ʻOku ʻIkai Fuʻu Tōmui ke Hoko ko e Kaumeʻa ʻo e ʻOtuá
Fakamatala fai ʻe Olavi J. Mattila
“Kuo faifai ange peá ke fakakaukau ki he moʻoniʻi meʻa ʻe malava ke ke maʻu ʻa e ʻilo totonu fekauʻaki mo e Tokotaha-Fakatupú?” Ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻá ne ʻeke mai kiate au ʻa e fehuʻi ko iá, pea naʻá ne ʻai ai au ke u fakakaukau ki ai. ʻI he taimi ko iá, naʻá ku taʻu 80 tupu pea naʻá ku ʻiloʻi ʻa e kakai tuʻu-ki-muʻa tokolahi, naʻa mo e kau taki fakapolitikalé. Kae kehe, ʻi he taimi ko iá ʻi heʻeku moʻuí, ʻe malava moʻoni ke u hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá pea hoko ko hono kaumeʻa?
NAʻE fāʻeleʻi au ʻi ʻOkatopa 1918 ʻi Hyvinkää, Finilani. ʻI heʻeku kei taʻu siʻí, naʻá ku kamata fai ai ʻa e ngaahi ngāue kehekehe ʻi he fāmá. Naʻe tauhi ʻe hoku fāmilí ʻa e fanga pulu, fanga hoosi, fanga moa, mo e fanga kuusi. Naʻá ku ako ke ngāue mālohi pea laukauʻaki ʻeku ngāué.
ʻI heʻeku tupu haké, naʻe fakalototoʻaʻi au ʻe heʻeku ongo mātuʻá ke u tuli ki he akó. Ko ia ʻi he taimi naʻá ku lahi feʻunga aí, naʻá ku mavahe ai mei ʻapi ke u hū ki he kolisí. Naʻá ku toe kau foki ʻi he sipotí peá u hoko ai ʻo maheni mo e sea ʻo e Kautaha Sipoti ʻa Finilaní, ko Urho Kekkonen. Naʻe siʻi ke u ʻiloʻi ʻe hoko ʻa Mr.
Kekkonen ko e palēmia ia ʻo Finilaní pea ki mui ai ko e palesiteni ʻo e fonuá, ko e ongo tuʻunga naʻá ne maʻu ʻi he taʻu ʻe 30. Ko e toe meʻa lahi angé, naʻe ʻikai lava ke u fakakaukau atu ki heʻene tākiekina ʻe fai ʻi heʻeku moʻuí.
Ko ha Moʻui Tuʻu-ki-Muʻa mo Maʻu Mafai
ʻI he 1939, naʻe mapuna hake ʻa e ngaahi vātamaki ʻi he vahaʻa ʻo Finilani mo e Sovieti ʻIunioní. ʻI Nōvema ʻo e taʻu ko iá, naʻe ui ai au ki he sōtiá. ʻI he ʻuluaki taimí naʻá ku hoko ko ha faiako ʻi he kau sōtia talifakí pea ki mui ai ko ha komanitā ʻo ha patuni mīsinikani. Ko e malaʻe taú ko Karelia, ko ha feituʻu ʻi he kauʻāfonua ʻi he vahaʻa ʻo Finilani mo e Sovieti ʻIunioní. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1941, lolotonga ʻa e tau ofi ki he kolo ko Vyborg, naʻá ku lavea lahi ai ʻi ha kongokonga ukamea pea ʻave ai au ki ha falemahaki fakakautau. Koeʻuhi ko hoku ngaahi laveá naʻe ʻai ai au ke ʻikai ke u toe kau ʻi he taú.
ʻI Sepitema 1944, naʻe tukuange mai ai au mei he sōtiá, pea naʻá ku foki ki he kolisí. Naʻá ku toe hokohoko atu ai ʻeku tuli ki he sipotí. Naʻe tuʻo tolu ʻeku hoko ko e hau fakafonua, tuʻo ua ʻi he lele fuká pea tuʻo taha ko ha tokotaha lele hētolo. Naʻá ku toe maʻu foki ʻa e ngaahi mataʻitohi he ʻunivēsití ʻi he tekinolosiá mo e ʻekonōmiká.
