Ako Fika 4—Ko e Tohi Tapú mo Hono Tohi Fakamoʻoniʻangá
Ko e tupuʻanga ʻo e foʻi lea “Bible”; ko hono fakapapauʻi pe ko fē ʻa e ngaahi tohi ʻoku kau totonu ʻi he Laipeli Fakaʻotuá; talitekeʻi ʻo e ʻApokalifá.
KOEʻUHI ko e ngaahi Konga Tohi Tapu fakamānavaʻí ʻoku māʻunga lave ki ai ko e Bible (Tohi Tapu), ʻoku mahuʻinga ke fekumi ki he tupuʻanga mo e ʻuhinga ʻo e foʻi lea “Bible.” ʻOku tupu ia mei he foʻi lea faka-Kalisi ko e bi·bliʹa, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “ngaahi tohi iiki.” Ko e tupu leva eni mei he biʹblos, ko ha foʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e tafaʻaki ki loto ʻo e ʻakau ko e pepailó ʻa ia ʻi he kuonga muʻá naʻe ngaohi mei ai ha “pepa” ki he faitohí. (Ko e taulanga Finisia ko Kīpelí, ʻa ia naʻe hū mai ai ʻa e pepailó mei ʻIsipité, naʻe hoko ʻo ui ia ʻe he kau Kalisí ko Byblos.a) Ko e ngaahi fetuʻutaki faitohi kehekehe ʻi he faʻahinga naunau ko ʻení naʻe hoko ʻo ʻiloa ʻaki ʻa e foʻi lea ko e bi·bliʹa. Ko ia ai, naʻe hoko ʻa e bi·bliʹa ke ne fakamatalaʻi ha faʻahinga faitohi pē, ngaahi takainga tohi, ʻū tohi, ngaahi tohi fakamoʻoni, pe ngaahi konga Tohi Tapu pe naʻa mo ha laipeli tānekinga ʻo e fanga kiʻi tohi īkí.
2 ʻOku fakaʻohovalé, ko e foʻi lea “Bible” tonu ʻoku ʻikai ke faʻa maʻu ia ʻi he konga tohi ʻo e ngaahi liliu lea faka-Pilitānia pe ngaahi lea kehe ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Māʻoniʻoní. Kae kehe, ʻi he aʻu mai ki he senituli hono ua K.M., naʻe lave ai ki he tānekinga ʻo e ngaahi tohi fakamānavaʻi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ko e ta bi·bliʹa ʻi he lea faka-Kalisí. ʻI he Taniela 9:2 naʻe tohi ai ʻe he palōfitá: “Ko au Taniela naʻa ku ʻilo mei he ngaahi tohi . . .” (Fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku maʻu heni ʻe he Sepituakini ʻa e biʹblois, ko e faʻunga fakakalama pulula ia ʻo e biʹblos. ʻI he 2 Timote 4:13, naʻe tohi ai ʻe Paula: “Ke ke haʻu mo koe . . . pea mo e ngaahi tohi [faka-Kalisí, bi·bliʹa].” ʻI honau ngaahi faʻunga fakakalamá, ko e ongo foʻi lea faka-Kalisi ko e bi·bliʹon mo e biʹblos ʻoku hā ia ʻo laka hake ʻi he tuʻo 40 ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané pea ʻoku faʻa liliu ia ko e “(ngaahi) takainga tohi” pe “(ngaahi) tohi.” Naʻe ngāueʻaki ki mui ʻa e Bi·bliʹa ʻi he faka-Latiná ko ha foʻi lea singulali, pea mei he faka-Latiná, naʻe hoko mai ai ʻa e foʻi lea “Bible” ki he lea faka-Pilitāniá.
3 Ko e Folofola Ia ʻa e ʻOtuá. Neongo naʻe ngāueʻaki ʻa e kau tangata kehekehe ʻi hono hiki fakamānavaʻi ʻo iá pea toe ʻi ai mo e niʻihi kehe ne nau kau ʻi hono liliu ia mei he ngaahi muʻaki leá ki he ngaahi lea tohi ʻo e ʻaho ní, ko e Tohi Tapú, ʻi he ʻuhinga kakato tahá, ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, ko ʻene fakahā fakamānavaʻi ʻaʻana tonu ki he tangatá. Naʻe vakai pehē ki ai ʻa e kau tohi fakamānavaʻí tonu, ʻo hangē pē ko ia ʻoku hā tonu ʻi heʻenau ngāueʻaki ʻa e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “ʻoku hu atu mei he fofonga ʻo Sihova” (Teu. 8:3), “ngaahi folofola kotoa pe ʻa Sihova” (Sios. 24:27), “ngaahi tuʻutuʻuni ʻa Sihova” (Esela 7:11), “lao ʻa Sihova” (Sāme 19:7), “folofola ʻa Sihova” (Ai. 38:4), ‘folofola ʻa Sihova’ (Mt. 4:4), mo e ‘folofola tonu ʻa Sihova’ (1 Tes. 4:15).
KO E LAIPELI FAKAʻOTUA
4 Ko e meʻa ʻoku ʻilo ʻe he tangatá he ʻahó ni ko e Tohi Tapú ko hono moʻoní ko ha tānekinga ʻo e ngaahi tohi fakamānavaʻi fakaʻotua motuʻa. Naʻe faʻu mo fokotuʻutuʻu eni ʻi he faʻunga tohinima ʻo laka hake ʻi he vahaʻa taimi ko e senituli ʻe 16. Ko e kātoa fakataha ʻa e tānekinga ʻo e ngaahi tohi ko ʻení ʻoku faʻu ai ʻa e meʻa naʻe fakamatalaʻi lelei ʻe Selome ʻi he lea faka-Latiná ko e Bibliotheca Divina, pe ko e Laipeli Fakaʻotua. ʻOku maʻu ʻe he laipeli ko ʻení ha katiloka, pe fakahokohoko fakaʻofisiale ʻo e ngaahi tohi, ʻa ia ʻoku fakangatangata ki he ngaahi tohi ko ia ʻoku kau ki he siakale mo e tuʻunga makehe ʻo e laipeli ko iá. Ko e ngaahi tohi taʻefakamafaiʻi kotoa pē ʻoku fakamavaheʻi ia. Ko Sihova ko e ʻOtuá ʻa e Tauhi-Laipeli Lahí ʻa ia ʻokú ne fokotuʻu ʻa e tuʻunga ko ia ʻokú ne fakapapauʻi pe ko fē ʻa e ngaahi tohi ʻoku totonu ke fakakau ki aí. Ko ia ʻoku maʻu ʻe he Tohi Tapú ha katiloka pau ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tohi ʻe 66, ko e faʻu kotoa ia ʻa e laumālie māʻoniʻoni faitākiekina ʻo e ʻOtuá.
5 Ko e tānekinga, pe fakahokohoko, ʻo e ngaahi tohi naʻe tali ʻoku moʻoni pea ko e Tohi Tapu fakamānavaʻí ʻoku faʻa lave ki ai ko e canon (tohi fakamoʻoniʻanga) Tohi Tapu. ʻI he kamataʻangá, naʻe ngāueʻaki ai ʻa e vaʻa kahó (faka-Hepelū, qa·nehʹ) ko ha vaʻakau fua ʻo kapau naʻe ʻikai ke maʻu ha vaʻa papa. Naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko e ka·nonʹ ki ha “fua ʻo e ʻulungāangá” pea pehē ki he “feituʻu” naʻe fua ke hoko ko hono vāhenga-ngāué. (Kal. 6:16, NW; 2 Kol. 10:13, NW ) Ko ia, ko e ngaahi tohi fakamoʻoniʻangá ko e ngaahi tohi ko ia ʻoku moʻoni mo fakamānavaʻi pea taau ke ngāueʻaki ko ha meʻafua-hangatonu ki hono fakapapauʻi ʻa e tui, tokāteline, mo e ʻulungāanga totonú. Kapau ʻoku tau ngāueʻaki ʻa e ngaahi tohi ʻoku ʻikai ke “hangatonu” ʻo hangē ha afo palamú, ʻe ʻikai tonu ʻetau “langa,” pea ʻe tō ia ʻi he sivi ʻa e Tokotaha-Savea Pulé.
