛ wakakambaka elimu akikɔ 3600 sanganya la 250, koko lo ndjela 1 Khumi ya Dikanga 5:16; 9:23, lofulo lawɔ lakikɔ 3300 sanganya la 550. Lande na katshikitana lofulo lɔsɔ? Otshikitanu ɔsɔ mɛnamaka ondo lo woho wakakahanyema topita lo elui. Mbeyaka monga ko Ekondo wa hende mɛnyaka otshikitanu wele lam’asa anto 3600 waki komonga ase Isariyɛlɛ ndo topita 250 t’ase Isariyɛlɛ, etena kele Khumi ya Dikanga ka ntondo tshikitanyaka topita 3300 takendaka wanɛ wakakambaka olimu la topita 550 wakalɔmbɔlaka olimu wele vɔ waki lo ahole wa lâdiko. Lo wedi akɔ ehende, lofulo la wanɛ wakakambe oko topita lakikɔ anto 3850.

4:2-4​—Lande na kakawakambe la difanelo dia ngɔmbɛ ya waomi lo osalelo wa mpoke ka woke ka lɔlɛlɔla ka ɔhɔtɛla? Lo Afundelo, ngɔmbɛ ya waomi ekɔ djembetelo ya wolo. (Ezekiyele 1:10; Enyelo 4:6, 7) Ɔsɔnwɛlɔ wa ngɔmbɛ ya waomi akikɔ djembetelo ya dimɛna nɛ dia ngɔmbɛ 12 ya waomi y’ɔhɔtɛla mbakasukɛka ‘mpoke’ ka woke kakikɔ la wotsho wa tɔnɛ 30. Osalelo wa ngɔmbɛ ya waomi l’oyango ɔsɔ kɔmɔnyɔla ndoko yema ɔlɛmbɛ wa hende, wakashimbaka osalelo w’ɛngɔ kɛmɔtshi dia kitɛmɔla.​—Etumbelu 20:4, 5.

4:5​—Woke wa ngande wakikɔ la mpoke ka woke ka lɔlɛlɔla? Naka tɔ kambolola, mpoke ka woke kɛsɔ kakakokaka mbɔtɔ litɛlɛ y’ashi 66 000. Koko, yɛdikɔ y’ashi yakawadjaka mbala efula lɔkɔ aki ondo kahende k’asato ka ashi wakakokaka mbɔtɔ lɔkɔ. Nkumi ya Dikanga ka Ntondo 7:26 mbutaka ɔnɛ: “To kakotoka ashi yediko ya bata nunu pendi [litɛlɛ 44 000].”

5:4, 5, 10​—Diangɔ diakɔna di’oma lo tabɛrnakɛlɛ ka ntondo diakadjama lo tɛmpɛlɔ ka Sɔlɔmɔna? Ɛngɔ ɔtɔi k’oma lo luudu la esanganelo kakayombamaka lo tɛmpɛlɔ ka Sɔlɔmɔna aki Ɔshɛtɛ. L’ɔkɔngɔ wa wokelo wa tɛmpɛlɔ, tabɛrnakɛlɛ kakɔsama oma la Ngibeya otsha la Jerusalɛma ndo ondo lɛkɔ mbakawatokiombaka.​—2 Ekondo 1:3, 4.

Wetshelo le so:

1:11, 12. Dɔmbɛlɔ diaki Sɔlɔmɔna diakɛnya Jehowa dia kɛnɛ kakakakombolaka nkumenga aki dia kondja lomba ndo ewo. Alɔmbɛlɔ aso otsha le Nzambi mɛnyaka kɛnɛ kele l’etema aso. Ekɔ dui dia lomba dia sho sɛdingola kɛnɛ kele lo alɔmbɛlɔ akɔ.

6:4. Lowando l’oma k’ɛse otema lele laso lo menda ngandji ka lɔsɛngɔ ndo ɔlɔlɔ waki Jehowa pombaka totshutshuya dia sho tshɔkɔla Jehowa, mbuta ate mbotombola la ngandji ndo la lowando.

