Ko ha Meʻamoʻui Fakalanulanu Poto ʻo e Tahí

“Ko e feké, he meʻa fakailifia ē! ʻOkú ne folo ha tangata. ʻOkú ne tohoaki mai ia ki ai, pea kiate ia; pea, ʻi hono puke tuʻu, ʻikai toe ngaué, ʻoku ongoʻi ʻe he tangatá ʻoku keina māmālie ia ʻe he fuʻu meʻamoʻui anga-kehe ko iá ʻa ia ko e fuʻu manu fakamanavahē.”​—TOILERS OF THE SEA, FAI ʻE VICTOR HUGO.

KO E feké kuo lahi fau ʻa hono fakamatalakoviʻí. Ko e ngaahi talatupuʻa motuʻa mo e ngaahi fananga​—hangē ko ia ʻoku ʻasi ʻi ʻolungá​—kuo nau fakaongoongokoviʻi taʻetotonu ʻa e feké.

Ka ko hono moʻoní, naʻa mo e feke moana ʻo e Pasifikí, ʻa ia ʻoku aʻu ʻo mita nai ʻe 6 pea aʻu ʻo kilokalami ʻe 50 hono mamafá, ʻoku ʻikai te ne loko fakatupunga ʻe ia ha fakatuʻutāmaki ki he tangatá. ʻI he ngaahi taʻu ki muí ni maí ko e ngaahi fananga ko ia ʻo e “fuʻu manu fakamanavahē” veʻe valu ko ení kuo fetongiʻaki ia ʻa e ngaahi foʻi moʻoni. Ko e kau ukú mo e kau fakatotolo ki he meʻamoʻui ʻo tahí kuo nau ako ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo e kalasi kehekehe lahi ʻo e feké.

Pō ʻEne Meʻakaí mo e Kalofi Hono Ngaahi Filí

ʻI he ʻikai te ne toʻinevea e tangatá, ko e feké ʻoku kai tefito ia mei he faʻahinga ʻo e paká, ʻo ngāueʻaki hono kave valú mo hono ngaahi tona pipiki mālohi, ʻa ia ʻoku aʻu ki he 1,600, ke pō ʻaki ʻene meʻakaí. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tona ko ení, ʻe malava ai ʻe ha kiʻi feke siʻisiʻi ke toho ha meʻa ʻoku liunga 20 ia ʻi hono mamafá! ʻOku toe puhi ʻe he feke ʻe niʻihi ha huhuʻa kona, ʻa ia ʻokú ne fakamamateaʻi ʻa e meʻamoʻui ʻokú ne pō ʻi he meimei taimi pē ko iá.a ʻOku toki fai leva ʻe he feké ʻene kaí, ʻaki hono toho mai ʻene meʻakaí fou ʻi hono ongo nifo hangē ha meʻa-tosí.

Fēfē kapau ʻoku ʻilo ʻe he feké ʻoku teu pō ia ʻe ha meʻamoʻui ʻe taha ke kai? ʻOku ʻi ai hono tuʻunga kovi lahi. Ko hono toto pulū māmá, ʻa ia ʻoku fakafalala ia ki he hemosaianini kae ʻikai ko e hemokolopiní, ʻoku siʻi ai ʻa e ʻosikená ia. Ko hono olá leva, ʻoku hela vave ai ʻa e feké. Kae kehe, ʻokú ne maʻu ha ngaahi pōtoʻi makehe ʻi hono maluʻi ia mei he fanga silá, tofuaʻá mo e fanga ika fekai kehé.

Ko e taha ʻo e pōtoʻi peheé ko ʻene lelé. ʻI he taimi ʻoku fakamanamanaʻi aí, ʻoku lele fakaholomui ʻa e feké ʻaki ʻene puhiʻi mai e tahí mei hono meʻa puhí. Ko e meʻamoʻui olopoto ko ení ʻoku toe ʻi ai ʻene founga hola ʻe taha. ʻE lava ke ne tukuange mai ha kakapu ʻo e teʻelama, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e fakalanu ʻoku ʻikai ke vaia ia ʻi he tahí. ʻI hono fakapuliki aí, ʻe lava ke tafoki ai ʻa e feké ʻo hola ʻo hao ki muʻa ke movete ʻa e kakapú.