6 Fakapapauʻi ʻEnau Kau Moʻoní. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakahā fakaʻotua kuo fakapapauʻi ai ʻa e kau moʻoni ʻa e ngaahi tohi ʻe 66 ʻo e Tohi Tapú? ʻUluakí, kuo pau ke fekauʻaki ʻa e ngaahi tohí mo e ngaahi meʻa ʻa Sihova ʻi he māmaní, ko hono fakahanga ʻa e tangatá ki Heʻene lotú mo hono ueʻi ʻa e ʻapasia loloto ki Hono huafá pea ki Heʻene ngāué mo ʻEne ngaahi taumuʻa ʻi he māmaní. Kuo pau ke nau ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻo honau fakamānavaʻí, ʻa ia ko e ngaahi ngāue kinautolu ʻa e laumālie māʻoniʻoní. (2 Pita 1:21) Kuo pau ke ʻikai ha leleiʻia ki he manavahē taʻeʻuhingá pe lotu ki he meʻa fakatupú, ka ʻi hono kehé, ko ha leleiʻia ki he ʻofá mo e ngāue ʻa e ʻOtuá. Kuo pau heʻikai ke ʻi ai ha meʻa ʻi ha taha pē ʻo e ngaahi tohí tāutaha ʻe fepaki mo e feongoongoi fakalūkufuá, ka ʻi hono kehé, kuo pau ko e tohi taki taha, ʻi heʻene fāʻūtaha mo e ngaahi tohi kehé, ʻokú ne poupouʻi ʻa e tokotaha-faʻutohi pē ʻe taha, ʻa ia ko Sihova ko e ʻOtuá. Te tau toe ʻamanekina foki ʻa e ngaahi tohí ke nau ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻo e totonu ʻo aʻu ki he fanga kiʻi fakaikiiki siʻisiʻi tahá. ʻI he tānaki atu ki he ngaahi meʻa pau tefito ko ʻení, ʻoku toe ʻi ai mo e ngaahi fakahā papau kehe ʻo e fakamānavaʻí, pea ko ia ʻoku nau kau moʻoni leva, fakatatau ki he natula ʻo e ngaahi meʻa ʻi loto ʻi he tohi taki taha. Pehē foki, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga makehe ʻoku ngāueʻaki ia ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú pea ko e niʻihi ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻa ia ʻoku tokoni ki hono fakapapauʻi ʻo e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Tohi Tapú.
KO E NGAAHI KONGA TOHI TAPU FAKA-HEPELUÚ
7 ʻOku ʻikai totonu ke fakakaukau atu ko e tali ʻo e meʻa ko ia naʻe faʻuʻaki ʻa e Tohi Tapu fakamānavaʻí naʻe pau ke tatali kae ʻoua ke kakato ʻa e tohi fakamoʻoniʻanga faka-Hepeluú ʻi he senituli hono nima K.M. Ko e ngaahi tohi ʻa Mōsese ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá naʻe tali pē ia ʻi he kamataʻangá pē ʻe he kau ʻIsilelí ko e fakamānavaʻi, ʻa e tuʻunga faʻu-tohi fakaʻotua. ʻI he taimi naʻe kakato aí, naʻe faʻuʻaki ʻa e Penitātusí ʻa e tohi fakamoʻoniʻangá ʻo aʻu mai ki he taimi ko iá. Ko e toe ngaahi fakahā fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa ʻa Sihova kuo foaki ki he tangatá ʻi he malumalu ʻo e fakamānavaʻí ʻe fiemaʻu ke muimui totonu ki ai pea ke fehoanaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni tefito fekauʻaki mo e lotu moʻoní ʻa ia ʻoku fokotuʻu ʻi he Penitātusí. Kuo tau sio ki he moʻoni ʻa e meʻá ni ʻi heʻetau fakakaukau atu ki ha ngaahi tohi Tohi Tapu kehekehe, tautefito ʻi he fekauʻaki fakahangatonu ʻa e ngaahi tohí ni mo e kaveinga fisifisimuʻa ʻo e Tohi Tapú, ko hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová pea mo hono fakatonuhiaʻi ʻa hono tuʻunga-haú fakafou ʻi he Puleʻanga ʻi he malumalu ʻo Kalaisí, ʻa e Hako ʻo e Talaʻofá.
8 ʻOku tautefito ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻa e lahi fau ai ʻa e kikité. Ko Sihova tonu, fakafou ʻia Mōsese, naʻá ne tokonaki mai ʻa e makatuʻunga ki hono fakapapauʻi ʻa e tonu ʻa e kikité, pe naʻe mei he ʻOtuá moʻoni pe ʻikai, pea ʻoku tokoni ʻeni ke fakapapauʻi ai ʻa e kau moʻoni ʻa ha tohi fakaekikite. (Teu. 13:1-3; 18:20-22) Ko hano sivisiviʻi taki taha ʻa e ngaahi tohi fakaekikite ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú fakataha mo e Tohi Tapú fakalūkufua pea mo e hisitōlia fakaemāmaní ʻoku fakapapauʻi taʻetoeveiveiua ai ko e “lea” naʻa nau leaʻakí naʻe fai ia ʻi he huafa ʻo Sihová, ʻa ia naʻe “hoko pe hoko moʻoni,” tatau ai pē pe naʻe ʻi he founga kakato pe siʻisiʻi pe fakakonga ʻi heʻene fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻoku kei tuʻu mei he kahaʻú, pea naʻá ne fakatafokiʻi ʻa e kakaí ki he ʻOtuá. Ko hono aʻusia ʻa e ngaahi fiemaʻu ko ʻení ʻoku fakapapauʻi ai ʻa e kikité ʻoku moʻoni mo fakamānavaʻi.
9 Ko e ngaahi hiki lea naʻe fai ʻe Sīsū pea mo e kau tangata-tohi fakamānavaʻi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻoku tokonaki mai ai ha founga fakahangatonu ʻo hono fakapapauʻi ʻa e kau moʻoni ʻa e ngaahi tohi lahi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, neongo ko e fakafuofua ko ʻení ʻoku ʻikai ngāueʻaki ki ai kotoa, ko e fakatātaá, ko e tohi ʻa Esetá mo e Koheletí. Ko ia, ʻi he fakakaukau atu ki he meʻa fekauʻaki mo e kau moʻoni ki aí, ʻoku toe ʻi ai mo e moʻoniʻi meʻa mātuʻaki mahuʻinga ʻaupito ʻe taha kuo pau ke tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú, ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻoku kaunga ki he tohi fakamoʻoniʻanga Tohi Tapú fakakātoa. Hangē pē ko hono fakamānavaʻi ʻe Sihova ʻa e kau tangata ke nau tohi ʻa ʻene ngaahi fetuʻutaki fakaʻotuá ko honau fakahinohino, langa hake, mo e fakalototoʻa ʻi he lotu mo e ngāue kiate iá, ko ia ʻoku ʻuhinga lelei ke pehē ʻe tataki mo fakahinohino ʻe Sihova ʻa hono fakafehoanaki lelei ʻo e ngaahi tohi fakamānavaʻí pea mo hono fakapapauʻi ʻa e tohi fakamoʻoniʻanga Tohi Tapú. Te ne fai ʻeni koeʻuhi ke ʻoua ʻe toe ʻi ai ha veiveiua ki he meʻa naʻe faʻuʻaki ʻene Folofola ʻo e moʻoní pea mo e meʻa te ne fokotuʻu ʻa e laine fua tuʻuloa ʻo e founga-lotu moʻoní. Ko e moʻoni, ko e founga pē ʻeni ʻe taha ʻe lava ai ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní ke hokohoko atu hono maʻu ʻa e ‘fakatupufoʻou ʻo fou ʻi he folofola ʻa e ʻOtuá’ pea malava ke fakamoʻoniʻi ai “ko e folofola ʻa Sihová ʻoku tolonga ʻo taʻengata.”—1 Pita 1:23, 25, NW.
