Ako Fika 6—Ko e Konga Tohi Faka-Kalisi Kalisitiane ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní
Ko hono hiki tatau ʻo e konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí; ko hono fakahoko mai ʻi he faka-Kalisí mo e ngaahi lea kehe ʻo aʻu mai ki he ʻaho ní; ko e alafalalaʻanga ʻa e konga tohi fakaeonopōní.
KO E muʻaki kau Kalisitiané ko e kau ako mo e kau malanga ia ʻi māmani lahi ʻo e ‘folofola ʻa Sihova’ kuo tohí. Naʻa nau tokanga fakamātoato ki he ngaahi lea ʻa Sīsū ki muʻa pē ʻi heʻene hāʻele haké: “Te mou maʻu pe ha mālohi, ʻo ka hifo ʻa e Laumālie Maʻoniʻoni kiate kimoutolu: pea te mou hoko ko ʻeku kau fakamoʻoni, ʻo ʻikai ʻi Selusalema pe, ka ʻi Siutea kātoa, mo Samelia, ʻio, ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo māmani.” (Ai. 40:8; Ng. 1:8) Hangē ko ia ne tomuʻa tala ʻe Sīsuú, naʻe maʻu ʻe he ʻuluaki kau ākonga ʻe toko 120 ʻa e laumālie māʻoniʻoní, fakataha mo hono mālohi fai fakaiviá. Naʻe hoko ia ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosi 33 T.S. ʻI he ʻaho tatau, naʻe tataki ai ʻe Pita ʻa e polokalama fakaeako foʻoú ʻaki hono fai ha fakamoʻoni fakaʻāuliliki, fakataha mo e ola ko hono maʻu loto-ʻaufuatō ʻe he tokolahi ʻa e pōpoakí pea naʻe tānaki mai ai ha toe toko 3,000 nai ki he fakatahaʻanga Kalisitiane naʻe fokotuʻu foʻoú.—Ng. 2:14-42.
2 ʻI hono ueʻi ke ngāue ʻo ʻikai tatau mo ha toe kulupu kehe ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá, ko e kau ākonga ko eni ʻa Sīsū Kalaisí naʻa nau kamata ha polokalama fakafaiako ʻa ia naʻe iku ʻo ne kāpui ʻa e tuliki kotoa pē ʻo e māmaní ne ʻiloa he taimi ko iá. (Kol. 1:23) ʻIo, ko e kau fakamoʻoni līʻoa ko eni ʻa Sihová naʻa nau loto-vēkeveke ke ngāueʻaki honau vaʻé, ʻi he ʻalu mei he fale ki he fale, mei he kolo ki he kolo pea mei he fonua ki he fonua, ʻi hono talaki ʻa e ‘ongoongo ʻo e ngaahi meʻa leleí.’ (Loma 10:15) Ko e ongoongo leleí ni naʻe fakamatala ai fekauʻaki mo e tokonaki huhuʻi ʻa Kalaisí, ko e ʻamanaki ki he toetuʻú pea mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa ia naʻe talaʻofa maí. (1 Kol. 15:1-3, 20-22, 50; Sem. 2:5) Naʻe teʻeki ai ʻaupito ke fakahoko ki he faʻahinga ʻo e tangatá ha fakamoʻoni pehē ki muʻa fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa taʻehāmai. Naʻe hoko ia ko ha “mafakamoʻoni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ha,” ko ha fakahāhā ʻo e tui, ki he tokolahi ʻoku nau tali he taimí ni ʻa Sihova ko honau ʻEiki Hau ʻo makatuʻunga ʻi he feilaulau ʻa Sīsuú.—Hep. 11:1; Ng. 4:24; 1 Tim. 1:14-17.
