Onde wɛ la dia mbetawɔ kanyi ya ntondo yakoyɛ lo dikambo di’ɛnamelo k’onto?

ETENA kakandendaka lo televiziɔ sawo diakashaka ministrɛ ɔmɔtshi wa lo wodja wa Irlande, dɔkɔtɛlɛ dimɔtshi aketawɔ mbala kakɔ ɔtɔi awui wendana la kansɛrɛ wakatɛkɛtaka ministrɛ ɔsɔ. Nde akɔlɔmbɛ di’anto akina nkamba l’awui wakandate asɔ aha la ntshimbatshimba.

Dɔkɔtɛlɛ sɔ aketawɔ kɛnɛ kakate ministrɛ nɛ dia nde aki la kɛnɛ kelamɛ tena dimɔtshi ɔnɛ sso di’onganga, mbuta ate dikoka diakimanyiya onganga dia nde mbishola hemɔ kɛmɔtshi kele l’onto lo menda tsho ɛnamelo kande.

L’edja ka ntambe efula, anyangiyangi wambohemba ntondja wetshelo welɛwɔ ɔnɛ (physiognomonie), mbuta ate wetshelo wakimanyiya dia mbishola waonga w’onto lo menda tsho ɛnamelo kande. Dibuku dimɔtshi (Encyclopédie britannique) mbutaka di’ɔsɔ ekɔ wetshelo welɛwɔ pseudoscience wele l’oyango wa mbeya kɛnɛ kayokomɛ onto lo nshi yayaye diɛsɛ la ɛnamelo kande ka l’andja. Lo ntambe ka 19, nomb’ewo mɔtshi yeka nsɛnɔ y’anto, ɛnyɛlo Charles Darwin nde la nyango pami Francis Galton ndo osekawɔ Cesare Lombroso wa lo wodja w’Italie wakanyomoyotondja wetshelo akɔ wâmɛ wele anto wambotashilaka mbohɛ deko aha nɛ.

Woho akɔ wâmɛ mbele polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, anto efula mbetawɔka ɔnɛ ekɔ dimɛna mbetawɔ kanyi ya ntondo yatoyɛ lo dikambo di’onto lo menda tsho ɛnamelo kande. Ko onde nsala ngasɔ ekɔ dimɛna?

Mbuta woho wele onto lo ndjela ɛnamelo kande

Ɛnyɛlɔ kɛmɔ k’onto laketawɔ kanyi yande ndo lakakesama lo menda tsho ɛnamelo k’onto tanemaka lo dibuku dia Samuele ka ntondo. Jehowa Nzambi akatome ɔprɔfɛta Samuɛlɛ dia nde tokita ɔnaki Jɛse lakahombe ndjonga nkumekanga ka l’Isariyɛlɛ esɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Lam’akawakumi [ana wa Jɛse], Samuele akendi Eliyabe, akati l’utema ati: Mete, one lakasonola [Jehowa] one, emadi la ntundu kandi. Keli [Jehowa] akatela Samuele ati: Tendaki elundji k’untu kuyanga diema diandi, ne dia dimi lakûtuni. [Jehowa] hatendaka kene katendaka untu. Ne dia untu atendaka kene kenandi lu ashu, keli [Jehowa] atendaka utema.” Lo ana asamalo waki Jɛse wakaye, Samuɛlɛ akataka ate ɔnɛ mbahombami nkita esɔ. L’ekomelo a shimu, otshikitanyi la kɛnɛ kakafɔnyaka Samuɛlɛ nde la Jɛse, Nzambi akasɔnɛ ɔna l’enanɛi lakahombe ndjonga nkumekanga, mbuta ate Davidi lakiwɔ kɔfɔnyaka kânga yema.—1 Samuele 16:6-12.

Ngasɔ mbasalema akambo polo ndo nshi yaso nyɛ. Ɛnyɛlɔ, ambeta ɛnɔnyi ɛmɔtshi wele prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi kendana l’awui w’odiakelo w’anto ka lo wodja wa Allemagne aki ɔnɔmbɔdi w’eyangelo wakasale ambeki 500 wa lo kalasa yatombawɔ avɔka ndo l’atei awɔ mbaki anto akina 12. Anto akɔ ko: Kɔmanda k’apulushi, asadi w’akɛtɛ, ose olimu wakamba lo owadi wa falanga ya lo kalasa shɔ, onyimpala wa wodja wendana l’akambo wa diɔtɔnganelo la wedja ekina, waa avɔka, toshushi ta lo tuminadi ndo dengalenga sato. Ambeki asɔ wakahombe mbuta l’atei w’angɛndangɛnda 12 onto l’onto olimu wakandakambaka, mbeya waa na l’atei awɔ wayohomba nongola dilanya dia lokanu l’ɛnɔnyi efula ndo l’ɔtɛ wa dikambo diakɔna. Kɛsɔ tshɛ kakahombe salema paka lo menda ɛnamelo kawɔ ka l’andja.