10 Ko Hono Fokotuʻu ʻa e Tohi Fakamoʻoniʻanga Faka-Hepeluú. ʻOku fakaongoongoleleiʻi ʻe he talatukufakaholo faka-Siú ʻa ʻĒsela ʻi hono kamata ʻa hono tātānaki mo fakakatiloka ʻa e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, pea ʻokú ne pehē naʻe fakakakato ʻeni ʻe Nehemaia. Ko hono moʻoní, naʻe mateuteu lelei ʻa ʻĒsela ki he ngāue peheé, ʻi heʻene hoko tonu ko e taha ʻo e kau tohi Tohi Tapu fakamānavaʻí pea pehē ki he tuʻunga ko ha taulaʻeiki, tokotaha poto mataotao, pea ko e tokotaha hiki-tatau fakaʻofisiale ʻo e ngaahi tohi toputapú. (Esela 7:1-11) ʻOku ʻikai ha ʻuhinga ke veiveiua ai ki he vakai fakaetalatukufakaholo ko e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú naʻe fokotuʻu maʻu ia ʻi he aʻu mai ki he ngataʻanga ʻo e senituli hono nima K.M.
11 ʻOku tau fakahokohoko he ʻahó ni ʻa e ngaahi tohi ʻe 39 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú; ko e tohi fakamoʻoniʻanga fakaetalatukufakaholo faka-Siú, neongo ʻoku fakakau ai ʻa e ngaahi tohi tatau pē ko ʻení, ʻoku lau kinautolu ia ʻoku 24 pē. Ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ʻe niʻihi, ʻi hono ʻai fakatahaʻi ʻa Lute mo e Fakamāú pea mo e Tangilaulaú mo Selemaiá, ʻoku lau ai ʻa e lahi ia ʻo e ngaahi tohí ʻo 22 pē, neongo ʻoku nau kei maʻu pē ʻa e ngaahi tohi tatau tofu pē ʻoku kau ki he tohi fakamoʻoniʻangá.b Naʻe ʻai ai ʻe he meʻá ni ʻa e lahi ʻo e ngaahi tohi fakamānavaʻí ʻo lahi tatau pē mo e ngaahi mataʻitohi ʻi he ʻalafapeti faka-Hepeluú. Ko e meʻa ʻoku hoko haké ko e fakahokohoko ia ʻo e ngaahi tohi ʻe 24 ʻo fakatatau ki he tohi fakamoʻoniʻanga fakaetalatukufakaholo faka-Siú:
Ko e Laó (Ko e Penitātusí)
1. Senesi
2. Ekisoto
3. Livitiko
4. Nomipa
5. Teutalonome
Ko e Kau Palōfitá
6. Siosiua
7. Fakamaau
8. Samiuela (ʻUluaki mo e Ua fakataha ko e tohi ʻe taha)
9. Tuʻi (ʻUluaki mo e Ua fakataha ko e tohi ʻe taha)
10. Aisea
11. Selemaia
12. Isikeli
13. Ko e Kau Palōfita ʻe Toko Taha-Uá (Hosea, Sioeli, Emosi, Opataia, Siona, Maika, Nehumi, Hapakuke, Sefanaia, Hakeai, Sakalaia, mo Malakai, ko e tohi ʻe taha)
Ko e Ngaahi Tohí (Hesiōkalafā)
14. Sāme
15. Palovepi
16. Siope
17. Hiva ʻo e Hiva
18. Lute
19. Tangilaulau
20. Koheleti
21. Eseta
22. Taniela
23. Esela (Nehemaia fakatahaʻi ia mo Esela)
24. Kalonikali (ʻUluaki mo e Ua fakataha ko e tohi ʻe taha)
12 Ko e katiloka ʻeni, pe tohi fakamoʻoniʻanga, ʻa ia naʻe tali ʻe Kalaisi Sīsū pea mo e muʻaki fakatahaʻanga Kalisitiané ko e Tohi Tapu fakamānavaʻí. Ko e ngaahi tohi pē ko ʻení naʻe hiki lea mei ai ʻa e kau hiki tohi fakamānavaʻi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pea ʻi hono fakahoko ʻa e ngaahi hiki lea peheé ʻaki ʻa e kupuʻi lea hangē ko e “hange ko ia kuo tohi,” naʻa nau fakapapauʻi ai ʻa e ngaahi meʻá ni ko e Folofola ʻa e ʻOtuá. (Loma 15:9) Ko Sīsū, ʻi heʻene lea ʻo fekauʻaki mo e Tohi Tapu kakato fakamānavaʻi naʻe hiki ʻo aʻu mai ki he taimi ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú, naʻá ne lave ai ki he ngaahi meʻa naʻe lēkooti ʻi “he Lao ʻa Mosese, mo e Tohi Palofita, mo e Tohi Sāme.” (Luke 24:44) Ko e ‘Sāmé’ heni, ʻi he tuʻunga ko e ʻuluaki tohi ʻo e Hesiōkalafaá, ʻoku ngāueʻaki ia ʻi he lave ki he konga fakakātoa ko ʻení. Ko e tohi fakahisitōlia fakamuimui ke fakakau ʻi he tohi fakamoʻoniʻanga Hepeluú ko e tohi ʻa Nehemaiá. ʻOku hā ko e meʻá ni naʻe ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá he ko e tohi pē ko ʻení ʻokú ne ʻomai ʻa e kamataʻanga ki hono fakafika ʻo e kikite tuʻu-ki-muʻa ʻa Taniela ʻo pehē “mei he ʻalu atu ʻa e fekau ke fokotuʻu foʻou mo langa ʻa Selusalema” ʻo aʻu ki he haʻu ʻa e Mīsaiá ʻe ʻi ai ha vahaʻa taimi ko e ngaahi uike fakaekikite ʻe 69. (Tan. 9:25; Nehe. 2:1-8; 6:15) ʻOku toe ʻomai ʻe he tohi ʻa Nehemaiá ʻa e puipuituʻa fakahisitōlia ki he fakamuimui taha ʻo e ngaahi tohi fakaekikité, ko Malakai. Ko e kau ko ia ʻa Malakai ki he tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Tohi Tapu fakamānavaʻí ʻoku ʻikai malava ke toe fai ha veiveiua ki ai, koeʻuhi naʻa mo Sīsū, ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, naʻá ne faʻa lave lahi ki ai. (Mt. 11:10, 14) Neongo ʻoku fai ʻa e ngaahi hiki lea meimei tatau mei he lahi taha ʻo e ngaahi tohi ʻo e tohi fakamoʻoniʻanga faka-Hepeluú, ʻa ia naʻe tohi kotoa ia ki muʻa ʻia Nehemaia mo Malakaí, ko e kau tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻoku ʻikai haʻanau hiki lea mei ha taha pē ʻo e ngaahi tohi ʻoku taku naʻe fakamānavaʻi ʻa ia naʻe tohi hili ʻa e taimi ʻo Nehemaia mo Malakaí ʻo aʻu mai ki he taimi ʻo Kalaisí. ʻOku fakapapauʻi ai ʻe he meʻá ni ʻa e vakai fakaetalatukufakaholo ʻa e kau Siú, pea pehē ki he tui ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senituli T.S., ko e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Tohi Tapu Hepeluú naʻe ngata ia ʻi hono tohi ʻo Nehemaia mo Malakaí.