6:18-21. Kânga mbele Nzambi hakoke koka l’oseka luudu tshɛ, tɛmpɛlɔ akakambaka oko dihole di’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa. Ɛlɔ kɛnɛ, Mbalasa ya Diolelo ya Ɛmɛnyi wa Jehowa yekɔ ahole w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lo ngelo yatanemayɔ.

6:19, 22, 32. Jehowa akokaka alɔmbɛlɔ w’anto tshɛ, mbuta ate tatɛ le nkumekanga polo le onto loleki tshitshɛ lo wodja, mbidja ndo angɛndangɛnda wakayaka oya le nde l’etema ɔtɔi.a​—Osambu 65:2.

WOHO WAKAYAHƆNAKA NKUMI YA DIKANGA YA LO ƆLƆNDJI WA DAVIDI

(2 Ekondo 10:1–36:23)

Diolelo dia Isariyɛlɛ diaki kâmɛ diakakahanyema l’ahende, mbuta ate diolelo dia lo nɔrdɛ dia waoho dikumi ndo diolelo dia lo sidɛ dia waoho ahende, dia Juda ndo dia Bɛndjamina. Ɛlɔmbɛdi ndo ase Lɛwi wa lo Isariyɛlɛ tshɛ waki la kɔlamelo otsha lo sheke ya Diolelo yaki lâdiko dia ngandji ka wodja ndo wakete lo wedi waki Rɛhɔbɔama ɔnaki Sɔlɔmɔna. Yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 30 l’ɔkɔngɔ wa wokelo wa tɛmpɛlɔ shila, diangɔ dia nɛmɔ dia lɔkɔ diakavama.

Lo nkumi ya dikanga 19 yakayelana la Rɛhɔbɔama, 5 yakonge la kɔlamelo, 3 yakatatɛ dimɛna koko vɔ kondjoyala la kɔlamelo, ndo ɔmɔtshi l’atei awɔ akakadimɔ oma lo yoho yande ya lɔsɛnɔ ya kɔlɔ. Ewandji ekina wakatshe kɛnɛ kaki kɔlɔ lo washo wa Jehowa.b Olimu wa nkumi ya dikanga tshanu yakɛkama Jehowa mbikamaka epole ɔsɛkɛ lɔkɔ. Ɔkɔndɔ wendana la woho wakakeketsha Hɛzɛkiya elimu wa lo tɛmpɛlɔ ndo woho wakalɔngɔsɔla Jɔsiya Pasaka ka woke akonge la ekeketshelo ka woke le ase Juda wakakombolaka dia ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa nyomoshikikɛma nto la Jerusalɛma.

Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:

13:5​—Kakɔna kalembetshiya tshɛkɛta ‘sheke ya lɛhɔ’? L’ɔtɛ wakokɛlɔ diangɔ, lɛhɔ akayala djembetelo ya ɛngɔ ka pondjo ndo kahahɔndɛ. Oma lɔkɔ ‘sheke ya lɛhɔ,’ mɛnyaka diokanelo dia pondjo.

14:2-5; 15:17​—Onde nkumekanga Asa akanya ‘ahole wa lâdiko’ tshɛ? Ondo bu. Ondo Asa akanya paka ahole wa lâdiko wakawatɛmɔlaka tozambizambi ta kashi koko aha wanɛ wakawatɛmɔlaka Jehowa. Mbeyaka monga nto ko ahole asɔ wa lâdiko wakayokamaka nto oya lo ekomelo ka diolelo dia Asa. Ahole asɔ mbakayonyaka ɔnande Jɛhɔshafata. Lo mɛtɛ, ahole wa lâdiko koshila tshɛ, oyadi lo diolelo dia Jɛhɔshafata.​—2 Ekondo 17:5, 6; 20:31-33.

15:9; 34:6​—Naa dihole diaki la dioho dia Simɛyɔna lo diolelo di’Isariyɛlɛ diakakakitɔna? Lam’ele Simɛyɔna akalongola etenyi k’okitɔ lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Juda, dioho dia Simɛyɔna diakikɔ la ɛtshi ka nkɛtɛ l’etei wa diolelo dia Juda ndo dia Bɛndjamina. (Jashua 19:1) Koko, l’akambo wendana la ɔtɛmwɛlɔ ndo wa pɔlitikɛ, dioho sɔ diakete lo wedi wa diolelo dia lo nɔrdɛ. (1 Khumi ya Dikanga 11:30-33; 12:20-24) Omalɔkɔ, Simɛyɔna akadiema l’atei wa diolelo dia waoho dikumi.