3 Ko e kau faifekau Kalisitiane ko ení, ʻa e kakai tangata mo e kakai fefine, ko e kau faifekau fakamāmaʻi ia ʻa e ʻOtuá. Naʻa nau lava ʻo lautohi mo tohi. Naʻe akoʻi kinautolu ʻi he Tohi Tapu Māʻoniʻoní. Ko e kakai kinautolu naʻa nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní. Naʻa nau anga ki he fefonongaʻakí. Naʻa nau hangē ha fanga heʻé ʻi he ʻikai te nau fakaʻatā ha fakafaingataʻaʻiaʻanga ke ne taʻofi ʻenau ngaʻunu ki muʻa ʻi hono fakamafola ʻa e ongoongo leleí. (Ng. 2:7-11, 41; Sioeli 2:7-11, 25) ʻI he ʻuluaki senituli ko ia ʻo Hotau Kuongá, naʻa nau ngāue ai ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa ia naʻa nau mātuʻaki hangē ʻi he ngaahi founga lahi ko e kakai ʻi onopōní.
4 ʻI he tuʻunga ko e kau faiako fakalakalaka ʻo e “folofola ʻo e moʻui,” naʻe ngāueleleiʻaki ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ha ngaahi takainga tohi Fakatohitapu pē naʻe lava ke nau maʻú. (Fili. 2:15, 16; 2 Tim. 4:13) Ko honau toko fā, ʻa ia ko Mātiu, Maʻake, Luke mo Sioné, naʻe fakamānavaʻi kinautolu ʻe Sihova ke nau hiki ʻa e “Kosipeli ʻo Sisu Kalaisi.” (Mk. 1:1; Mt. 1:1) Ko e niʻihi ʻo kinautolu, hangē ko Pita, Paula, Sione, Sēmisi mo Siutasí, naʻa nau hiki ʻa e ngaahi tohí ʻi hono fakamānavaʻi kinautolú. (2 Pita 3:15, 16) Naʻe hoko ʻa e niʻihi kehe ko e kau hiki tatau ʻo e ngaahi fetuʻutakiʻanga fakamānavaʻi ko ení, ʻa ia naʻe fefetongiʻaki ʻo maʻu ʻaonga ai ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi fakatahaʻanga naʻe tupu fakautuutú. (Kol. 4:16) ʻIkai ko ia pē, ko e ‘kau abosetolo moe mātua ʻi Jelusalemá’ naʻa nau fai ʻa e ngaahi fili fakatokāteliné ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá, pea naʻe lēkooti eni ke ngāueʻaki ki mui. Ko e kulupu pule tefito ko ení naʻá ne toe ʻave ʻa e ngaahi tohi fakahinohino ki he ngaahi fakatahaʻanga mamaʻó. (Ng. 5:29-32; 15:2, 6, 22-29, PM; Ng 16:4) Pea ʻi he meʻá ni, naʻe pau ke nau tokonaki mo ʻenau ngāue feʻaveʻaki tohi pē ʻanautolu.
5 Koeʻuhi ke fakahoko vave ʻa hono tufaki ʻo e ngaahi Konga Tohi Tapú, pea pehē ki hono ʻoatu kinautolu ʻi ha faʻunga feʻungamālie ki he maʻuʻanga fakamatalá, naʻe vave ʻa e kamata ke ngāueʻaki ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa e faʻunga codex ʻo e maniusikilipí ʻo fetongiʻaki ʻa e ngaahi takainga tohí. ʻOku meimei tatau ʻa e faʻunga ʻo e codex mo e tohi fakaeonopōní, ʻa ia ʻoku lava ke hukengofua ai ʻa e ngaahi pēsí ʻi hono kumi ha maʻuʻanga fakamatala, kae ʻikai ko hono tatala lahi ʻa ia naʻe faʻa fiemaʻu ʻi he tuʻunga ʻo ha takainga tohí. ʻIkai ngata aí, ko e faʻunga codex naʻe ʻai ai ke malava ʻo haʻi fakatahaʻi ʻa e ngaahi tohi fakamoʻoniʻangá, lolotonga ia ko e ngaahi tohi ʻi he faʻunga takainga tohí naʻe faʻa tauhi pē ia ʻi he ngaahi takainga mavahevahe. Ko e muʻaki kau Kalisitiané ko e kau tāimuʻa ia ʻi hono ngāueʻaki ʻo e codex. Naʻe aʻu nai ʻo nau fuofua ʻiloʻi ia. Lolotonga naʻe ngāueʻaki māmālie pē ʻa e codex ʻe he kau faʻu-tohi ʻikai ko e Kalisitiané, ko e lahi fau ʻo e pepailo faka-Kalisitiane ʻo e senituli hono uá mo hono tolú ʻoku ʻi he faʻunga codex.a
