Tohi Tohitapu Fika 25—Tangilaulau
Tokotaha-Tohí: Selemaia
Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Ofi ki Selusalema
Kakato Hono Tohí: 607 K.M.
1. Ko e hā ʻoku tonu ai ʻa e hingoa ʻo e tohi Tangilaulaú?
KO E tohi ko eni ʻo e ngaahi Konga Tohitapu fakamānavaʻí ʻoku tonu moʻoni hono hingoá. Ko ha tangilāulau ia ʻo fakahaaʻi ai ʻa e mamahi lahi ʻi he meʻa fakamamahi naʻe hoko ʻi he hisitōlia ʻo e kakai fili ʻa e ʻOtuá, ʻa hono fakaʻauha ʻo Selusalema ʻi he 607 K.M. ʻe Nepukanesa, tuʻi ʻo Pāpiloné. ʻI he faka-Hepeluú ʻoku uiʻaki ʻa e tohí ni ʻa hono ʻuluaki foʻi leá, ʼEh·khahʹ!, ko hono ʻuhingá ko e “Anga-fēfē!” Ko e kau liliu ʻo e Septuagint faka-Kalisí naʻa nau ui ʻa e tohí ko e Threʹnoi, ʻa ia ko hono ongo ʻuhingá ko e “Ngaahi Taʻanga Tangi; Ngaahi Tangilāulau.” Ko e Talamata faka-Pāpiloné ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e foʻi lea ko e Qi·nohthʹ, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “Ngaahi Taʻanga Tangi; Ngaahi Taʻanga Fakamamahi.” Ko Selome, ʻi heʻene tohi ʻi he faka-Latiná, naʻá ne fakahingoa ia ko e Lamentationes, ʻa ia ʻoku haʻu mei ai ʻa e ʻuluʻi hingoa faka-Pilitāniá.
2. Kuo anga-fēfē hono fakakulupu mo hono fokotuʻu ʻa e Tangilaulaú ʻi he Tohitapú?
2 ʻI he ngaahi liliu faka-Pilitānia ʻo e Tohitapú, ʻoku fokotuʻu ʻa e Tangilaulaú ʻi he hili ʻa e Selemaiá, ka ʻi he tohi ʻoku kau ʻi he faka-Hepeluú, ʻoku faʻa maʻu ia ʻi he Hesiōkalafaá, pe Ngaahi Tohí, fakataha mo e Hiva ʻo e Hivá, Lute, Koheleti, mo e Esetá—ko ha tānekinga ʻo ha kiʻi kulupu naʻe ʻiloa ko e nimaʻi Meghil·lohthʹ (Ngaahi Takainga). ʻI he ngaahi Tohitapu Hepelū fakaeonopooni ʻe niʻihi, ʻoku fokotuʻu ia ʻi he vahaʻa ʻo e Luté pe ko e Esetá mo e Koheletí, ka ʻi he ngaahi tatau motuʻá ʻoku pehē ai naʻe hoko ia ʻi he Selemaiá, ʻo hangē ko ia ʻi heʻetau Tohitapu ʻi he ʻaho ní.
3, 4. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku ʻi ai ki he tuʻunga tohi ʻe Selemaiá?
3 ʻOku ʻikai ke tala mai ʻe he tohí ʻa e hingoa ʻo e tokotaha-tohí. Neongo ia, ʻoku siʻi ʻa e veiveiua ko Selemaiá. ʻI he Septuagint faka-Kalisí, ʻoku ʻi he tohí ʻa e talateu ko ení: “Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi he hili ʻa hono taki pōpula ʻo ʻIsilelí pea mo hono fakalala ʻo Selusalemá, naʻe tangutu hifo ʻa Selemaia ʻo tangi mo tangilāulau ʻaki ʻa e tangilāulau ko ení ki Selusalema ʻo ne pehē.” Naʻe fakakaukau ʻa Selome ʻoku hala ʻa e ngaahi leá ni peá ne liʻaki kinautolu mei heʻene liliú. Kae kehe, ko hono taku ʻo e Tangilāulaú kia Selemaiá ko e talatukufakaholo ia ʻoku tali ʻe he kau Siú pea ʻoku fakapapauʻi ia ʻe he liliu Alameá, ko e Vulgate Latiná, ko e Tākumu ʻa Sionatané, pea mo e Talamata faka-Pāpiloné, ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi tohi kehe.