Ko ha Mataotao he Fakapulí

Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ha teitei saiʻia ʻe taha ʻa e feké ke tuli ia. ʻOku anga-fēfē ʻene toi mei hono ngaahi filí? Naʻe tohi ʻe he fakatotolo ʻiloa ʻo e tahí ko Jacques-Yves Cousteau: “ʻI Marseilles, ʻa ia naʻe kamata faitaaʻi ai ʻe heʻemau timí ʻa e foʻi filimi ʻo e fanga feké, ko e tokolahi taha ʻo ʻemau kau ukú naʻa nau līpooti mai ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha feke ia ʻi he feituʻú; pe kapau naʻe ʻi ai, kuo nau puli kinautolu. Ko hono moʻoní, ne kakau atu pē ʻa e kau ukú ia ʻo fakalaka ʻi he fanga feké, ʻa ia naʻa nau mātuʻaki fakapuli ʻo ʻikai meimei lava ha sio ki ai.” Naʻe malava fēfē ke fakahoko ʻe he fanga feké honau faiva ko ení?

Ko ha feke kuo lahi ʻokú ne maʻu ʻo aʻu ki he ngaahi kolomatopoa, pe ngaahi sela fakalanu ʻe ua miliona​—ko e 200 ia ʻi he sikuea milimita​—ʻi hono kilí. Ko e sela fakalanu taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e lanu kulokula, engeenga, pe ʻuliʻuli. ʻI heʻene fakafefeka pe fakamolū ʻa e ngaahi uoua takatakai ʻi he ngaahi selá, ʻe lava ai ʻe he feké ke ne fakaʻasi mai ha lanu ʻe taha pe aʻu ʻo fakalanulanu ʻi ha ngaahi sekoni siʻi pē.

Ko e meʻa fakaolí, ʻoku hā ko e feké ʻoku ʻikai ke fakalanu ʻene sió. Kae kehe, ko e lahi ko ia hono ngaahi lanu he kilí ʻoku hulu atu ia ʻi he lanu pē tolú. Ko e ʻilitokaité, ʻa e ngaahi sela ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi peleti sioʻatá, ʻokú ne ofeʻi ʻa e māmá ke lanu tatau ai mo e ngaahi meʻa takatakai ʻi he feké. ʻOku ʻikai ko ia pē. ʻI he taimi ʻokú ne toi ai ʻi ha hakau feo, ʻoku lava ke liliu ʻe he feké ʻa hono fōtungá ʻaki ʻene fakapetepeteʻi hono kili momolé ʻo talatala, ʻo ne fakatatau ai ia ki ha funga meʻa petepete pehē.

Tokotaha Langa Faifatongia mo Tauhi ʻApi

ʻOku ʻikai ha ofo ai, ko e ʻapi ʻo ha feke ʻe lava ke faingataʻa ke ʻilo. ʻOku nau hehema ke langa honau ngaahi ʻaná ʻi he ngaahi avaʻi maká pe ʻi lalo ʻi he ngaahi maka lalahí, ʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi meʻa langa ʻi he feituʻu ko iá. Ko e ʻaofi mo e holisi ʻo e ʻana ʻo ha feke ʻe kau ai ʻa e ngaahi foʻi maka, ngaahi meʻimeʻi ukamea, ngeʻesi fingota, pea aʻu ki he ngaahi toetoenga ʻo ha vaka ngoto mo e ngaahi veve ʻi tahí.