16:13, 14​—Onde Asa akatshumbama? Ndoko, ‘malashi efula wakawatshumbe dia mbɔlɛmia’ mɛnyaka diaha Asa mbakatshumbama, koko diangɔ diatowotshumbaka.

35:3​—Oma lende akatɔsaka Jɔsiya Ɔshɛtɛ w’ekila wakandayodjaka lo tɛmpɛlɔ? Oyadi Ɔshɛtɛ wakɔsama ntondo oma le nkumekanga kɛmɔtshi ka kɔlɔ kana Jɔsiya mbakatɔsaka dia ndjowomba etena kakasalemaka ɔlɔngɔswɛlɔ wa woke wa tɛmpɛlɔ, Bible hate. Dui ɔtɔi dia l’ɔkɔndɔ diendana la Ɔshɛtɛ l’ɔkɔngɔ wa nshi ya Sɔlɔmɔna ekɔ etena kakela Jɔsiya Ɔshɛtɛ akɔ oya lo tɛmpɛlɔ.

Wetshelo le so:

13:13-18; 14:11, 12; 32:9-23. Ande wetshelo wakondjaso l’ohomba wa ndjaɛkɛ le Jehowa lee!

16:1-5, 7; 18:1-3, 28-32; 21:4-6; 22:10-12; 28:16-22. Mbidja toseke kâmɛ la angɛndangɛnda kana la anto wele bu ambetawudi ekɔ la etombelo wa kɔlɔ efula. Ayonga dui dia lomba dia sho tona dia ndjatambiya tshanana lo awui wa lo andja ɔnɛ.​—Joani 17:14, 16; Jakoba 4:4.

16:7-12; 26:16-21; 32:25, 26. Otako akakonya nkumekanga Asa dia nde ntsha akambo wa kɔlɔ lo nshi y’ekomelo ya lɔsɛnɔ lande. Yimba y’otako akakonya Uziya lo ɔkwɛlɔ. Hɛzɛkiya akatshe akambo aha la lomba ondo lo ndjafuna etena kakandɛnya anto wakatomama oma la Babilɔna diangɔ diande di’oshinga wolo. (Isaya 39:1-7) Bible mbutaka ɔnɛ: “Utaku katetaka la ntundu k’elanyelu, la djawudi la ntundu k’ekwelo.”​—Tukedi 16:18.

16:9. Jehowa kimanyiyaka wanɛ wele etema awɔ wekɔ tshɛ le nde, ndo nde ekɔ suke dia kamba la wolo ande lo dikambo diawɔ.

18:12, 13, 23, 24, 27. Oko Mikaya, sho pombaka monga la dihonga ndo tɛkɛta awui wendana la Jehowa ndo la asangwelo ande aha la mboka wɔma.

19:1-3. Jehowa nyangaka kɛnɛ kele ɔlɔlɔ le so oyadi tena diawomadjaso.

20:1-28. Sho kokaka ndjashikikɛ dia Jehowa ayoyaɛnyanya le so naka sho kadimɔ le nde dia nyanga ɛlɔmbwɛlɔ la okitshakitsha tshɛ.​—Tukedi 15:29.

20:17. Dia ‘mɛna panda ka Jehowa,’ sho pombaka ‘memala lo dihole diaso’ lo sukɛ Diolelo diaki Nzambi. Lo dihole dia sho ntsha akambo lo wolo aso hita, sho pombaka ‘memala,’ lo ndjaɛkɛ tshɛ le Jehowa.

24:17-19; 25:14. Ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi akonge djonga le Jɔashi ndo le ɔnande Amaziya. Ɛlɔ kɛnɛ, ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi mbeyaka kɔsha onto woho akɔ wâmɛ, djekoleko oma l’ɔkɔmiya kana oma lo ngandji ka wodja.​—Kolosai 3:5; Enyelo 13:4.