Etombelo akɔna wakonge la dui sɔ? Pursa oko 75 y’ambeki wakasɔnɛ paka dengalenga sato sɔ. Koko yɛdikɔ ya l’atei atei, mbuta ate pursa 60 y’ambeki akina wakate ɔnɛ angɛndangɛnda akina divwa mbaki andjaki w’ɛlɛmbɛ. Ambeki 7 wakasɔnɛ osadi w’akɛtɛ lo mbuta dia nde aki ondjakanyi nɛ dia nde aki ɔnɔshi wa mfɔka ndo ambeki 3 wakasɔnɛ kɔmanda k’apulushi lo mbuta ɔnɛ nde aki wovi wa lokolokolo. Vɔ tshɛ wakate awui asɔ lo menda ɛnamelo keto k’onto ndo kɛsɔ komonga mɛtɛ. Lande na?

Ɛnamelo k’onto kokaka tokesa

Etena kahomanaso l’onto ɔmɔtshi mbala ka ntondo, totokomɛka tena dimɔtshi dia mbokanɛ kɔlɔ l’ɔtɛ wa diewo diele la so. Sho tokomaka dia mbuta woho wende aha la mbeya ndoko dikambo diendana la nde. Lâdiko di’ɛnamelo ka lo demba, sho mbeyaka ndjokoma polo ndo lo mbuta woho wele onto l’ɔtɛ wa wodja wakandotɔ, dioho kana ɔtɛmwɛlɔ wende.

Koko mbala efula, etena kayotɛnaka dia kɛnɛ kotshiso lo dikambo di’onto ɔmɔtshi lo ndjela ɛnamelo kande kekɔ mɛtɛ, sho ndjotatɛka ndjatombola ndo mfɔnya ɔnɛ sho pombaka mbetawɔ kanyi ya ntondo yatoyɛ lo dikambo di’ɛnamelo k’onto. Ko kakɔna katotosalaka etena kayoteyaka dia kɛnɛ kambotɔfɔnyaka lo dikambo di’onto ɔmɔtshi bu mɛtɛ? Naka tekɔ la losembwe, kete sho pombaka ntshika kanyi yaso ya ntondo ko nyanga kɛnɛ kele mɛtɛ. Naka hatosadi ngasɔ, kete sho mbeyaka ndjosalɛ anto akina akambo wa kɔlɔ l’ɔtɛ weso la lotamanya ndo l’ɔtɛ wafɔnyaso ɔnɛ tokanyi taso ndeka t’anto akina.

Mbuta woho wele onto lo ndjela ɛnamelo kande koka monga la shɛngiya ya kɔlɔ efula le nde kana le so. Ɛnyɛlɔ, lo ntambe ka ntondo, ase Juda efula wakatone dia nsɛdingola akambo wakɛnyaka dia Yeso mbaki Mɛsiya wakalakema. Lande na? Nɛ dia tokanyi tawɔ takahikama lo ɛnamelo, lo mbuta ɔnɛ nde ekɔ ɔnaki otshudi w’abaya. Kânga mbakawambiyama la lomba ndo l’awui wa diambo wakasale Yeso, vɔ wakatone dia mbetawɔ ɔnɛ nde kokaka monga l’akambo amɔtshi w’amɛna lâdiko dia kɛnɛ kakaweyaka lo dikambo diande kakahikama lo tokanyi tawɔ ta kɔlɔ. Dionga diawɔ diakakonya Yeso dia nde ntshɔ dia tosambisha l’ahole akina lo mbatɛ ɔnɛ: ‘Ɔprɔfɛta hongaka la nɛmɔ lo ngelo kande hita.’—Mateu 13:54-58.

