Onde wɛ akeyaka?
Laadiko dia tɔnɛ tele lo Bible, naa tolembetelo tokina tɛnya di’ase Isariyɛlɛ waki mfumbe l’Edjibito?
Bible mɛnyaka dia l’ɔkɔngɔ w’ase Midiyana mbɔsa Yɔsɛfu otsha l’Edjibito, owandji wa nkumbo Jakɔbɔ nde la nkumbo kande wakonɔ oma la Kanana otsha l’Edjibito. Vɔ wakatodjasɛ l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka l’Edjibito kakawelɛka Ngɔshɛnɛ, lo Okidi wa Nilɛ. (Eta. 47:1, 6) Ase Isariyɛlɛ “wakatetemala fulanɛ ndo wakatalekaka monga la wolo woho w’anyanya.” Ko ase Edjibito wakoke ase Isariyɛlɛ wɔma ko wakaakonya ɛhɔmbɔ la wolo.—Eto. 1:7-14.
Amɔnyɔdi amɔtshi wa nshi nyɛ mɔnyɔlaka ɔkɔndɔ wa lo Bible ɔsɔ lo mbeelɛ ɔnɛ shimu. Koko, tolembetelo tekɔ tɛnya ɔnɛ waa Semitɛa wakonge ɛhɔmbɔ l’Edjibito w’edjedja.
Ɛnyɛlɔ, anyangi w’emindo wakashola ahole w’edjedja wakadjasɛka anto lo nɔrdɛ ka Edjibito. Dr. John Bimson mbutaka dia ekɔ tolembetelo tɛnya dia aki ahole 20 kana ndekana wakadjasɛka waa Semitɛ lo nɔrdɛ k’Edjibito. Ndo nto, James K. Hoffmeier, onto lakeke awui wendana l’Edjibito w’edjedja mbutaka ate: “Oma lo 1800 polo lo 1540 ntondo ka tena diaso, Edjibito aki dihole diakakotolaka wanɛ wakatɛkɛtaka Semitikɛ lo owɛstɛ wa Aziya dia monɔ.” Nde kotshaka ate: “Etena kɛsɔ mbɔtɔnɛka la ‘etena ka ewandji wa nkumbo’ ndo awui asɔ mbɔtɔnɛka la awui wɔtɛkɛtami lo dibuku dia Etatelo.”
Ekɔ djembetelo kina y’oma lo sidɛ k’Edjibito. Papirusɛ kɛmɔtshi kakafundama oya lo 2000 polo oya lo 1600 N.T.D. kekɔ la nkombo y’ɛhɔmbɔ wakakambe lo nkumbo kɛmɔtshi ka lo sidɛ k’Edjibito. Tɔ kekɔ la nkombo shɔ ya waa Semitɛ ndekana 40. Ɛhɔmbɔ ɛsɔ wakakambaka elimu wa nkatɛ, wa mbɛla ndo ekina wa wolo. Hoffmeier mbutaka ate: “Lam’ele waa Semitɛ ndekana 40 wakakambaka olimu lo nkumbo ɔtɔi kɛsɔ la Thébaïde [lo sidɛ k’Edjibito], laasɔ mbokɛmaka dia lofulo la wanɛ waki l’andja w’Edjibito, djekoleko wanɛ waki lo Okidi wa Nilɛ, laki mɛtɛ efula koleki.”
David Rohl, onyangi w’emindo akafunde dia nkombo mɔtshi y’ɛhɔmbɔ yele lo listɛ lakɔ “mbɔtɔnɛka la nkombo mɔtshi ya lo Bible.” Ɛnyɛlɔ, bɛtshi dia papirusɛ diekɔ la nkombo yafɔna la nkombo nyɛ Isakara, Ashɛrɛ ndo Shifira. (Eto. 1:3, 4, 15) Rohl komiyaka ate: “Ɔsɔ ekɔ mɛtɛ tolembetelo t’eshika tɛnya dia ase Isariyɛlɛ waki l’Edjibito oko ɛhɔmbɔ.”
Dr. Bimson mbutaka ate: “Awui wendana la lɔhɔmbɔ la l’Edjibito ndo la Otombelo w’oma lo wodja ɔsɔ wekɔ awui wohikami lo ɛkɔndɔ wa shikaa.”
a Lokombo Semitɛ ndja oma le Shɛmɛ, ɔna ɔmɔtshi l’atei w’ana w’apami asato wa Nɔa. Ondo l’atei wa tokanula ta Shɛmɛ mbaki ndo ase Elama, ase Asuriya, ase Kaladiya wa ntondo, ase Hɛbɛru, ase Suriya ndo waoho wotshikitanyi w’ase Arabiya.