32:6, 7. Sho lawɔ pombaka monga la dihonga ndo la wolo lo ‘ndɔta ɛlɔtɔ tshɛ wa ta w’oma le Nzambi’ ndo tetemala ndɔ ta dia lo nyuma.​—Efeso 6:11-18.

33:2-9, 12, 13, 15, 16. Onto mɛnyaka ndjatshumoya ka mɛtɛ lo sɛka ditshelo diande dia kɔlɔ ndo lo mbidja welo efula dia ntsha kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Oma lo ndjatshumoya ka mɛtɛ, kânga onto lakatshe akambo wa kɔlɔ oko nkumekanga Manase kokaka mbokama kɛtshi oma le Jehowa.

34:1-3. Akambo wa kɔlɔ tshɛ wakatokomɛ lo nshi yakiso teke akɛnda hakoke toshimba dia sho mbeya Nzambi ndo mbokambɛ. Ondo shɛngiya y’ɔlɔlɔ yaki la Jɔsiya l’etena kakinde ekekɔ dikɛnda yakakoke ndja oma le Manase ka tshɛnde, lakayatshumoya. Shɛngiya y’ɔlɔlɔ yakonge la Jɔsiya yakonge mɛtɛ la etombelo w’ɛlɔlɔ. Dui sɔ kokaka tokomɛ ndo sho lawɔ.

36:15-17. Jehowa ekɔ kanga kɛtshi ndo kanga solo dia lotutsha. Koko, kɛtshi kande ndo solo diande dia lotutsha kekɔ la elelo. Anto pombaka mbetawɔ olimu w’esambishelo ka Diolelo naka vɔ nangaka ndjoshimbamɛ etena kayokumiya Jehowa dikongɛ nɛ dia akambo dia kɔlɔ.

36:17, 22, 23. Ɔtɛkɛta wa Jehowa kotshamaka nshi tshɛ.​—1 Khumi ya Dikanga 9:7, 8; Jeremiya 25:9-11.

Dibuku diakotshutshuya dia nde mbɔsa yɛdikɔ

ekondo wa hende 34:33, mbutaka ɔnɛ: “Josiya akanya akambu tshe wa wononyi uma lu wedja tshe w’asi Isariyele, akatshutshiya wane tshe wakatanema lu Isariyele dia ntemola [Jehowa Nzambi k]awo.” Kakɔna kakatshuya Jɔsiya dia nde ntsha dikambo sɔ na? Etena kakela Shafana ɔnɛ laki sekeletɛlɛ nkumekanga Jɔsiya dibuku dia ɛlɛmbɛ wa Jehowa diakawashola, nkumekanga akadiadia la dui dia wolo. Ɔnkɔnɛ oma lo minandema la kɛnɛ kakandoke, Jɔsiya akasukɛ la ohetoheto tshɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lɔsɛnɔ lande l’otondo.

Mbadia Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo kana yimba la kɛnɛ kadiaso koka monga la shɛngiya ya wolo le so. Shi kana yimba lo ɔkɔndɔ wa nkumi ya dikanga yakolɛ lo dioho dia Davidi tokeketshaka dia sho mbokoya bɛnyɛlɔ diaki wanɛ wakakitsha wɛkamu awɔ le Jehowa ndo mbewɔ dionga diaki wanɛ waki kosala dikambo sɔ? Dibuku dia Ekondo wa hende totshutshuyaka dia sho mamema Nzambi ka mɛtɛ la tshondo tshɛ ndo tshikala la kɔlamelo le nde. Losango lele lɔkɔ lekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu ka wolo.​—Heberu 4:12.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wa lo lɛkɛ 14]

Onde wɛ mbeyaka lande na kele mpoke ka woke ka lɔlɛlɔla kakakitshamaka lâdiko dia difanelo dia ngɔmbɛ ya waomi?

[Esato wa lo lɛkɛ 17]

Kânga mbakinde kokondja ekimanyielo k’efula, Jɔsiya akonge la kɔlamelo le Jehowa lam’akandole