NGAAHI TOHI FAKAʻAPOKALIFA ʻO E NGAAHI KONGA TOHI TAPU FAKA-HEPELUÚ
13 Ko e hā ʻa e ngaahi tohi Fakaʻapokalifá? Ko e ngaahi tohi ʻeni ʻa ia kuo fakakau ʻe ha faʻahinga ʻi he ngaahi Tohi Tapu ʻe niʻihi ka naʻe fakataleʻi ia ʻe he niʻihi kehe koeʻuhi ʻoku ʻikai te nau ʻomai ha fakamoʻoni ki hano fakamānavaʻi kinautolu ʻe he ʻOtuá. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e a·poʹkry·phos ʻoku ʻuhinga ia ki he ngaahi meʻa ʻoku “fakafufū.” (Mk. 4:22; Luke 8:17; Kol. 2:3) ʻOku ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ki he ngaahi tohi ʻa e tuʻunga faʻu-tohi pe maʻuʻanga fakamatala fakaʻalongaua, pe ko e ngaahi tohi, ʻa ia neongo ʻoku fakakaukau atu ki ai ʻoku mahuʻinga ki he lautohi fakafoʻituituí, ʻoku halaʻatā ia he fakamoʻoni ki hano fakamānavaʻi fakaʻotua. Ko e ngaahi tohi peheé naʻe tuku mavahe pea ʻikai ke lau fakahāhā ia, ko ia ko e foʻi fakakaukau ʻo e “fakafufū.” ʻI he Kōsilio ʻo Carthage, ʻi he 397 T.S., naʻe fokotuʻu ai ke tānaki ʻa e fitu ʻo e ngaahi tohi Fakaʻapokalifá ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, fakataha mo e ngaahi tānaki ki he ongo tohi ʻoku kau ʻi he tohi fakamoʻoniʻanga ʻa Eseta mo Tanielá. Kae kehe, naʻe toki aʻu mai pē ki mui ki he 1546, ʻi he Kōsilio ʻo Trent, naʻe toki fakapapauʻi papau ai ʻe he Siasi Katolika Lomá ʻa hono tali ʻo e ngaahi tohi tānaki mai ko ʻení ki he katiloka ʻo e ngaahi tohi Fakatohitapú. Ko e ngaahi tohi ne tānaki mai ko ʻení ko Tōpiti, Siutiti, ko e ngaahi tānaki fakalahi kia Eseta, Poto, ʻEkelesiatikusi, Paluki, ngaahi tohi ʻe tolu ʻo tānaki kia Taniela, ʻUluaki Makapeo, mo e Ua Makapeo.
14 Ko e tohi ʻUluaki Makapeó, neongo ʻoku ʻikai ʻaupito ke lau ia ko ha tohi fakamānavaʻi, ʻoku ʻi ai ʻa e fakamatala ʻoku mahuʻinga fakahisitōlia. ʻOkú ne ʻomai ha fakamatala ki he fāinga ʻa e kau Siú ki ha tauʻatāina he lolotonga ʻa e senituli hono ua K.M. ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-taki ʻa e fāmili fakataulaʻeiki ʻo e kau Makapeó. Ko e toenga ʻo e ngaahi tohi Fakaʻapokalifá ʻoku fonu ʻi he ngaahi talatupuʻa mo e ngaahi meʻa fakafaʻahikehe pea lahi fau ʻene ngaahi halá. Naʻe ʻikai ʻaupito ha lave ia kiate kinautolu pe ko ha hiki lea mei ai ʻa Sīsū pe ko e kau tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané.
15 Ko e faihisitōlia Siu ko Feleviasi Siosifasi, ʻo e ʻuluaki senituli T.S., ʻi heʻene tohi ko e Against Apion (I, 38-41 [8]), ʻoku lave ai ki he kotoa ʻo e ngaahi tohi naʻe ʻiloʻi ʻe he kau Hepeluú ʻoku toputapú. Naʻá ne tohi: “ʻOku ʻikai te mau maʻu ha ngaahi tohi taʻehuʻufataha ʻe laui mano, ʻoku nau fepakipaki. Ko ʻemau ngaahi tohí, ʻa ē ʻoku fakamafaiʻi totonú, ʻoku ua mo ua-noa [ko e tatau ia ʻo ʻetau tohi ʻe 39 ʻi he ʻaho ní, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he palakalafi 11], pea ʻoku ʻi ai ʻa e lēkooti ʻo e taimí kotoa. Fekauʻaki mo e ngaahi tohí ni, ko e nima ai ko e ngaahi tohi ʻa Mōsesé, ʻoku faʻuʻaki ʻa e ngaahi lao mo e hisitōlia fakaetalatukufakaholo mei he fanauʻi ʻo e tangatá ʻo aʻu mai ki he mate ʻa e tokotaha foaki-laó. . . . Mei he mate ʻa Mōsesé ʻo aʻu mai kia ʻAtasease, ʻa ia naʻá ne fetongi ʻa Sease ʻi he tuʻunga ko e tuʻi ʻo Pēsiá, ko e kau palōfita ki mui ʻia Mōsesé naʻa nau tohi ʻa e hisitōlia ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi honau taimi ʻo kinautolú ʻi he ngaahi tohi ʻe hongofulumātolu. Ko e toenga leva ʻo e ngaahi tohi ʻe faá ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi himi ki he ʻOtuá mo e ngaahi foʻi akonaki ki he ʻulungāanga ʻo e moʻui fakaetangatá.” Ko ia, ʻoku fakahaaʻi ʻe Siosifasi ko e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú naʻe ʻosi fuoloa pē hono fokotuʻu maʻu ʻoʻona ki muʻa ia ʻi he ʻuluaki senituli T.S.
16 Ko e mataotao Fakatohitapu ko Selomé, ʻa ia naʻá ne fakakakato ʻa e liliu Vulikeita Latina ʻo e Tohi Tapú ʻi he 405 T.S. nai, naʻá ne fakamatematē ʻi heʻene fakakaukau ki he ngaahi tohi Fakaʻapokalifá. ʻI he hili hono fakahokohoko ʻa e ngaahi tohi fakamānavaʻí, ʻo ngāueʻaki ʻa e lau tatau pē mo Siosifasí, ʻo fakafika ai ʻa e ngaahi tohi fakamānavaʻi ʻe 39 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ko e 22 pē, ʻokú ne tohi ʻi heʻene talateu ki he ngaahi tohi ʻa Sāmiuelá mo e ngaahi Tuʻí ʻi he Vulikeita: “Ko ia ai, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tohi ʻe uofulumāua . . . Ko e talateu ko ʻeni ʻo e ngaahi Konga Tohi Tapú ʻe lava ke hoko ia ko ha fakaofiofi mālohi ki he ngaahi tohi kotoa pē ko ia ʻoku tau liliu mei he faka-Hepeluú ki he faka-Latiná; koeʻuhi ke tau ʻilo nai ai ko e hā pē ha meʻa ʻoku mahulu atu mei he ngaahi meʻá ni kuo pau ke ʻai ia ki he ʻapokalifá.”
KO E NGAAHI KONGA TOHI TAPU FAKA-KALISI KALISITIANÉ
17 ʻOku taukaveʻi ʻe he Siasi Katolika Lomá ʻa e fatongia ki hono fakapapauʻi pe ko e fē ʻa e ngaahi tohi naʻe totonu ke fakakau ʻi he tohi fakamoʻoniʻanga Tohi Tapú, pea ʻoku fai ʻa e lave ki he Kōsilio ʻo Carthage (397 T.S.), ʻa ia naʻe faʻu ai ha katiloka ʻo e ngaahi tohí. Kae kehe, ko e tafaʻaki fehangahangaí ʻoku moʻoní, koeʻuhi ko e tohi fakamoʻoniʻangá, ʻo kau ai ʻa e fakahokohoko ʻo e ngaahi tohi ʻoku faʻuʻaki ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, naʻe ʻosi maau ia ʻi heʻene aʻu mai ki he taimi ko iá, ʻa ia naʻe ʻikai mei ha tuʻutuʻuni ʻa ha faʻahinga kōsilio pē, ka ʻi he tataki ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá—ʻa e laumālie tatau pē ko ia naʻá ne fakamānavaʻi ʻa hono tohi ʻo e ngaahi tohi ko iá ʻi he ʻuluaki taimí. Ko e fakamoʻoni ʻa e kau hiki katiloka taʻefakamānavaʻi ki muí ʻoku mahuʻingá pē ʻi heʻenau fakamoʻoniʻi ʻa e tohi fakamoʻoniʻanga ʻa e Tohi Tapú, ʻa ia naʻe fakamafaiʻi ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá.
