Tohi Tohitapu Fika 22—Ko e Hiva ʻo e Hiva
Tokotaha-Tohí: Solomone
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Selusalema
Kakato Hono Tohí: 1020 K.M. n.
1. ʻI he tafaʻaki fē ʻoku hoko ai eni ko e “Hiva ʻo e ngaahi hivá”?
“NAʻE ʻikai tuha ʻa e māmaní kotoa mo e ʻaho ko ē naʻe ʻoange ai ki ʻIsileli ʻa e Hiva lelei ʻaupito ko ení.” Ko e fakahāhā ia ʻe he “lāpai” Siu ko ʻĀkipa, ʻa ia naʻe moʻui ʻi he ʻuluaki senituli ʻo Hotau Kuongá, ʻa ʻene houngaʻia ʻi he Hiva ʻo e Hivá.a Ko e kaveinga ʻo e tohí ko ha faʻunga ia ʻo e ngaahi lea kamata, “Koe fugani oe hiva a Solomone.” Fakatatau ki he konga tohi fakafoʻilea faka-Hepeluú, ko e “Hiva ʻo e ngaahi hivá,” ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e tuʻunga lelei funganí, ʻo meimei tatau mo e kupuʻi lea “langi ʻo e ngaahi langi,” ki he ngaahi langi māʻolunga tahá. (Teu. 10:14) ʻOku ʻikai ko ha tānekinga ia ʻo ha ngaahi hiva ka ko e foʻi hiva ʻe taha, “ko ha foʻi hiva ʻo e haohaoa lahi, ko e taha ia ʻi he lelei taha kuo ʻi aí, pe kuo faifai pea tohí.”b
2. (a) Ko hai ʻa e tokotaha-tohi ʻo e Hiva ʻo e Hivá, ko e hā ʻa hono ngaahi tuʻunga tāú, pea ko e hā ʻoku lava ai ke ui ʻa e tohí ko ha hiva ʻo e ʻofa tōnoá? (e) Ko fē naʻe tohi ai ʻa e tohí, pea ʻi he taimi fē?
2 Ko Tuʻi Solomone ʻo Selusalemá ʻa e tokotaha-tohi ʻo e hivá ni, ʻo hangē ko ia ʻoku ʻomai ʻi hono talateú. Naʻá ne taau ʻaupito ke tohi ʻa e fakatātā fakaʻofoʻofa taupotu ko eni ʻo e maau faka-Hepeluú. (1 Tuʻi 4:32) Ko ha maau faingofua ia ʻoku fonu ʻi he ʻuhinga, pea ʻi he tuʻunga kehekehe lahi ʻi heʻene fakamatalaʻi ʻa e fakaʻofoʻofá. Ko e tokotaha lautohi ʻa ia ʻoku lava ke ne sioloto atu ki he ʻātakai ʻi he Hahaké ʻe toe lahi ange ʻa ʻene houngaʻia ʻi he meʻá ni. (Hiva. 4:11, 13; 5:11; 7:4) Ko e taimi ki hono tohí naʻe makehe ia. Ko e tuʻi lahi ko Solomoné, lāngilangiʻia ʻi he potó, māfimafi ʻi he mālohí, pea ulo ʻi he ngingila ʻa ʻene koloa fakamatelié, ʻa ia naʻá ne fakatupunga ʻa e hohoi naʻa mo e kuini ʻo Sipá, naʻe ʻikai lava ke ne maongo ki ha taʻahine kolo ʻuta pē ʻa ia naʻá ne manako ai. Koeʻuhi ko e tuʻumaʻu ʻa ʻene ʻofa ki ha tamasiʻi tauhi-sipi, naʻe ʻikai ke maʻu ia ʻe he tuʻí. Ko ia ai, ʻoku lava ke ui totonu ʻa e tohí ko e Hiva ʻo e ʻOfa Tōnoa ʻa Solomoné. Naʻe fakamānavaʻi ia ʻe Sihova ko e ʻOtuá ke ne faʻu ʻa e foʻi hivá ni maʻá e lelei ʻa e kau lau Tohitapu ʻo e ngaahi kuonga hoko maí. Naʻá ne tohi ia ʻi Selusalema. Mahalo naʻe ʻi he 1020 K.M. nai eni, ko ha ngaahi taʻu ʻi he hili ʻa e ʻosi hono langa ʻa e temipalé. ʻI he aʻu mai ki he taimi naʻá ne hiki ai ʻa e foʻi hivá, naʻe “toko onongofulu ʻa e kuini, pea valungofulu ʻa e sinifu” naʻe maʻu ʻe Solomoné, ʻi hono fakahoa atu ki he “uaifi ʻe fitungeau naʻe ʻeiki, mo e sinifu ʻe toko tolungeau” ʻi he ngataʻanga ʻo ʻene pulé.—Hiva. 6:8; 1 Tuʻi 11:3.
3. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ki he kau ʻa e Hiva ʻo e Hivá ʻi he ʻū tohi he Tohitapú?
3 Ko e kau ʻi he Tohitapú ʻa e Hiva ʻo e Hivá naʻe ʻikai poleʻi fakaʻaufuli ia ʻi he kuonga muʻá. Naʻe vakai ki ai ko ha konga fakakakato mo fakamānavaʻi ia ʻo e tohi ʻoku kau ki he tohi Hepeluú ki muʻa fuoloa ʻi Hotau Kuongá. Naʻe ʻomai ia ʻi he Septuagint faka-Kalisí. Naʻe fakahū ia ʻe Siosifasi ʻi heʻene katiloka ʻo e ngaahi tohi toputapú. Ko ia ai, ʻokú ne maʻu ʻa e fakamoʻoni tatau ki heʻene kau ki he ʻū tohi ʻi he Tohitapú ʻo hangē ko ia ʻoku fakamoʻoniʻi lahi ʻi ha toe tohi kehe pē ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú.
4. (a) Ko e ʻikai ʻi ai ʻa e foʻi lea “ʻOtuá” ʻokú ne fakakikihiʻi ʻa e kau moʻoni ʻa e Hiva ʻo e Hivá ʻi he ʻū tohi he Tohitapú? (e) Ko e hā ʻokú ne fakaʻilongaʻi ia ʻi hono tuʻunga laulōtaha ʻi he tohi ʻoku kau ki he Tohitapú?
4 Kae kehe, kuo fehuʻia ʻe he niʻihi ʻa e kau moʻoni ʻa e tohí ʻi he makatuʻunga ko e ʻikai ha lave ai ki he ʻOtuá. Ko e ʻikai ha lave ai ki he ʻOtuá ʻe ʻikai te ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa e tohí ʻo tatau mo hono ʻai ia ke ʻi ai moʻoni ʻi he ʻi ai pē ʻa e foʻi lea “ʻOtua.” ʻOku hā ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi hono faʻunga tohi fakanounou ʻi he vahe 8, veesi 6, ʻa ia ʻoku pehē ai ko ʻofá ko e “ulo meia Iaa.” ʻOku faʻu taʻetoefehuʻia ʻe he tohí ha konga ʻo e ngaahi tohi ko ia naʻe lave ki ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻo ne tali lelei ʻi heʻene pehē: “ʻOku mou hakule ʻa e Tohitapu; koeʻuhi ʻoku mou mahalo ʻoku tuʻu ai hoʻomou maʻu ʻa e moʻui taʻengata.” (Sione 5:39) ʻIkai ngata aí, ko ʻene fakatātaaʻi mālohi ʻa e anga fakaʻofoʻofa ʻo e feʻofaʻakí, hangē ko ia ʻoku ʻi ai, ʻi ha tuʻunga fakalaumālie, ʻi he vahaʻa ʻo Kalaisi mo ʻene “Taʻahine,” ʻoku fakaʻilongaʻi ai ʻa e Hiva ʻo e Hivá ʻi hono tuʻunga laulōtaha ʻi he tohi ʻoku kau ki he Tohitapú.—Fkh. 19:7, 8; 21:9.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
16. Ko e hā ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga ʻoku akoʻi mai ʻi he hivá ni?
16 Ko e hā ʻa e ngaahi lēsoni ʻoku akoʻi ʻi he hiva ko eni ʻo e ʻofa ʻa ia ʻoku ʻiloʻi ʻa ʻene ʻaongá ʻe he tangata ʻa e ʻOtuá ʻi he ʻaho ní? Ko e loto-tōnunga, mateaki, mo e anga-tonu ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá ʻoku fakahaaʻi mahino ia. ʻOku akoʻi ʻe he hivá ʻa e fakaʻofoʻofa ʻo e anga-lelei mo e taʻemele ʻi ha tokotaha ʻofa moʻoní. ʻOkú ne akoʻi ko e ʻofa moʻoní ʻoku hanganaki taʻealaikunaʻi, taʻealatāmateʻi, mo taʻealafakatau. Ko e kau talavou mo e finemui Kalisitiané pea pehē ki he ngaahi husepānití mo e uaifí ʻoku lava ke nau maʻu ʻaonga mei he fakatātā feʻungamālie ko eni ʻo e anga-tonu ʻi he taimi ʻoku malanga hake ai ʻa e ngaahi ʻahiʻahí mo hoko mai ai ʻa e ngaahi fakatauelé.