6 Ko e Fetuʻutakiʻanga Koine (Faka-Kalisi Anga-Mahení). Ko e vahaʻa taimi motuʻa naʻe taku ʻo e lea faka-Kalisí naʻe lele ia mei he senituli hono hiva K.M. ki he senituli hono fā K.M. Ko e vahaʻa taimi eni ʻo e ongo lea fakafeituʻu faka-ʻĀtiká mo e faka-ʻAioniá. Ko e lolotonga ʻa e taimi ko ení, pea tautefito ki he senituli hono nima mo hono fā K.M., naʻe hoko ai ʻo lakalakaimonū ʻa e kau faʻu-tulama, kau faʻu maau, kau tufunga-lea, kau faihisitōlia, kau filōsefa, mo e kau faisaienisi Kalisi tokolahi, ʻa ia naʻe hoko ai ʻo ʻiloa ʻa Houma, Helotōtasi, Sōkolotesi, Palato mo e niʻihi kehe. Ko e vahaʻa taimi ngalingali mei he senituli hono fā K.M. ki he senituli hono ono T.S. nai ʻa e kuonga ʻo e meʻa ʻoku ʻiloa ko e Koine, pe lea faka-Kalisi anga-mahení. Ko ʻene tupulakí naʻe tupu lahi ia ʻi he ngaahi ngāue fakakautau ʻa ʻAlekisānita ko e Lahí, ʻa ia ko ʻene kau taú naʻe faʻuʻaki ʻa e kau sōtia mei he tapa kotoa pē ʻo Kalisí. Naʻa nau leaʻaki ʻa e ngaahi lea fakafeituʻu faka-Kalisi kehekehe, pea ʻi heʻenau feohi fakatahá, naʻe tupu ai ha lea fakafeituʻu anga-maheni, ko e Koine, pea naʻe hoko ia ʻo ngāueʻaki lahi. Ko hono ikuna ʻe ʻAlekisānita ʻa ʻIsipité, pea mo ʻĒsia ʻo aʻu atu hono mamaʻó ki ʻInitiá, naʻe mafola ai ʻa e Koine ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai tokolahi, ʻo hoko ai ia ko e lea fakavahaʻapuleʻanga pea naʻe pehē ai pē ʻi he ngaahi senituli lahi. Ko e ngaahi foʻi lea faka-Kalisi ʻo e Sepituakiní ko e Koine he taimi ko iá ʻa ʻAlekisanitulia, ʻIsipité, lolotonga ʻa e senituli hono tolu mo hono ua K.M.
7 ʻI he ngaahi ʻaho ʻo Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló, ko e Koine ʻa e lea fakavahaʻapuleʻanga ʻa e puleʻanga Lomá. Ko e Tohi Tapú tonu ʻoku fakamoʻoni ia ki he foʻi moʻoni ko ení. ʻI hono tutuki ʻa Sīsū ki he ʻakaú, naʻe fiemaʻu ke fakahaaʻi ʻi he tohi tongi ʻi ʻolunga hono ʻulú ʻo ʻikai ʻi he faka-Hepeluú pē, ʻa e lea ʻa e kau Siú, kae pehē foki ʻi he faka-Latiná, ʻa e lea fakaʻofisiale ʻa e fonuá, pea ʻi he faka-Kalisí, ʻa ia naʻe leaʻaki ʻi he ngaahi hala ʻo Selusalemá ʻo meimei tuʻo lahi tatau pē mo ia ʻi Loma, ʻAlekisanitulia, pe ko ʻAtenisi tonu. (Sione 19:19, 20; Ng. 6:1) ʻOku fakahaaʻi ʻi he Ngāue 9:29 naʻe malangaʻi ʻe Paula ʻa e ongoongo leleí ʻi Selusalema ki he kau Siu ʻa ia naʻa nau lea ʻi he lea faka-Kalisí. Ko e Koine naʻe hoko ia ʻi he aʻu mai ki he taimi ko iá ko ha lea longomoʻui, moʻui pea fakahoko lelei—ko ha lea naʻe mateuteu mo feʻunga lelei ki he taumuʻa māʻolunga ʻa Sihova ki hono fakalahi ʻa hono ʻai ke ʻiloa ʻa e Folofola fakaʻotuá.