18 Ko e Fakamoʻoni ʻo e Muʻaki Ngaahi Katiloká. Ko ha sio fakavave ki he saati fekauʻaki mo iá ʻoku fakahaaʻi mai ai ko e niʻihi ʻo e ngaahi katiloka ʻo e senituli hono fā ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Kalisitiané, naʻe lau hono ʻahó ki muʻa ia ʻi he kōsilio ʻoku lave ki ai ʻi ʻolungá, ʻoku fehoanaki mātē ia mo ʻetau tohi fakamoʻoniʻanga lolotongá, pea ʻoku liʻaki ʻe he ngaahi katiloka ʻe niʻihi ʻa e tohi Fakahaá pē. Ki muʻa he ngataʻanga ʻo e senituli hono uá, naʻe tali ʻi māmani lahi ʻa e ngaahi Kōsipeli ʻe faá, Ngāue, pea mo e ngaahi tohi ʻe 12 ʻa e ʻapositolo ko Paulá. Ko ha niʻihi pē ʻo e ngaahi tohi iiki angé naʻe fai ʻa e fakaʻalongaua ki ai ʻi he ngaahi tafaʻaki ʻe niʻihi. ʻOku hangehangē naʻe peheé koeʻuhi ko e ngaahi tohi peheé naʻe fakangatangata ʻenau ʻuluaki viló ʻi ha faʻahinga ʻuhinga pea fiemaʻu ai ha taimi lōloa ke hoko ʻo tali ia ʻokú ne kau moʻoni ki he tohi fakamoʻoniʻangá.
19 Ko e taha ʻo e ngaahi muʻaki katiloka mahuʻinga tahá ko e kongokonga naʻe maʻu ʻe L. A. Muratori ʻi he Laipeli Ambrosian ʻi Mīlani, ʻĪtali, pea naʻá ne pulusi ʻi he 1740. Neongo ʻoku mole ʻa e kamataʻangá ia, ko ʻene lave kia Luke ko e Kōsipeli hono tolú iá ʻoku hā ai naʻá ne ʻuluaki lave kia Mātiu mo Maʻake. Ko e Kongokonga Faka-Mulatolí, ʻa ia ʻoku ʻi he faka-Latiná, ʻoku lau ʻaho ia ki he konga ki mui ʻo e senituli hono ua T.S. Ko ha tohi mātuʻaki mahuʻinga ʻaupito ia, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he liliu fakakonga ko ʻeni ʻoku hoko haké: “Ko e tohi hono tolu ʻo e Kōsipelí ʻoku fakatatau ia kia Luke. Ko Luke, ʻa e toketā ʻiloá, naʻá ne tohi ia ʻi hono hingoa pē ʻoʻoná . . . Ko e tohi hono fā ʻo e Kōsipelí ko Sione ia, ko e taha ʻo e kau ākongá. . . . Pea ko ia ai, ko e tui ʻa e kau tuí ʻoku ʻikai ha fepakipaki, neongo ʻa e ngaahi filifili kehekehe ʻoku ʻomai mei he ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻi he ngaahi tohi tāutaha ʻo e ngaahi Kōsipelí, koeʻuhi ʻi he kotoa [ʻo kinautolú] ʻi he malumalu ʻo e tataki pē taha ʻa e Laumālié ʻoku felāveʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa mo hono ʻaloʻí, ko ʻene faingataʻaʻiá, toetuʻú, fetalanoaʻaki mo ʻene kau ākongá, mo ʻene hā tuʻo ua, ko e ʻuluakí ʻi he ongoʻi hāea tupu mei hono paetaku, ʻa ia naʻe hoko, pea ko hono uá ʻi he lāngilangi ʻo e mafai fakatuʻí, ʻa ia kuo fanongonongo atu, ʻoku teu ke hoko maí. Ko ia, he meʻa fakaofo ē ko ia kapau ʻoku fakamoʻoniʻi mātuʻaki huʻufataha ʻe Sione ʻi heʻene ngaahi ʻipiselí ʻa e ngaahi meʻá ni, ʻo pehē tonu: ‘ko e meʻa kuo mau mātā ʻaki homau matá, pea fanongoa ʻaki homau telingá, pea ko homau ongo nimá kuo ngāue ki ai, ko e ngaahi meʻa ia kuo mau tohí.’ Ko ia ʻokú ne taukaveʻi ʻoku ʻikai ko ha sio tonu pē ia ka ko ha toe tokotaha fanongo tonu mo faifakamatala ʻo e kotoa ʻo e ngaahi meʻa fakaofo ʻa e ʻEikí, ʻi honau hokohokó. ʻIkai ko ia pē, ko e ngaahi ngāue ʻa e kau ʻapositoló kotoa ʻoku hiki ia ʻi he tohi ʻe taha. Naʻe faʻu [pehē] kinautolu ʻe Luke maʻa tangataʻeiki Tiofilusi . . . Ko e ngaahi ʻipiseli leva ʻa Paulá, ko e tuʻunga ʻoku nau ʻi aí, feituʻu naʻe haʻu mei aí pea mo e ʻuhinga naʻe ʻomai ai kinautolú, ʻoku nau fakahaaʻi mahino kiate ia ko ē ʻe mahino ki aí. ʻUluakí naʻá ne fai ha tohi lōloa ki he kau Kolinitoó ke taʻofi ʻa e ʻalu hē he tokāteline halá, pea ki he kau Kalētiá [ʻo fakafepakiʻi] ʻa e kamú, pea ki he kau Lomá ki he hokohoko ʻo e ngaahi Konga Tohi Tapú, ʻo toe fakahā ko Kalaisi ʻa e meʻa tefito ʻiate kinautolú—ʻa ia ko e meʻa taki taha ko iá ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ke tau lāulea ki ai, ʻi he mahino ko e ʻApositolo faitāpuekina ko Paulá tonu, ʻi heʻene muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e tokotaha naʻá ne fetongi ko Sioné, ʻoku tohi ki he ngaahi siasi ʻe fitu mātē pē ʻi honau hingoá ʻi he fakahokohoko ko ʻení: ki he kau Kolinitoó (ʻuluaki), ki he kau ʻEfesoó (ko hono ua), ki he kau Filipaí (ko hono tolu), ki he kau Kolosé (ko hono fā), ki he kau Kalētiá (ko hono nima), ki he kau Tesalonaiká (ko hono ono), ki he kau Lomá (ko hono fitú). Ka neongo ʻokú ne tohi tuʻo ua koeʻuhi ko e fakatonutonu ki he kau Kolinitoó mo e kau Tesalonaiká, ko e siasi pē ia ʻe taha ʻoku mafola atu ʻi he māmaní kotoa ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ia [?ko e fakatātaá, ʻe he tohi lōfitu ko ʻení]; pea toe pehē kia Sione ʻi he Meʻa Fakahaá, neongo ko ʻene tohi ki he ngaahi siasi ʻe fitu, ka ko e lea ki he fakakātoa. Ka [naʻá ne fai ha tohi] ʻe taha ʻi he ongoʻi mo e ʻofa kia Filimone, pea taha kia Taitusi, pea ua kia Tīmote; [pea ko e ngaahi tohí ni] ʻoku fakatoputapuʻi ia ʻi he tuʻunga fakaʻapaʻapaʻi mahuʻinga ʻo e Siasí. . . . ʻIkai ngata aí, ko ha ʻipiseli ʻa Siutasi pea mo e ua ʻoku uiʻaki ʻa e hingoa ʻo Sioné ʻoku lau mo ia . . . ʻOku tau maʻu ʻa e ongo meʻa fakahā ʻa Sione mo Pitá pē, ʻa ia [ko hono uá] ʻoku ʻikai ke fie lau ia ʻe he niʻihi ʻo kitautolu ʻi he siasí.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Vol. VIII, peesi 56.