ʻI he taimi ko ení, naʻe hoko ai ʻa Urho Kekkonen ko ha tokotaha maʻu mafai lahi ʻi he politikí. ʻI he 1952, lolotonga ʻa e taimi naʻá ne palēmia aí, naʻá ne kole mai ai kiate au ke u ngāue ko ha fakafofonga ʻo e puleʻangá ʻi Siaina. Lolotonga ʻeku ʻi aí, naʻá ku fetaulaki ai mo e kau ʻōfisa fakapuleʻanga ʻe niʻihi, kau ai ʻa Mao Tse-tung, ko e taki ia ʻo Siaina ʻi he taimi ko iá. Ka neongo ia, ko e tokotaha mahuʻinga taha naʻá ku fetaulaki mo ia ʻi Siainá ko ha finemui fakaʻofoʻofa, ko Annikki, ʻa ia naʻá ne ngāue ʻi he Potungāue ki Muli ʻa Finilaní. Naʻá ne hoko ko hoku uaifi ʻi Nōvema 1956.
ʻI he taʻu hono hokó, naʻe ʻave ai au ki he ʻōfisi ʻamipasitoa ʻo Finilani ʻi ʻĀsenitiná. ʻI he lolotonga ʻa e nofo ʻi he fonua ko iá, naʻe fāʻeleʻi ai ʻema ʻuluaki ongo tamaikí, ko e tamasiʻi ʻe toko ua. ʻI Sanuali 1960, naʻa mau foki ki Finilani. Taimi nounou pē mei ai, naʻe fāʻeleʻi ai ʻema kiʻi tama hono tolú, ko ha taʻahine.
ʻI he Tuʻunga Māʻolunga Taha ʻi he Puleʻangá
Neongo naʻe teʻeki ai ʻaupito ke u hoko ko ha mēmipa ʻo ha faʻahi fakapolitikale, ʻi Nōvema 1963, naʻe fakaafeʻi ai au ʻe Palesiteni Kekkonen ke u hoko ko ʻene minisitā ki he fefakatauʻaki mo e ngaahi fonua mulí. Lolotonga ʻa e taʻu ʻe 12 hono hokó, naʻá ku maʻu ai ʻa e lakanga ʻe ono ʻi he kapinetí, ʻo tuʻo ua ʻeku hoko ko ha minisitā ki muli. ʻI he ngaahi ʻaho ko iá naʻá ku tui mālohi ai ko e ngaahi palopalema ʻa e māmaní ʻe malava ke solova ia ʻe he poto ʻo e tangatá. Ka naʻe vave ʻeku hoko ʻo lāuʻilo kakato ki he fiemaʻu vavale ʻe he tangatá ʻa e mafaí. Naʻá ku sio tonu ai ʻi he ngaahi ola fakatupu maumau ʻo e taʻefalalaʻangá mo e meheká.—Koheleti 8:9.
Ko e moʻoni, naʻá ku toe hoko foki ʻo ʻiloʻi ʻoku tokolahi ʻa e kakai ʻoku nau feinga loto-moʻoni ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá. Kae kehe, ʻi he ʻosi angé, naʻa mo e kau taki ʻa ia ko ʻenau taumuʻá ke maʻu ʻa e lelei tahá naʻe ʻikai lava ke nau aʻusia ʻenau ngaahi taumuʻá.
ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1975, naʻe haʻu ai ʻa e kau taki ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe 35 ki Helsinki ke kau ki he Fakataha ki he Malu mo e Fengāueʻaki Fakataha ʻi ʻIulopé. ʻI he taimi ko iá, naʻá ku hoko ai ko e minisitā ki muli pea mo ha tokotaha faleʻi ofi kia Palesiteni Kekkonen. Naʻe tuku mai ai kiate au ʻa e fatongia ʻo hono fokotuʻutuʻu ʻa e meʻa naʻe faí, pea naʻá ku fetaulaki ai mo e kotoa ʻo e kau taki fakapuleʻanga naʻe kau ki he fakatahá.
Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho siʻi ko iá, naʻe ʻahiʻahiʻi lahi moʻoni ai ʻa ʻeku ngaahi pōtoʻi fakatipilomētiká. Ko ha pole ia ʻa hono ʻai pē ko ia ʻa e kau mēmipá ke nau loto ki honau nofoʻanga kuo ʻosi fokotuʻutuʻú! Kae kehe, naʻá ku ongoʻi ko e fakatahá, pea mo ha ngaahi ʻotu fakataha naʻe hoko atu ai, naʻe tokoni ia ki ha ngaahi fakalakalaka ʻi he totonu ʻa e tangatá pea mo ha vā lelei ange ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻanga mālohí.