4 Kuo feinga ʻa e kau fakaanga ʻe niʻihi ke fakamoʻoniʻi naʻe ʻikai ke tohi ʻe Selemaia ʻa e Tangilaulaú. Kae kehe, ko e A Commentary on the Holy Bible ʻoku lave ai ki he fakamoʻoni ʻo e tuʻunga tohi ʻe Selemaiá “ko e ngaahi fakamatala maeʻeeʻa ʻo Selusalema ʻi he vahe 2 mo e 4, ʻa ia ʻoku hā mahino ko e hiki ia ʻa e fakatātā ʻa ha tokotaha sio tonu; ʻi he tuʻunga tatau ko e ʻita lahi mo kaungāongoʻi pea mo e laumālie fakaekikite ʻo e ngaahi māú kotoa, pea pehē ki honau sīpingá, fakaleá, mo e fakakaukaú, ʻa ia ko e anga kotoa ia ʻo Selemaiá.”a ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi kupuʻi lea huʻufataha lahi ʻi he Tangilaulaú mo e Selemaiá, hangē ko ia ko e mamahi lahi ʻo e ‘matá ni ʻoku fetafeʻi ai ʻa e vaí (loʻimatá)’ (Tangi. 1:16; 2:11; 3:48, 49; Sel. 9:1; 13:17; 14:17) pea mo e fakaliliʻa ko ia ʻi he kau palōfitá mo e kau taulaʻeikí koeʻuhi ko ʻenau ʻi he tuʻunga fakameleʻí. (Tangi. 2:14; 4:13, 14; Sel. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Ko e kupu ʻi he Selemaia 8:18-22 mo e Selemaia 14:17, 18 ʻoku fakahaaʻi ai naʻe mātuʻaki malava ke fakahoko ʻe Selemaia ʻa e sīpinga fakamamahi ʻo e Tangilaulaú.
5. Ko e hā ʻa e fakaʻuhinga ʻoku tau aʻu ki ai ʻi he taimi ʻo hono tohí?
5 Ko e taimi ʻo e tohí ʻoku felotoi lahi ki ai naʻe ʻi he hili pē ʻa e tō ʻa Selusalema ʻi he 607 K.M. Ko e fakalilifu fakatouʻosi ʻo e ʻākoloʻi mo hono tutu ʻo e koló naʻe kei foʻou pē ʻi he fakakaukau ʻa Selemaiá, pea ʻoku fakamatalaʻi maeʻeeʻa ʻa ʻene mamahí. ʻOku fakamatala ha tokotaha hiki fakamatala ʻe taha ʻoku ʻikai ha tafaʻaki ʻe taha ʻo e mamahí ʻe ngāueʻaki kakato ʻi ha feituʻu pau, ka ʻoku toutou foki mai taki taha ia ʻi he ngaahi maau ʻe niʻihi. ʻOkú ne toe pehē: “Ko e maveuveu ko eni ʻa e fakakaukaú . . . ʻa e taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni mātuʻaki mālohi taha ʻoku tuʻu ʻa e tohí ʻo ofi ki he ngaahi meʻa naʻe hokó pea mo e ngaahi ongoʻi ʻo e lotó ʻokú ne fakahangahanga ke fakamatalaʻí.”b
6. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ʻi he sīpinga mo e faʻunga ʻo e Tangilaulaú?
6 Ko e faʻunga ʻo e Tangilaulaú ʻoku mahuʻinga lahi ia ki he mataotao faka-Tohitapú. ʻOku ʻi ai ʻa e vahe ʻe nima, ʻa ia, ko e ngaahi maau fakaehiva ʻe nima. Ko e fā ʻuluakí ʻoku fakaʻakolositiki, ʻa ia ʻoku kamata hokohoko ʻaki ʻa e veesi taki taha ʻa e taha ʻo e mataʻitohi ʻe 22 ʻo e ʻalafapeti faka-Hepeluú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e vahe hono tolú ʻoku ʻi ai ʻa e veesi ʻe 66, ʻa ia ko e veesi hokohoko ʻe tolu ʻoku kamataʻaki ia ʻa e mataʻitohi tatau ki muʻa ke hiki ki he mataʻitohi hono hokó. Ko e maau hono nimá ʻoku ʻikai ke fakaʻakolositiki, neongo ʻoku ʻi ai ʻa e veesi ʻe 22.
7. Ko e hā ʻa e mamahi ʻoku fakahāhā ʻe Selemaiá ka ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻoku kei ʻi aí?
7 ʻOku fakahāhā ʻi he Tangilaulaú ʻa e mamahi lahi fakaʻulia ʻi hono ʻākoloʻi, kapa, mo e fakaʻauha ʻo Selusalema ʻe Nepukanesá, pea ʻoku ʻikai toe lakasi ia ʻe ha tohi ʻi heʻene maeʻeeʻa leleí mo e kaungāongoʻí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he tokotaha-tohí ʻa e mamahi lahi ʻi he fakalala, faingataʻa, mo e puputuʻu ʻokú ne vakai ki aí. Ko e hongé, heletaá, mo e ngaahi meʻa fakalilifu kehé kuó ne ʻomai ʻa e mamahi fakamanavahē ki he koló—ko ha tautea fakahangatonu kotoa mei he ʻOtuá, koeʻuhi ko e angahala ʻa e kakaí, ko e kau palōfitá, pea mo e kau taulaʻeikí. Kae kehe, ʻoku kei ʻi ai pē ʻa e ʻamanaki mo e tui kia Sihova, pea ʻoku ʻalu kiate ia ʻa e ngaahi lotu ki he toe fakafoʻoú.
ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
13. Ko e hā ʻa e falala ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tangilaulaú, neongo ia ko e hā ʻoku ʻaonga ai ia ʻi hono fakahaaʻi ʻa e fefeka ʻa e ʻOtuá?
13 ʻOku fakahaaʻi ʻe he tohi Tangilaulaú ʻa e falala kakato ʻa Selemaia ki he ʻOtuá. ʻI he lahi tonu ko ia ʻo e mamahí mo e ikunaʻi ʻo laikí, fakataha mo e ʻikai ʻaupito ha ʻamanaki ki ha fakafiemālie mei ha matavai fakaetangatá, ʻoku fakatuʻotuʻa atu ʻa e palōfitá ki he fakamoʻui ʻi he toʻukupu ʻo e ʻOtua lahi ʻo e ʻunivēsí, ʻa Sihova. ʻOku totonu ke fakatupu ʻe he Tangilaulaú ʻa e talangofua mo e anga-tonu ʻi he kotoa ʻo e kau lotu moʻoní, lolotonga ia ʻi he taimi tatau ʻokú ne ʻomai ha fakatokanga fakamanavahē ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga ko ia ʻoku nau taʻetokaʻi ʻa e huafa lahí pea mo hono ʻuhingá. ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he hisitōliá ha toe kolo maumau ʻe taha naʻe fai ki ai ha tangilāulau ʻi ha lea fakaʻofa mo maongo pehē. ʻOku ʻaonga moʻoni ia ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e fefeka ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻoku hokohoko atu ʻenau angatuʻú, kia kekevá mo taʻefakatomalá.
14. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatokanga mo e ngaahi kikite fakaʻotua ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tangilaulaú ʻe fakahokó, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e fehoanaki ʻa e tohí mo e ngaahi tohi fakamānavaʻi kehé?
14 ʻOku toe ʻaonga ʻa e Tangilaulaú ʻi hono fakahaaʻi ʻa e fakahoko ʻo e ngaahi fakatokanga mo e ngaahi kikite fakaʻotuá. (Tangi. 1:2—Sel. 30:14; Tangi. 2:15—Sel. 18:16; Tangi. 2:17;—Liv. 26:17; Tangi. 2:20—Teu. 28:53) Toe fakatokangaʻi ʻoku tokonaki mai ʻe he Tangilaulaú ʻa e fakamoʻoni maeʻeeʻa ki hono fakahoko ʻo e Teutalonome 28:63-65. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻi he tohí ʻa e lave ki he ngaahi konga kehe ʻo e ngaahi Konga Tohitapu toputapú. (Tangi. 2:15—Sāme 48:2; Tangi. 3:24—Sāme 119:57) Ko e Taniela 9:5-14 ʻokú ne poupouʻi ʻa e Tangilaulau 1:5 mo e 3:42 ʻi hono fakahaaʻi naʻe hoko mai ʻa e mamahí koeʻuhi ko e talangataʻa tonu ʻa e kakaí.
15. Ko e hā ʻa e “ngaahi ʻaho foʻou” ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tangilaulaú?
15 ʻOku fakalotomamahi moʻoni ʻa e tuʻunga fakamamahi ʻo Selusalemá! ʻI he lotolotonga ʻo e meʻá ni kotoa, ʻoku fakaongo mai ʻe he Tangilaulaú ʻa e tuipau ʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻa e ʻaloʻofa mo e meesi pea te ne manatuʻi ʻa Saione ʻo fakafoki mai ia. (Tangi. 3:31, 32; 4:22) ʻOkú ne fakamatalaʻi ʻa e ʻamanaki ki he “ngaahi ʻaho foʻou” hangē ko e ngaahi ʻaho ʻi he kuohilí ʻi he taimi naʻe pule ai ʻa Tuʻi Tēvita mo Solomone ʻi Selusalemá. ʻOku kei tuʻu ai pē ʻa e fuakava ʻa Sihova mo Tēvita ki ha puleʻanga taʻengatá! “Ko ʻene ngaahi mēsí ʻe ʻikai moʻoni ke ngata ia. ʻOku nau foʻou ʻi he pongipongi taki taha.” Pea te nau hokohoko atu ki he faʻahinga ʻoku nau ʻofa kia Sihová, kae ʻoua ke hoko ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa hono Puleʻanga māʻoniʻoní, ko e meʻamoʻui kotoa ʻoku moʻuí te nau kalanga ʻi he fakamālō: “Ko hoku ʻinasí ʻa Sihova.”—5:21, NW; 3:22-24, NW.
[Fakamatala ʻi lalo]
a 1952, ʻētitaʻi ʻe J. R. Dummelow, peesi 483.
b Studies in the Book of Lamentations, 1954, Norman K. Gottwald, peesi 31.