20 ʻOku fakatokangaʻi ko e ofi ko ia ki he ngataʻanga ʻo e Kongokonga Faka-Mulatolí, ʻoku lave ai ki he ongo ʻipiseli pē ʻe ua ʻa Sioné. Kae kehe, ʻi he tuʻunga ko ʻení, ko e ʻenisaikolopētia ʻoku lave ki ai ʻi ʻolungá, ʻi he peesi 55, ʻoku pehē ai ko e ongo ʻipiseli ko ʻeni ʻa Sioné “ʻoku pau ko hono uá pē mo hono tolú, ʻa ia ko e tokotaha-tohí ʻokú ne ui pē ia ai ‘ko e motuʻa.’ ʻI hono ʻosi fai ʻa e fakafeangai ki he ʻuluakí, neongo naʻe fāinoa pē, ʻi he fekauʻaki mo e Kōsipeli Hono Faá, pea mo hono fanongonongo ai ʻa ʻene tui taʻetoefehuʻia ko e tupu ʻa e meʻa ko iá meia Sioné, naʻe ongoʻi ʻe he tokotaha-faʻutohí ʻa ʻene malava heni ke ʻai pē ia ki he ongo tohi iiki angé.” ʻI he fekauʻaki mo e hā ngali ʻikai ha lave ʻe taha ki he ʻuluaki ʻipiseli ʻa Pitá, ʻoku hoko atu ʻa e maʻuʻanga fakamatalá ni: “Ko e ʻuhinga fakamahalo lelei tahá pē ko e mole ko ia ha ngaahi foʻi lea siʻi, mahalo pē ko ha foʻi laine, ʻa ia naʻe maʻu ai ʻa e I Pitá pea mo e Meʻa Fakahā ʻa Sioné.” Ko ia ai, mei he tuʻunga ʻo e Kongokonga Faka-Mulatolí, ʻoku fakaʻosiʻaki ʻe he ʻenisaikolopētia ko ʻení, ʻi he peesi 56: “Ko e Fuakava Foʻoú ʻoku lau naʻe faʻu moʻoni ʻaki ia ʻa e Kōsipeli ʻe faá, ko e tohi Ngāue, ngaahi ʻipiseli ʻe hongofulumātolu ʻa Paulá, ko e Meʻa Fakahā ʻa Sioné, ko ʻene ʻipiseli nai ʻe tolú, Siutasi, pea mo e I Pita nai, lolotonga iá naʻe teʻeki ai ke ʻosi ʻa e fakafepaki ki he toe tohi ʻe taha ʻa Pitá.”
21 Ko ʻOliseni, ʻi he taʻu 230 T.S. nai, naʻá ne tali ai ki he lotolotonga ʻo e ngaahi Konga Tohi Tapu fakamānavaʻí ʻa e tohi Hepeluú mo Semisi, ʻoku fakatou pulia ia mei he Kongokonga Faka-Mulatolí. Neongo ʻokú ne fakahaaʻi naʻe veiveiua ʻa e niʻihi ki hona tuʻunga tohi fakaefakamoʻoniʻangá, ʻoku toe fakahaaʻi ʻe he meʻá ni ʻi he aʻu mai ki he taimi ko ení, ko e kau moʻoni ʻa e lahi taha ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí naʻe tali ia, ko e tokosiʻi pē naʻe veiveiua fekauʻaki mo e niʻihi ʻo e fanga kiʻi ʻipiseli naʻe ʻikai loko ʻiloá. Ki mui mai, ko ʻAfenesiesi, Selome, mo ʻAokositaine naʻa nau fakamoʻoni ki he ngaahi fakamulituku ʻo e ngaahi fakahokohoko ki muʻá ʻaki hono fakamatalaʻi ko e tohi fakamoʻoniʻangá ʻa e tohi tatau pē ʻe 27 ko ia ʻoku tau lolotonga maʻú.c
22 Ko e konga lahi ʻo e ngaahi katiloka ʻi he sātí ko e ngaahi fakahokohoko pau ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e ngaahi tohi naʻe tali ko e tohi fakamoʻoniʻangá. Ko e ngaahi tohi ʻa ʻIleniasi, Kelemeni ʻo ʻAlekisanituliá, Tetuliane, mo ʻOlisení ʻoku kakato mei he ngaahi hiki lea naʻa nau faí, ʻa ia ʻoku hā ai ʻa e anga ʻo ʻenau fakakaukau atu ki he ngaahi tohi naʻa nau lave ki aí. Ko e toe ngaahi fakalahi ʻeni mei he ngaahi lēkooti ʻa e faihisitōlia motuʻa ko ʻIusepiasi. Kae kehe, ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ko e kau hiki tohí ni ʻoku ʻikai te nau lave ki ha ngaahi tohi pau ʻi he tohi fakamoʻoniʻangá ʻoku ʻikai fakakikihiʻi ai ʻa ʻenau kau moʻoní. Naʻe ʻikai pē ke nau lave kinautolu ki ai ʻi heʻenau ngaahi tohí ko haʻanau fili pē ke fai pehē pe koeʻuhi pē ko e ngaahi tuʻunga-lea naʻe fai ki ai ʻa e lāuleá. Ka ko e hā ʻoku ʻikai te tau maʻu ai ʻa e ngaahi fakahokohoko tonu mātē ki muʻa ange ʻi he Kongokonga Faka-Mulatolí?
23 Naʻe toki hoko pē ʻi he taimi ʻo e kau fakaanga hangē ko Māsoní naʻe hoko mai ʻi he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono ua T.S. naʻe malanga hake ai ha fakakikihi pe ko e fē ʻa e ngaahi tohi ʻoku totonu ke tali ʻe he kau Kalisitiané. Naʻe faʻu ʻe Māsoni ʻa ʻene tohi fakamoʻoniʻanga pē ʻaʻana ke feʻungamālie mo ʻene ngaahi tokāteliné, ʻo toʻo pē ha konga pau ʻo e ngaahi tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá pea mo ha tuʻunga faʻu fakalelei ʻo e Kōsipeli ʻa Luké. Ko ʻeni, fakataha mo e ngaahi tohi lahi fakaʻapokalifa naʻe movete takai ʻi he māmaní kotoa ʻi he taimi ko iá, naʻe taki atu ki he fakamatala ʻa e kau faʻu katiloká pe ko e fē ʻa e ngaahi tohi naʻa nau tali ko e tohi fakamoʻoniʻangá.
24 Ngaahi Tohi Fakaʻapokalifá. ʻOku fakapapauʻi ʻe he fakamoʻoni ʻi he loto tohí ʻa e vahevahe mahino naʻe fai ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi tohi Kalisitiane fakamānavaʻí mo e ngaahi tohi naʻe loi pe taʻefakamānavaʻí. ʻOku māʻulalo lahi ange ʻa e ngaahi tohi Fakaʻapokalifá pea ʻoku faʻa fakamahalo mo fakatamaiki. ʻOku lahilahi ʻenau halá.d Fakatokangaʻi ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻeni ʻa e kau mataotaó ki he ngaahi tohi taʻefakamoʻoniʻanga ko ʻení:
“ʻOku ʻikai toe fehuʻia ʻa hono fakamavaheʻi kinautolu ʻe ha taha mei he Fuakava Foʻoú: kuo nau fai ia maʻanautolu.”—M. R. James, The Apocryphal New Testament, peesi xi, xii.