Ase Juda asɔ wakakongɛka oyelo wa Mɛsiya l’edja ka ntambe efula. Koko lam’ele vɔ waketawɔ dia tokanyi takâyɛ ntondo lo dikambo di’ɛnamelo mbashimba diaha vɔ mbetawɔ Mɛsiya etena kakandaye, dui sɔ diakâkonya diaha vɔ mbetawɔma le Nzambi. (Mateu 23:37-39) Ndo ambeki waki Yeso mbakɔsamaka ngasɔ. Anto efula kokoka mbetawɔ dia djui y’amundji wa nse wakɔnywamaka oma le ambewi w’ekanda ndo oma le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ asɔ kokaka monga la dikambo dimɔtshi dia dimɛna diakokawɔ mbutɛ anto. Wanɛ wakatetemala mbetawɔ tokanyi takâyɛ ntondo lo dikambo di’ɛnamelo k’onto wakahandja diaaso dia monga ambeki wa Yeso.—Joani 1:10-12.

Amɔtshi wakatshikitanya ekanelo kawɔ ka yimba

Anto amɔtshi wakasɛnaka lo nshi ya Yeso wakonge l’okitshakitsha dia ntshikitanya tokanyi tawɔ etena kakawɛnyi akambo wakandasalaka. (Joani 7:45-52) L’atei awɔ mbaki ndo ewotɔ waki Yeso amɔtshi waki kombetawɔ ntondo ɔnɛ ose nkumbo kawɔ ɔmɔtshi koka monga Mɛsiya. (Joani 7:5) Diɛsɛ ko vɔ wakayotshikitanya tokanyi tawɔ ndo wakayongaka la mbetawɔ le nde. (Etsha 1:14; 1 Koreto 9:5; Ngalatiya 1:19) Woho akɔ wâmɛ mbele, ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ, ase Juda amɔtshi waki la Rɔma wakahokamɛ ɔpɔstɔlɔ Paulo etena kakandasambishaka, lo dihole dia vɔ mbetawɔ nsango yakawokaka oma le atunyi wa Lokristo la mɛtɛ. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbohokamɛ, amɔtshi l’atei awɔ wakakome Akristo.—Etsha 28:22-24.

Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula wekɔ la tokanyi ta kɔlɔ lo dikambo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Lande na? Mbala efula, aha l’ɔtɛ wakawasɛdingola akambo dimɛna ndo wakawɛnyi ɔnɛ dietawɔ kana wetshelo w’Ɛmɛnyi wa Jehowa hatombi oma l’Afundelo. Koko vɔ tonaka tsho dia mbetawɔ ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Ngasɔ mbakɔsamaka ndo Akristo wa mɛtɛ wakasɛnaka lo ntambe ka ntondo.

Mbala efula, wanɛ wasala la wolo dia ndjela ɛnyɛlɔ kaki Yeso ndɔshamaka efula oma le anto akina. Lande na? Nɛ dia Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Nyu nyayuhetshama le antu ne dia lukumbu lami.” Koko, nde akâkeketsha ate: “One latetemala edja ndu l’ekumelu, ayushimbamela.”—Mateu 10:22.

L’ɔtɛ wakitanyiyawɔ didjango diaki Yeso, Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo nsala la wolo ɛlɔ kɛnɛ dia nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi l’andja w’otondo. (Mateu 28:19, 20) Wanɛ watona pokamɛ losango lakɔ wekɔ lo mpandja diaaso dia mbɔtɔ lo mboka katɔla otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo. (Joani 17:3) Kayotota dikambo diayɛ? Onde wɛ ayetawɔ kanyi yakoyɛ ntondo lo dikambo di’ɛnamelo k’onto ɔmɔtshi koshimba dia wɛ nsɛdingola akambo dimɛna? Ohɔ dia: Ɛnamelo koka kesa onto ndo tɔ koka ntshikitana la kɛnɛ kafɔnyaso; koko nsɛdingola akambo dimɛna l’oyango wa mbeya kɛnɛ kele mɛtɛ koka monga l’etombelo w’amɛna efula.—Etsha 17:10-12.

[Osato wa lo lɛkɛ 27]

Mbetawɔ tokanyi takâyɛ ntondo lo dikambo di’ɛnamelo k’onto akakonya ase Juda efula dia ntona ɔnɛ Yeso mbaki Mɛsiya

[Osato wa lo lɛkɛ 29]

Onde tokanyi tele la yɛ lo dikambo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa pikama l’ɛnamelo keto kana l’akambo wa mɛtɛ?