ʻI he ʻosi pē langa hono ʻapí, ʻoku hoko leva ʻa e feké ko e tokotaha tauhi ʻapi lelei. ʻOkú ne puhiʻi atu ʻa e tahí ke fakatokaleleiʻi ʻa e faliki ʻoneʻone ʻi lotó. Hili haʻane kai, ʻokú ne teke ʻa e ngaahi veveʻi meʻakaí ki tuʻa. Ke vakaiʻi e pōtoʻi tauhi ʻapi ʻa e feké, naʻe toʻo ai ʻe he timi uku ʻa Cousteau ha niʻihi ʻo e ngaahi foʻi maka mei he holisi ʻo e ʻana ʻo ha feke. Ko e hā naʻe fai ʻe he feké? ʻI heʻene fetuku tahataha ʻa e ngaahi foʻi maká, naʻá ne toe langa māmālie hake ʻa e holisí! Naʻe tohi ʻe Cousteau: “Naʻe hokohoko pē ʻa e langá kae ʻoua kuo toe faʻu kakato ʻa e holisí; pea naʻe tatau ia ʻi he tafaʻaki kotoa pē mo e meʻa naʻe veteki ʻe he kau ukú.” Ko e ongoongo ko ia ʻo e feké ki heʻene tauhi hono ʻapí ke maʻa mo māú ʻoku ʻiloa ia. ʻI he taimi ʻoku sio ai ʻa e kau ukú ki ha ʻana ʻoku lahi ai ʻa e ʻoneʻoné pe vevé ʻi loto, ʻoku nau ʻilo leva ʻoku ʻikai ke nofo ai ha feke.

Ko Hono ʻApi Fakaʻosí

Ko hono fakalūkufuá, ko e ʻapi fakaʻosi mo mahuʻinga taha ʻe nofo ai ha feke fefine ko hono ʻana ʻe fakatō-fua aí. Hili haʻane lavameʻa ʻi hono maʻu mai ha kofukofu ʻo e huhuʻa fakafanau mei hono hoá pea tuku tauhi ia kae ʻoua kuó ne tukuange mai hono fuá, te ne fakamoleki nai ha ngaahi uike lahi ke fakasio ai ha ʻapi feʻungamālie. Ko hono hokó, te ne ʻai ke mālohi hono ʻana fakatō-fuá pea fakapipiki ʻa e fua ʻe laui afe, ʻi he ngaahi fuhinga, ʻi he ʻaofí. Kae kehe, ko e feke pule-ʻōʻō lanu puluú, ʻoku ʻikai te ne langa ʻe ia ha ʻana pehē. Koeʻuhi ʻoku hanga ʻe hono lanu mataʻāʻaá ʻo fakatokanga mamaʻo hono ngaahi filí, ʻoku saiʻia ange ia ke ʻohake ʻene fānaú ʻi he ʻataʻataá, ʻa ia ʻe lava ke ne hā lelei atu ai ko e feke uʻu kona ia.

Ko e feké ko ha faʻē faifatongia ia. Hili ʻene fakatō hono fuá, te ne fakafisi nai ke toe kai. Ko hono kehé, ʻokú ne maluʻi hono fuá, fakamaʻa mo ueʻi ki ai ʻa e tahí, ʻai ke fefeka hono ʻaná, mo tuʻu ko e maluʻi ke seʻe mamaʻo hono ngaahi filí. Neongo ʻe mate ʻa e feke fefiné hili hono fōfoaʻi hono fuá, ʻokú ne tokangaʻi pē kinautolu ʻo aʻu ki heʻene mate. Naʻe pehē ʻe Cousteau: “Kuo teʻeki ke līpooti mai ʻe ha taha kuo liʻaki taʻemaluʻi ʻe ha feke fefine ʻa hono fuá.”

ʻI he faʻahinga lahi taha ʻo e feké, ko e fanga kiʻi feke toki fōfoaʻí ʻoku nau tētē ki he fukahi tahí ko e pelengitoni. Ko e lahi ʻoku kai ia ʻe he ngaahi meʻamoʻui kehe ʻo tahí. Kae kehe, hili ha ngaahi uike lahi, ko kinautolu ʻoku haó ʻoku nau toe foki ki he takele ʻo e tahí ʻo tupu ai ko e ngaahi feke lalahi ʻo moʻui ʻo aʻu ki he taʻu ʻe tolu.

ʻOku Nau Poto Fēfē?