“Kuo pau pē ke tau fakahoa ʻetau ngaahi tohi Fuakava Foʻoú fakalūkufua ki he ngaahi tohi kehe peheé ke tau ʻilo ai ʻa e fālahi ʻa e vahaʻa ko ia ʻokú ne fakamavaheʻi kinautolu mei aí. Ko e ngaahi kōsipeli taʻefakamoʻoniʻangá, ʻoku faʻa pehē fekauʻaki mo ia, ko hono moʻoní, ko e fakamoʻoni lelei taha kinautolu ki he ngaahi tohi ʻoku kau moʻoní.”—G. Milligan, The New Testament Documents, peesi 228.
“ʻOku ʻikai pē malava ke pehē fekauʻaki mo ha foʻi tohi ʻe taha naʻe fakatolonga mai kiate kitautolu mei he muʻaki vahaʻa taimi ʻo e Siasi ʻi tuʻa mei he Fuakava Foʻoú ʻe lava ke tānaki totonu mai ia he ʻahó ni ki he Tohi Fakamoʻoniʻangá.”—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, peesi 24.
25 Kau Hiki Tohi Naʻe Fakamānavaʻi. ʻOku mahuʻinga ʻa e toe poini ko ʻení. Ko e kotoa ʻo e kau hiki tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané naʻa nau feohi vāofi ʻi ha faʻahinga founga mo e muʻaki kulupu pule ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻa ia naʻe kau ki ai ʻa e kau ʻapositolo naʻe fili ʻe Sīsuú tonu. Ko Mātiu, Sione mo Pita naʻa nau ʻi he lotolotonga ʻo e muʻaki kau ʻapositolo ʻe toko 12, pea ko Paula naʻe toki fili ia ki mui ko ha ʻapositolo ka naʻe ʻikai lau ia ko e taha ʻo e toko 12.e Neongo naʻe ʻikai ke ʻi ai ʻa Paula ʻi hono huaʻi makehe hifo ʻa e laumālié ʻi he Penitekosí, naʻe ʻi ai ʻa Mātiu, Sione mo Pita, fakataha mo Sēmisi mo Siutasi pea mo Maʻake nai. (Ng. 1:13, 14) ʻOku lau fakahangatonu ʻe Pita ʻa e ngaahi tohi ʻa Paulá ʻo fakatahaʻi mo e “ngaahi konga kehe ʻo e Tohitapu.” (2 Pita 3:15, 16) Ko Maʻake mo Luke ʻa e ongo feohi vāofi mo e kaungā fononga ʻo Paula mo Pitá. (Ng. 12:25; 1 Pita 5:13; Kol. 4:14; 2 Tim. 4:11) Ko e kotoa ʻo e kau hiki tohi ko ení naʻe fakakoloaʻaki ʻa e ngaahi mafai fakaemana ʻe he laumālie māʻoniʻoní, pe ʻi hono huaʻi makehe hifo ʻo hangē ko ia naʻe hoko ʻi he Penitekosí pea mo e taimi naʻe tafoki ai ʻa Paulá (Ng. 9:17, 18) pe, ʻoku ʻikai ha toe veiveiua naʻe hangē ko ia naʻe ʻi he tuʻunga ʻo Luké, naʻe hoko ia ʻi hono hilifaki nima ʻe he kau ʻapositoló. (Ng. 8:14-17) Ko hono tohi kotoa ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané naʻe kakato ia ʻi he lolotonga ʻa e taimi naʻe ngāue ai ʻa e ngaahi meʻaʻofa makehe ʻa e laumālié.
26 Ko e tui ki he ʻOtua māfimafi-aoniú, ʻa ia ko e Tokotaha-Fakamānavaʻi mo e Tokotaha-Fakatolonga ʻo ʻene Folofolá, ʻoku ʻai ai kitautolu ke tau loto-falala ko Ia ʻa e tokotaha kuó ne tataki ʻa hono fakatahatahaʻi fakataha ʻo hono ngaahi konga kehekehé. Ko ia ʻoku tau tali ʻi he loto-falala ʻa e ngaahi tohi ʻe 27 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané fakataha mo e tohi ʻe 39 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ko e Tohi Tapu pē ʻe taha, mei he Tokotaha-Faʻutohi pē ʻe taha, ko Sihova ko e ʻOtuá. Ko ʻene Folofolá ʻi hono ngaahi tohi ʻe 66 ʻa hotau tatakí, pea ko ʻene feongoongoi mo mafamafatatau fakakātoá ʻoku fakamoʻoni ia ki heʻene kakató. ʻOku nau fai kotoa pē ʻa e fakahīkihiki kia Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e tohi taʻealafakatataua ko ʻení! ʻOku lava ke ne teuʻi kakato kitautolu mo fokotuʻu hotau vaʻé ʻi he hala ki he moʻuí. Tau ngāuefakapotopotoʻaki ia ʻi he faingamālie kotoa pē.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Naʻe tuʻu-ki-muʻa ʻa Byblos ʻi hono ngaohi ʻa e pepailó ko e pepa ki he naunau faitohí. Naʻe hoko ʻi ha taimi ʻa e bi·bliʹa ke ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi faitohi, ngaahi takainga tohi, ʻū tohi kehekehe pea faifai atu pē ʻo hoko ko e tānekinga ʻo e fanga kiʻi tohi iiki ʻoku faʻuʻaki ʻa e Tohi Tapú.
b Encyclopaedia Judaica, 1973, Vol. 4, kol. 826, 827.
c The Books and the Parchments, 1963, F. F. Bruce, peesi 112.
d Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 122-5.
e Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 129-30.
[Saati ʻi he peesi 7]
Muʻaki Katiloka Tuʻu-ki-Muʻa ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané
T - Tali ʻo ʻikai toe fehuʻia ʻoku Fakatohitapu mo kau moʻoni
ki ai
V - Veiveiua ʻi he ngaahi konga ʻe niʻihi
VT - Veiveiua ʻi he ngaahi konga ʻe niʻihi, kae tali ia ʻe he
tokotaha faʻu-katiloká ʻoku Fakatohitapu mo kau moʻoni
ki ai
? - Veiveiua ʻa e kau mataotaó fekauʻaki mo hono lau ʻo e konga
tohí pe ko e anga ʻo e vakai ki ha tohi ʻoku lave ki ai
- ʻOku fakahaaʻi ʻe he konga ʻataá naʻe ʻikai ke ngāueʻaki
ʻa e tohí pe lave ki ai ʻa e mafai ko iá
Hingoa mo e Feituʻu
Kongokonga ʻIleniasi, Kelemeni ʻo Tetuliane,
Faka-Mulatoli, ʻĒsia Maina ʻAlekisanitulia ʻAfilika
ʻĪtali Tokelau
Fakaofiofi
Taʻu T.S. 170 180 190 207
Mātiu T T T T
Maake T T T T
Luke T T T T
Sione T T T T
Ngāue T T T T
Loma T T T T
1 Kolinito T T T T
2 Kolinito T T T T
Kaletia T T T T
Efeso T T T T
Filipai T T T T
Kolose T T T T
1 Tesalonaika T T T T
2 Tesalonaika T T T T
1 Timote T T T T
2 Timote T T T T
Taitusi T T T T
Filimone T T
Hepelu V VT VT
Semisi ?