KO E KONGA TOHI FAKA-KALISÍ MO HONO ʻOMAÍ
8 ʻI he ako ki muʻá, naʻa tau ʻiloʻi ai naʻe fakatolonga mai ʻe Sihova ʻa ʻene vai ʻo e moʻoní ʻi ha tauhiʻanga ʻo e ngaahi tohi fakamoʻoni kuo hiki—ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū fakamānavaʻí. Kae kehe, fēfē ʻa e ngaahi Konga Tohi Tapu naʻe hiki ʻe he kau ʻapositoló mo e kau ākonga kehe ʻa Sīsū Kalaisí? Kuo fakatolonga mai eni kia kitautolu ʻaki ʻa e tokanga tatau? Ko hano sivisiviʻi ʻo e tauhiʻanga lahi fau ʻo e ngaahi maniusikilipi kuo fakatolonga mai ʻi he faka-Kalisí, pea pehē ʻi he ngaahi lea kehé, ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku pehē. Hangē ko ia kuo ʻosi fakamatalaʻí, ko e konga ko eni ʻo e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Tohi Tapú ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e tohi ʻe 27. Vakai angé ki he laine ʻo hono ʻomai ʻa e konga tohi ʻo e tohi ko eni ʻe 27, ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e anga ʻo hono fakatolonga mai ʻa e muʻaki konga tohi faka-Kalisí ʻo aʻu mai ki he lolotonga ní.
9 Ko e Matavai ʻo e Ngaahi Maniusikilipi Faka-Kalisí. Ko e ngaahi tohi ʻe 27 ʻoku kau moʻoni ki he Tohi Tapu Kalisitiané naʻe hiki ia ʻi he lea faka-Kalisi anga-maheni ʻo e ʻaho ko iá. Kae kehe, ko e tohi Mātiú ʻoku ngalingali naʻe ʻuluaki tohi ia ʻi he lea faka-Hepelū Fakatohitapú, ke ngāueʻaki ʻe he kakai Siú. ʻOku fakamatalaʻi eni ʻe he tokotaha liliu Tohi Tapu ko Selome he senituli hono faá, ʻo ne pehē naʻe liliu ia ki mui ki he faka-Kalisí. ʻOku ngalingali ko Mātiu tonu naʻá ne fai ʻa e liliú ni—ʻi heʻene hoko ko ha tokotaha ngāue fakapuleʻanga Lomá, ko ha tokotaha tānaki tukuhaú, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne ʻiloʻi ʻa e lea faka-Hepeluú, faka-Latiná mo e faka-Kalisí.—Mk. 2:14-17.
10 Ko e kau hiki Tohi Tapu Kalisitiane kehé, ʻa Maʻake, Luke, Sione, Paula, Pita, Sēmisi mo Siutasí, naʻa nau hiki kotoa ʻenau fakamatalá ʻi he Koine, ʻa e lea longomoʻui anga-maheni ʻa ia naʻe mahinoʻi ʻe he kau Kalisitiané mo e kakai tokolahi kehe ʻo e ʻuluaki senitulí. Ko e fakamuimui taha ʻi he muʻaki ngaahi tohi fakamoʻoní naʻe hiki ia ʻe Sione ʻi he 98 T.S. nai. Hangē ko ia ʻoku ʻiloʻí, kuo ʻikai ha taha ʻo e muʻaki ngaahi maniusikilipi ko eni ʻe 27 ʻi he Koine kuo tolonga ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni. Kae kehe, mei he muʻaki matavai tefito ko ení, kuo tafe mai ai kia kitautolu ʻa e ngaahi tatau ʻo e ngaahi muʻaki tataú, ngaahi tatau ʻo e ngaahi tataú, mo e ngaahi kulupu ʻo e ngaahi tataú, ke faʻuʻaki ha tauhiʻanga lahi fau ʻo e ngaahi maniusikilipi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané.