ʻOku pehē ʻe he niʻihi ko e taimi ko ia ʻe ngāueʻaki ai felāveʻi mo e fanga manú, ko e foʻi lea “ʻatamai poto” ʻoku kau ai ʻa e malava ke ako mei he taukeí pea solova ha ngaahi palopalema. ʻI he tuʻunga ko iá, fakakaukau angé ki he lau ko eni ʻa Cousteau: “Ko e tuʻunga hehengi ʻo e feké ko ha fakafeangai ʻuhinga lelei ia, ko ha meʻa ia ʻoku makatuʻunga tefito ʻi he poto mo e ʻiloʻilo. . . . Kapau ʻe lava ke fakahāhā ʻe ha tokotaha uku ʻoku ʻikai haʻane taumuʻa kovi ki ai, ʻe vave leva ʻa e ʻikai toe hehengi e feké​—ʻo vave ange ia ʻi ha toe manu ‘hehengi’ pē.”

ʻOku maʻu ʻe he feké ʻa e ʻuto mo e mata ngāue lelei taha ʻi he ngaahi meʻamoʻui taʻehuituʻá. Ko honau matá, hangē ko kitautolú, ʻe lava ke sio lelei mo lava ke fakatonutonu ki he maliuliu ʻa e māmá. Ko e konga-loto ʻo e ʻutó ʻokú ne fakaʻuhingaʻi ʻa e fakamatala ʻoku maʻu mei he matá pea ko e meʻá ni fakataha mo e tonu ʻene lave ki ha meʻa, ʻokú ne ʻai ke malava ai ʻe ha feke ke fai ha ngaahi fili mātuʻaki pōtoʻi moʻoni.

Kuo līpooti ʻe he kau saienisi tokolahi ʻenau sio ʻi he ako ʻe ha feke ke toʻo ʻa e ʻumosi ʻo ha foʻi hina ke aʻu ai ki ha kiʻi foʻi paka ʻi loto. Kuo līpooti ʻe he niʻihi ʻoku lava ʻe ha feke ke fikaʻi ʻa e anga hono vete ha tāpuni ʻo ha siā ke aʻu ai ki ha meʻakai ʻi loto. ʻI he Vai Tauhiʻanga Ika ʻi Venikuva, Kānatá, naʻe puli hake ai ha feke ʻi he taimi poʻulí ʻi ha paipa fakatafe ke kai ʻa e ika ʻi he tangikē hoko maí.

Fekauʻaki mo e poto ʻa e feké, ʻoku fakaʻosiʻaki ʻe he tohi Exploring the Secrets of Nature ʻo pehē: “ʻOku tau hehema ke tuku ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e potó ki he tangatá mo e ngelí, ka ʻoku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni ko e feké foki, ʻoku nau kau ʻi he poto taha ʻi he fanga manú.”

Ko e tōʻonga poto ʻa e feké te ne fakamanatu mai nai kia kitautolu ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻoku “poto fakanatula.” (Palovepi 30:​24, NW) Ko e taha moʻoni kinautolu ʻo e fakaofo ʻo e fakatupú. Tatau pē ʻi he kau saienisí mo e kau ukú, ko e “fakailifia” ʻi he fakakaukau ʻa Victor Hugo ʻoku ʻikai ke ne kei talakoviʻi ʻe ia ʻa e feké. Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau ako ʻa e meʻamoʻui ko ení ʻoku nau moʻutāfuʻua lahi ʻi he meʻamoʻui fakalanulanu poto ko eni ʻo e tahí.

[Fakamatala ʻi lalo]

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Feke pule-ʻōʻō lanu pulū

[Maʻuʻanga]

© Jeffrey Rosenfeld

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Ko ha feke nofo hakau ʻo e Pasifiki ʻoku mātuʻaki fakapuli moʻoni, ʻi lalo pē ʻi he ngutu ʻo ha ika ko ha fili. ʻOkú ke lava ʻo sio ki he feké?

[Fakatātā ʻi he peesi 16, 17]

ʻOku lahi ʻa e faʻahinga kehekehe mo e lanu ʻo e feké

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Fanga kiʻi feke toki fōfoaʻi ʻoku nau huʻu ki he fukahi tahí

[Maʻuʻanga]

© Fred Bavendam

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 16]

Toʻohema ʻi ʻolungá: © Roger T. Hanlon; ʻolunga: © Jeffrey Rosenfeld