Lāuʻilo ki Heʻeku Fiemaʻu Fakalaumālié
ʻI he 1983, naʻá ku mālōlō mai ai peá u hiki ki Falanisē, ʻa ia naʻe nofo ai hoku ʻofefiné. Naʻe hoko mai leva ha meʻa fakamamahi. ʻI Nōvema 1994, naʻe ʻiloʻi ai ʻoku maʻu ʻe he kanisā huhú ʻa Annikki. ʻI he taʻu tatau pē ko iá, naʻe maʻungatāmaki ai au ʻi ha palani ʻinivesi ʻa ia naʻe hoko ai ha kākā. ʻI he kotoa ʻo ʻeku moʻuí naʻá ku ngāue mālohi ai ke kei lelei ai pē ʻa hoku hingoá. Ka ko e foʻi fehālaaki ʻe taha ko eni ʻi he anga ʻo ʻeku fakafuofuá naʻá ne fakameleʻi ai ʻa hoku ongoongó.
ʻI he kotoa ʻo ʻeku moʻuí naʻá ku faʻa fetaulaki ai mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Neongo naʻá ku houngaʻia ʻi heʻenau ngaahi ʻaʻahí pea tali ʻenau ngaahi makasiní, naʻá ku fuʻu femoʻuekina ʻaupito pea naʻe ʻikai ke ʻi ai haku taimi ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. Kae kehe, ʻi he aʻu mai ki he 2000, naʻá ku tokangaʻi ai ʻa Annikki, ʻa ia naʻá ne kei faitau pē mo e kanisaá. ʻI ha ʻaho ʻi Sepitema ʻo e 2002, naʻe fai mai ai ha ʻaʻahi mei he taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá ne ʻeke ai ʻa e foʻi fehuʻi ʻoku hā ʻi he kamataʻanga ʻo e kupu ko ení. Naʻá ku fifili: ‘ʻOku malava moʻoni ke ʻilo ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá? ʻOku malava ke hoko ko hano kaumeʻa?’ Naʻá ku kumi hake ʻeku Tohi Tapú, ʻa ia naʻe fokotuʻuna ai ʻa e efú, pea kamata ke u fai ha ngaahi talanoa Fakatohitapu tuʻumaʻu mo e Kau Fakamoʻoní.
ʻI Sune 2004, naʻe siʻi mate ai ʻa hoku uaifi ʻofeiná, peá u toe toko taha pē. Ko e moʻoni, ko ʻeku fānaú naʻa nau hoko ko ha matavai ʻo e poupou fakaeongo. Ka naʻe kei ʻi ai pē ʻeku ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko kia kitautolu ʻi heʻetau maté. Naʻá ku ʻeke ki ha ongo faifekau Lūtelo ʻo fekauʻaki mo ia. Ko ʻena talí pē, “Ko e ngaahi fehuʻi faingataʻa ia.” Naʻe ʻikai te u fiemālie ʻi he tali naʻá na faí. Naʻe toe ʻāsili ange ai ʻeku lāuʻilo ʻoku ʻi ai ʻeku ngaahi fiemaʻu fakalaumālié.
ʻI he hokohoko atu ʻeku ako ʻa e Tohi Tapú mo e Kau Fakamoʻoní, naʻe tupulaki ai ʻa e ʻilo totonu ʻa ia naʻá ku holi ki aí. Hangē ko ení, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e maté ko ha tuʻunga ia ʻo e ʻikai toe ʻiloʻi ha meʻa, ʻo hangē ha mohé, pea ko e kau maté ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ke toe moʻui ko ha tangata ʻi he māmaní. (Sione 11:25) Naʻe ʻomai ʻe he meʻá ni kiate au ha ʻamanaki pea fakafiemālieʻi lahi ai au.
ʻIkai fuoloa, naʻá ku lau leva ai ʻa e Tohi Tapú kātoa. Ko e konga Tohi Tapu ʻe taha naʻe maongo kiate aú ko e Maika 6:8, ʻa ia ʻoku pehē ai: “Ko e ha ʻa e meʻa ʻoku ʻeke ʻe Sihova kiate koe? Ka ko e fai fakalao, mo e manako ki he mēsi, pea ke taka angavaivai ʻi hoʻo feangai mo ho ʻOtua.” Ko e poto mo e faingofua ʻo e foʻi fakakaukau ko iá naʻe fakamānako kiate au. ʻOku toe fakahaaʻi mai ai ko ha tokotaha ʻofa mo fai fakalao ʻa Sihova ko e ʻOtuá.