1 Pita T? T T T
2 Pita V? T
1 Sione T T VT T
2 Sione T T VT
3 Sione T?
Siutasi T
Fakahā T T T T
Hingoa mo e Feituʻu
ʻOliseni, ʻIusepiasi, Sililo ʻo Fakahokohoko
ʻAlekisanitulia Pālesitaine Selusalema Cheltenham,
ʻAfilika
Tokelau
Fakaofiofi
Taʻu T.S. 230 320 348 365
Mātiu T T T T
Maake T T T T
Luke T T T T
Sione T T T T
Ngāue T T T T
Loma T T T T
1 Kolinito T T T T
2 Kolinito T T T T
Kaletia T T T T
Efeso T T T T
Filipai T T T T
Kolose T T T T
1 Tesalonaika T T T T
2 Tesalonaika T T T T
1 Timote T T T T
2 Timote T T T T
Taitusi T T T T
Filimone T T T T
Hepelu VT VT T
Semisi VT VT T
1 Pita T T T T
2 Pita VT VT T V
1 Sione T T T T
2 Sione VT VT T V
3 Sione VT VT T V
Siutasi VT VT T
Fakahā T VT T
Hingoa mo e Feituʻu
ʻAfenesiesi, ʻEpifeniasi, Kelekōlio ʻEmifilosiasi,
ʻAlekisanitulia Pālesitaine Nasienisasi, ʻĒsia Maina
ʻĒsia Maina
Fakaofiofi
Taʻu T.S. 367 368 370 370
Mātiu T T T T
Maake T T T T
Luke T T T T
Sione T T T T
Ngāue T T T T
Loma T T T T
1 Kolinito T T T T
2 Kolinito T T T T
Kaletia T T T T
Efeso T T T T
Filipai T T T T
Kolose T T T T
1 Tesalonaika T T T T
2 Tesalonaika T T T T
1 Timote T T T T
2 Timote T T T T
Taitusi T T T T
Filimone T T T T
Hepelu T T T VT
Semisi T T T T
1 Pita T T T T
2 Pita T T T V
1 Sione T T T T
2 Sione T T T V
3 Sione T T T V
Siutasi T T T V
Fakahā T VT V
Hingoa mo e Feituʻu
Filesitā, Selome, ʻAokositaine, Kosilio
ʻĪtali ʻĪtali ʻAfilika Tokelau Hono 3 ʻo
Carthage,
ʻAfilika
Tokelau
Fakaofiofi
Taʻu T.S. 383 394 397 397
Mātiu T T T T
Maake T T T T
Luke T T T T
Sione T T T T
Ngāue T T T T
Loma T T T T
1 Kolinito T T T T
2 Kolinito T T T T
Kaletia T T T T
Efeso T T T T
Filipai T T T T
Kolose T T T T
1 Tesalonaika T T T T
2 Tesalonaika T T T T
1 Timote T T T T
2 Timote T T T T
Taitusi T T T T
Filimone T T T T
Hepelu VT VT T T
Semisi T VT T T
1 Pita T T T T
2 Pita T VT T T
1 Sione T T T T
2 Sione T VT T T
3 Sione T VT T T
Siutasi T VT T T
Fakahā VT VT T T
[Saati ʻi he peesi 10]
TĒPILE ʻO E NGAAHI TOHI ʻO E TOHI TAPÚ
(Ko e ngaahi ʻaho ʻe niʻihi [mo e ngaahi feituʻu naʻe tohi aí] ʻoku ʻikai pau. Ko e fakaʻilonga h. ʻoku ʻuhinga ki he “hili”; m., “ki muʻa”; mo e n., “nai.”)
Ngaahi Tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú Ki Muʻa ʻi Hotau Kuongá (K.M.)
Hingoa ʻo e Ko e Feituʻu Naʻe Kakato Vahaʻa
Tohí Tokotaha-Tohí Tohi Aí Hono Tohí Taimí
Senesi Mōsese Toafá 1513 “I he kamataʻanga” ki he 1657
Ekisoto Mōsese Toafá 1512 1657-1512
Livitiko Mōsese Toafá 1512 Māhina ʻe 1 (1512)
Nomipa Mōsese Toafá/Tokalelei ʻo Mōapé 1473 1512-1473
Teutalonome Mōsese Tokalelei ʻo Mōapé 1473 Māhina ʻe 2 (1473)
Siosiua Siosiua Kēnani 1450 n. 1473-1450 n.
Fakamaau Sāmiuela ʻIsileli 1100 n. 1450n.-1120n.
Lute Sāmiuela ʻIsileli 1090 n. Taʻu ʻe 11 ʻo e pule ʻa e kau fakamāú
1 Samiuela Sāmiuela; Kata;
Nētane ʻIsileli 1078 n. 1180 n.-1078
2 Samiuela Kata; Nētane ʻIsileli 1040 n. 1077–1040 n.
1 mo e 2 Tuʻi Selemaia Siuta/
ʻIsipite 580 1040 n.-580
1 mo e 2
Kalonikali ʻĒsela Selusalema (?)460 n. Hili ʻa e 1 Kal. 9:44, 1077-537
Esela ʻĒsela Selusalema 460 n. 537–467 n.
Nehemaia Nehemaia Selusalema h. 443 456–h. 443
Eseta Motekiai Sūsani, ʻĪlami 475 n. 493–475 n.
Siope Mōsese Toafá 1473 n. Laka hake he taʻu ʻe 140 ʻi he vahaʻa ʻo e 1657 mo e 1473
Sāme Tēvita mo e niʻihi kehe 460 n.
Palovepi Solomone; ʻAuka;
Lēmiueli Selusalema 717 n.
Koheleti Solomone Selusalema m. 1000
Hiva ʻo e Hiva Solomone Selusalema 1020 n.
Aisea ʻAisea Selusalema h. 732 778 n.–h. 732
Selemaia Selemaia Siuta/ʻIsipite 580 647-580
Tangilaulau Selemaia Ofi ki Selusalema 607
Isikeli ʻIsikeli Pāpilone 591 n. 613–591 n.
Taniela Taniela Pāpilone 536 n. 618–536 n.
Hosea Hōsea Samēlia (Vahefonua) h. 745 m. 804–h. 745
Sioeli Sioeli Siuta 820 n. (?)
Emosi ʻĒmosi Siuta 804 n.
Opataia ʻOpataia 607 n.
Siona Siona 844 n.
Maika Maika Siuta m. 717 777 n.-717
Nehumi Nēhumi Siuta m. 632
Hapakuke Hapakuke Siuta 628 n. (?)
Sefanaia Sēfanaia Siuta m. 648
Hakeai Hākeai Selusalema 520 ʻAho ʻe 112 (520)
Sakalaia Sākalaia Selusalema 518 520-518
Malakai Malakai Selusalema h. 443
Ngaahi Tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí Naʻe Tohi he Lolotonga Hotau Kuongá (T.S.)
Hingoa ʻo e Ko e Feituʻu Naʻe Kakato Vahaʻa
Tohí Tokotaha-Tohí Tohi Aí Hono Tohí Taimí
Mātiu Mātiu Pālesitaine 41 n. 2 K.M.–33 T.S.
Maake Maʻake Loma 60-65 n. 29-33 T.S.
Luke Luke Sesalia 56-58 n. 3 K.M.–33 T.S.
Sione ʻApositolo ʻEfesō, 98 n. Hili ʻa e
Sione pe ofi ai talateú,
29-33 T.S.
Ngāue Luke Loma 61 n. 33–62
T.S. n.
Loma Paula Kolinitō 56 n.
1 Kolinito Paula ʻEfesō 55 n.
2 Kolinito Paula Masitōnia 55 n.
Kaletia Paula Kolinitō pe 50-52 n.
ʻAniteoke Sīlia
Efeso Paula Loma 60-61 n.
Filipai Paula Loma 60-61 n.
Kolose Paula Loma 60-61 n.
1 Tesalonaika Paula Kolinitō 50 n.
2 Tesalonaika Paula Kolinitō 51 n.
1 Timote Paula Masitōnia 61-64 n.
2 Timote Paula Loma 65 n.
Taitusi Paula Masitōnia (?) 61-64 n.
Filimone Paula Loma 60-61 n.
Hepelu Paula Loma 61 n.
Semisi Sēmisi Selusalema m. 62
(tokoua ʻo Sīsū)
1 Pita Pita Pāpilone 62-64 n.
2 Pita Pita Pāpilone (?) 64 n.
1 Sione ʻApositolo ʻEfesō, 98 n.
Sione pe ofi ai
2 Sione ʻApositolo ʻEfesō, 98 n.
Sione pe ofi ai
3 Sione ʻApositolo ʻEfesō, 98 n.
Sione pe ofi ai
Siutasi Siutasi Pālesitaine (?) 65 n.
(tokoua ʻo Sīsū)
Fakahā ʻApositolo Pātimosi 96 n.
Sione