Fakafiefia ki he Tokolahi ʻi he ʻUluaki Senitulí
Naʻe lahi faufaua ʻa e lavelaveá pea tokolahi mo e kau maté, ʻo kau ai ʻa e niʻihi ko e longaʻi fānau, tupu mei ha moveuveu ʻi he kau poupou fakavahavahaʻa sipoti mei he ongo kolo kaungāʻapi ʻi he fakatonga ʻo ʻĪtalí. Ko e ikuʻanga leva ʻo e meʻa fakamamahi ko ení, naʻe tuʻutuʻuniʻi ai ʻe he kau maʻu mafaí ke tāpuni ʻa e malaʻe vaʻingá ʻi he taʻu ʻe hongofulu.
KO E ngaahi līpooti ʻo e moveuveu hangē ko ení ʻoku ʻikai ke ongo ngalikehe ia ʻi he ngaahi nusipepa ʻo e ʻaho ní. Ka ko e meʻa tefito ko ení naʻe hoko ia ʻi he meimei taʻu ʻe 2,000 kuohilí lolotonga ʻa e pule ʻa ʻEmipola Neló. Ko e faihisitōlia Loma ko Tasitusí naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e moveuveu ko ení, ʻa ia naʻe hoko ʻi he malaʻe vaʻinga ʻo Pomupeí lolotonga ha feʻauhi tau ki he mate ʻi he taimi naʻe fepaki ai ʻa e kau Pomupeí mo e kau poupou mei he kolo kaungāʻapi ko Nuceria.
ʻI he ʻuluaki senitulí, naʻe fuʻu manakoa ʻaupito ʻa e fakafiefiá ʻe he tokolahi. ʻI he ngaahi kolo talā ʻo e ʻEmipaea Lomá naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fale faiva, ngaahi malaʻe vaʻinga mo e ngaahi sēkasi pea ko e niʻihi ʻo e ngaahi kolo ko iá naʻe ʻi ai kotoa ʻa e tolu ko iá. ʻOku pehē ʻe he Atlas of the Roman World: “Ko e ngaahi vaʻingá naʻe kau ai ʻa e fakatuʻutāmaki mo e fiefia taʻemapuleʻi . . . [pea mo e] lingitoto hokohoko.” Naʻe tui ʻe he kau heka salioté ʻa e ngaahi teunga lanu makehe, pea naʻe fakafofongaʻi ʻe he timi taki taha ha kulupu pau ʻi he sōsaietí, fakapolitikale pe fakasōsiale. Naʻe kaikaila hangē ka valé ʻa e kau poupoú ʻi he taimi naʻe ʻasi hake ai ʻa e timi ʻoku nau kau ki aí. Naʻe mātuʻaki ongoongoa ʻa e kau heka salioté he naʻe teuteuʻi ʻe he kakaí honau ngaahi falé ʻaki honau ngaahi taá, pea naʻe totongiʻi lahi ʻaupito ʻa e kau heka salioté.
Naʻe toe fokotuʻutuʻu ʻe he ngaahi koló ʻa e ngaahi tau ki he mate totoʻia mo e ngaahi tau ʻa e kakai tangatá mo e fanga manú, ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻe ʻikai ha meʻatau ia ʻa e kakai tangatá. Fakatatau ki he fakamatala ʻa e faihisitōlia ko Will Durant, “ko e kau faihia naʻe fakahalaiaʻí, ʻa ia naʻa nau tui ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi kofu kiliʻi manu ke nau hā hangē ko e fanga manú, naʻe lī kinautolu ki he fanga manu fekai naʻe tuku fakaʻaukaiʻi ki he feʻauhí; naʻe tofanga ʻa e kau mate ʻi he ngaahi feʻauhi peheé mo e langa fakamamahi.”
Ko e faʻahinga naʻa nau mālieʻia ʻi he fakafiefia taʻefakaʻotua peheé ko hono moʻoní naʻe “fakapoʻuli honau ʻatamai” mo “ongonoa.” (Efeso 4:17-19) ʻI he senituli hono uá, naʻe tohi ai ʻe Tetuliane: “ʻI he lotolotonga [ʻo e kau Kalisitiané] naʻe ʻikai ha meʻa naʻe teitei leaʻaki, pe mamata ai, pe fanongoa naʻe ʻi ai haʻane faitatau ʻe taha mo e tuʻunga fakasesele ʻo e sēkasí, ko e tuʻunga taʻetaau ʻo e falefaivá, [pea mo e] mātuʻaki fakalilifu ʻa e malaʻe vaʻingá.” ʻI he ʻahó ni, ʻoku tokanga foki ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ke nau fakaʻehiʻehi mei he kau ʻi he fakafiefia fakamālohí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻoku fakafou mai aí—ʻa e ngaahi tohi, televīsone pe ngaahi keimi komipiuta—ʻi he manatuʻi ʻoku fehiʻa ʻa Sihova ki ha taha pē ʻoku “ʻofa ki he fakamalohi.”—Sāme 11:5.
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
Tā tongitongi ʻo ha tokotaha heka saliote ikuna
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
Fakatātā ʻo ha tangata ʻoku tau mo ha laione fefine
[Fakatātā ʻi he peesi 30]
Falefaiva Loma ʻi he ʻuluaki senitulí
[Maʻuʻanga]
Ciudad de Mérida
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 30]
ʻI ʻolunga mo lalo he toʻohemá: Museo Nacional de Arte Romano, Mérida