Ko ha ʻAmanaki ki he Kahaʻú
ʻI heʻeku ʻilo ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá, naʻe tupulaki ai ʻa ʻeku tui mo e falala kiate iá. Naʻá ku hoko ai ko ha kaumeʻa moʻoni ʻo e Tokotaha-Fakatupú! Naʻe maongo kiate au ʻa ʻene ngaahi folofola ʻoku hiki ʻi he ʻAisea 55:11: “ʻE pehe pe mo ʻeku lea ʻoku ʻalu atu mei hoku ngutu: ʻe ʻikai foki ngeʻesi mai, kaeʻoua ke ne fai ʻa e meʻa ne u loto ki ai, mo fakaaʻu ʻa e meʻa ne u fekau atu ai ia.” Ko e moʻoni, kuo fai maʻu pē ʻa e ʻOtuá ki heʻene ngaahi talaʻofá, pea te ne fai pehē ai pē ʻi he kahaʻú. Te ne ʻai ke hoko ʻo moʻoni ʻa e taumuʻa ko ia kuo ʻikai lava ke aʻusia ʻe he ngaahi puleʻanga fakaetangatá pea mo ʻenau ngaahi fakataha fakapolitikale lahi ʻoku faí. Ko e fakatātaá, ʻoku pehē ʻi he Saame 46:9: “ʻOku ne lolololo ʻa e ngaahi tau ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo mamani.”
Kuó u maʻu ʻaonga lahi ʻi hono maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Kuó u mātā tonu ai ʻa e ʻofa faka-Kalisitiane moʻoní ʻa ia ko e fakaʻilonga ia ʻoku ʻiloʻiʻaki ʻa e kau muimui moʻoni ʻo Sīsuú. (Sione 13:35) Ko e ʻofa ko ení ʻoku fakalaka atu ia ʻi he mamahiʻi-fonuá pea ʻoku ʻikai ongona ia ʻi he māmani ʻo e politikí mo e fefakatauʻakí.
Ko e Monū Mahuʻinga Tahá
Ko hoku taʻu 90 tupu eni, pea ʻoku ou pehē ko e monū lahi taha kuo faifai ange peá u maʻú ko ʻeku hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ʻeku halaʻatā fakalaumālié kuo fakafonu ia. Kuó u maʻu ʻa e monū ʻo hono ʻiloʻi ʻa e taumuʻa ʻo e moʻuí pea mo e moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá.
ʻOku ou toe fiefia foki he naʻa mo e ʻi he taʻu ko ení, ʻoku malava ke u kau longomoʻui moʻoni ʻi he ngaahi ngāue faka-Kalisitiané. Neongo naʻá ku fetaulaki mo e kau tangata maʻu mafai tokolahi pea fuesia mo e ngaahi fatongia mafatukituki lolotonga ʻeku moʻuí, ʻoku halaʻatā ke tatau ha meʻa mo e monū ʻo hono ʻiloʻi ʻa e Tokotaha-Fakatupú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá, pea mo e hoko ko hono kaumeʻá. ʻOku ou fakamālō lahi ʻaupito kiate ia, pea ʻoku ou loto ke fakahīkihikiʻi ia ʻi he faingamālie ko eni ʻo e hoko ko e taha ʻo hono “kaungāngāue.” (1 Kolinitō 3:9) ʻOku ʻikai fuʻu tōmui ke hoko ko ha kaumeʻa ʻo e Tokotaha-Fakatupú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá!
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
Fakataha mo Palesiteni Kekkonen mo e Palesiteni ʻo ʻAmeliká ko Ford lolotonga ʻa e fakataha ʻi Helsinki ʻi he 1975
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
Fakataha mo Palesiteni Kekkonen pea mo e taki ʻo e Sovietí ko Brezhnev
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
ʻOku ou kau longomoʻui ʻi he ngaahi ngāue faka-Kalisitiané
[Picture Credit Lines ʻi he peesi 11]
Lower left: Ensio Ilmonen/Lehtikuva; lower right: Esa Pyysalo/Lehtikuva