11 Ko ha Tauhiʻanga ʻo e Ngaahi Maniusikilipi Laka Hake he 13,000. ʻOku ala maʻu he ʻahó ni ha tokonaki lahi fakaʻulia ʻo e ngaahi tatau maniusikilipi ʻo e ngaahi tohi ʻoku kau moʻoni kotoa ʻe 27. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi tohí ni ʻoku kāpui ai ʻa e ngaahi konga lahi ʻo e Tohi Tapú; ko e niʻihi ko e ngaahi kongokonga pē. Fakatatau ki ha fakafuofua ʻe taha, ʻoku laka hake he maniusikilipi ʻe 5,000 ʻi he muʻaki lea faka-Kalisí. Tānaki atu ki ai, ʻoku laka hake he ngaahi maniusikilipi ʻe 8,000 ʻi he ngaahi lea kehe kehekehé—ko ha fakakātoa ʻoku laka hake he maniusikilipi ʻe 13,000. ʻI he lau ʻaho mei he senituli hono 2 T.S. ki he senituli hono 16 T.S., ʻoku nau tokoni kotoa ki hono fakapapauʻi ʻa e muʻaki konga tohi moʻoní. Ko e motuʻa taha ʻi he ngaahi maniusikilipi lahi ko ení ko e kongokonga pepailo ʻo e Kōsipeli ʻa Sioné ʻi he Laipeli John Rylands ʻi Manchester, ʻIngilani, ʻoku ʻiloa ia ʻaki ʻa e fika P52, ʻa ia ʻoku fakaʻaho ki he ʻuluaki konga ʻo e senituli hono uá, ʻi he 125 T.S. nai.b Ko ia ai, ko e tatau ko ení naʻe hiki ia ʻi he kuata pē ʻo ha senituli pe ofi ki ai hili ʻa e muʻaki tataú. ʻI heʻetau vakai ki ai ki hono fakapapauʻi ʻa e konga tohi ʻa e tokolahi taha ʻo e kau faʻu-tohi motuʻá, ko ha falukunga maniusikilipi pē ʻoku ala maʻú, pea ʻoku tātātaha eni ʻi loto ʻi he ngaahi senituli ʻo e muʻaki ngaahi tohí, ʻoku lava ke tau houngaʻia ʻi he lahi ʻo e fakamoʻoni ʻoku ʻi ai ke tokoni ki he aʻusia ha konga tohi ʻoku ala tali ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané.
12 Ngaahi Maniusikilipi Pepailo. Hangē ko ia ʻi he muʻaki ngaahi tatau ʻo e Sepituakiní, ko e ʻuluaki ngaahi maniusikilipi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané naʻe hiki ia ʻi he pepailó, pea naʻe hokohoko atu hono ngāueʻaki eni ki he ngaahi maniusikilipi Fakatohitapú ʻo aʻu mai ki he senituli hono fā T.S. nai. Naʻe toe hā ngalingali naʻe ngāueʻaki ʻe he kau hiki Tohi Tapú ʻa e pepailó ʻi heʻenau faitohi ʻo ʻave ki he ngaahi fakatahaʻanga Kalisitiané.