17. (a) ʻOku anga-fēfē hono fakahaaʻi ʻe Paula ko hono tohi ʻa e foʻi hivá ni ki hono akonekina ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané? (e) Ko e hā naʻe maʻu nai ai ia ʻi he fakakaukau ʻa Paulá ʻi heʻene tohi ki he kau Kolinitoó mo e kau ʻEfesoó? (f) Ko e hā ʻa e ngaahi fakahoa mahuʻinga ʻe lava nai ke fai mo e tohi fakamānavaʻi ʻa Sioné?
17 Ka ko e hiva fakamānavaʻi ko ení ʻoku meimei ʻaonga ia ki he fakatahaʻanga Kalisitiané fakalūkufua. Naʻe ʻiloʻi ko e konga ia ʻo e ngaahi Konga Tohitapu fakamānavaʻí ʻe he kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí, ʻa ia ko e taha ai naʻá ne tohi: “ʻIlonga ha meʻa naʻe tohi muʻa naʻe tohi moʻotau akonekina; koeʻuhi ko e meʻa ʻi he fakakataki mo e poupou ʻoku fai ʻe he folofola ke tau maʻu ai ʻa e ʻamanaki lelei.” (Loma 15:4) Ko e tokotaha-tohi fakamānavaʻi tatau ko ení, ʻa Paula, naʻe malava lelei ke ʻi heʻene fakakaukaú ʻa e ʻofa maʻataʻatā ʻa e taʻahine Sūlemí ki heʻene tauhi-sipí ʻi heʻene tohi ki he fakatahaʻanga Kalisitiané: “He oku ou fuaa kiate kimoutolu i he fuaa faka-Otua: he kuou fakanofo akimoutolu ki he unoho be taha, koeuhi keu atu ai akimoutolu koe tāuboou maonioni kia Kalaisi.” Naʻe toe tohi ʻa Paula fekauʻaki mo e ʻofa ʻa Kalaisi ki he fakatahaʻangá ʻo hangē ko ia ko e ʻofa ʻa ha husepāniti ki ha uaifí. (2 Kol. 11:2, PM; Ef. 5:23-27) ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e Tauhi-Sipi Lelei kiate kinautolú ka ko iá foki ko honau Tuʻi ʻa ia ʻokú ne ʻomai ki hono kau muimui paní ʻa e fiefia taʻealafakamatalaʻi ʻo e “taʻane” mo ia ʻi hēvaní.—Fkh. 19:9; Sione 10:11.
18. ʻI he founga fē ʻe maʻu ʻaonga ʻa e kau muimui pani ʻo Kalaisi Sīsuú mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e taʻahine Sūlemí?
18 Ko e moʻoni ko e kau muimui pani ko eni ʻo Kalaisi Sīsuú ʻoku lava ke nau maʻu ʻa e ʻaonga lahi mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e taʻahine Sūlemí. Kuo pau foki ke nau hoko ʻo mateaki ʻi heʻenau ʻofá, ʻo ʻoua ʻe fakataueleʻi ʻe he ngingila fakamatelie ʻo e māmaní, tauhi ʻa e mafamafatatau ʻi heʻenau loto-tōnungá ke hā mahino ʻo aʻu ki hono maʻu ʻa e palé. ʻOku fokotuʻu ʻenau fakakaukaú ʻi he ngaahi meʻa ʻi ʻolungá pea ‘fuofua kumi ae buleagá.’ ʻOku nau talitali lelei ʻa e ngaahi lea ʻofa ʻa honau Tauhi-Sipi, ko Sīsū Kalaisí. ʻOku nau fiefia lahi ʻi hono ʻiloʻi ko e tokotaha ʻofeiná ni, neongo ʻoku ʻikai sio ki ai, ʻokú ne ofi ʻi honau tafaʻakí, ʻo fiemaʻu kinautolu ke nau loto-toʻa mo ikunaʻi ʻa e māmaní. ʻI hono maʻu ʻa e ʻofa taʻealatāmateʻi ko iá, ʻo mālohi hangē ko e “ulo meia Iaa,” ki honau Tuʻi Tauhi-Sipí, te nau ikuna moʻoni ai pea fāʻūtaha mo ia ʻi he tuʻunga ko e kaungāʻea ʻi he Puleʻanga lāngilangiʻia ʻo e langí. ʻE fakatāpuhaaʻi ai ʻa e huafa ʻo Iaá!—Mt. 6:33, PM; Sione 16:33.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e Misinā faka-Siú (Yadayim 3:5).
b Commentary ʻa Clarke, Vol. III, peesi 841.