13 Kuo ʻiloʻi ʻa e ngaahi tohi pepailo lahi ʻi he vahefonua ʻo Faiyūm, ʻi ʻIsipite. ʻI he konga ki mui ʻo e senituli hono 19, naʻe ʻiloʻi ai ha ngaahi pepailo Fakatohitapu. Ko e taha ʻo e maniusikilipi mahuʻinga taha ʻi he kotoa ʻo e ngaahi meʻa naʻe ʻiloʻi ʻi onopōní ko ha meʻa naʻe ʻilo ʻo fakahaaʻi ki he kakaí ʻi he 1931. Naʻe faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi konga ʻo e maniusikilipi ʻe 11, ʻo kau ki ai ʻa e konga ʻe 8 ʻo e ngaahi tohi kehekehe ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū fakamānavaʻí mo e tohi ʻe 15 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻi he faka-Kalisí kotoa. Ko e ngaahi pepailo ko ení naʻe fakaʻaho ʻa hono hikí mei he senituli hono uá ki he senituli hono fā ʻo Hotau Kuongá. Ko e lahi ʻo e konga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane naʻe ʻilo hení ʻoku nau ʻi he Tānekinga Chester Beatty pea ʻoku fakahokohoko ia ko e P45, P46 mo e P47, ko e fakaʻilonga “P” ʻoku ʻuhinga ia ki he “Pepailo.”
14 Ko e pepailo ʻo e tānekinga mahuʻinga ʻe taha naʻe pulusi ia ʻi Siniva, Suisalani, mei he 1956 ki he 1961. ʻI heʻene ʻiloa ko e Pepailo Bodmer, ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi muʻaki konga tohi ʻo e Kōsipeli ʻe ua (P66 mo e P75) ʻo fakaʻaho ia ki he konga ki muʻa ʻo e senituli hono tolu T.S. Ko e tēpile ʻi he peesi 20 ʻoku fakahokohoko ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi pepailo Fakatohitapu motuʻa tuʻu-ki-muʻa ʻo e Ngaahi Konga Tohi Faka-Hepeluú mo e Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻI he kōlomu fakaʻosí, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kupu ʻoku hā ʻi he New World Translation of the Holy Scriptures ʻa ia ʻoku poupouʻi ai ʻe he ngaahi maniusikilipi pepailo ko ení ʻa e ngaahi liliu lea naʻe faí, pea ʻoku fakahaaʻi eni ʻi he fakamatala ʻi lalo ʻo e ngaahi veesi ko iá.
15 Ko hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi pepailo ko ení ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ko e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Tohi Tapú naʻe kakato ia ʻi ha taimi ʻi muʻa ʻaupito. ʻOku ʻi he lotolotonga ʻo e Pepailo Chester Beatty ʻa e maniusikilipi ʻe ua—ko e taha ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e ngaahi konga ʻo e faaʻi Kōsipelí mo e Ngāué (P45) mo e taha ʻoku ʻomai ʻi loto ai ʻa e 9 ʻi he ngaahi tohi ʻe 14 ʻa Paulá (P46)—ʻo fakahaaʻi ai ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane fakamānavaʻí naʻe fakatahatahaʻi ia ʻi he taimi nounou hili ʻa e mate ʻa e kau ʻapositoló. Koeʻuhi ʻe fiemaʻu ʻa e taimi ke vilo lahi ai ʻa e ngaahi maniusikilipi ko ení ʻo nau aʻu ai ki ʻIsipite, ʻoku hā mahino ko e ngaahi Konga Tohi Tapu ko ení naʻe tātānaki ia ki honau tuʻunga faʻungá ko e fakamuimui tahá ia ʻi he aʻu mai ki he senituli hono uá. Ko ia ai, ʻi he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e senituli hono uá, naʻe ʻikai hano fehuʻia ka naʻe ʻosi ai ʻa e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻo kakato ai ʻa e tohi fakamoʻoniʻanga ʻo e Tohi Tapú fakakātoa.
16 Ngaahi Maniusikilipi Kiliʻimanu mo e Leta. Hangē ko ia naʻa tau ako ki ai ʻi he ako ki muʻá, naʻe kamata ke ngāueʻaki ai ʻa e kiliʻimanu tolonga angé, ko ha tohiʻanga lelei ia naʻe ngaohi lahi mei he kiliʻi pulu muí, lamí, pe kosí, ʻo fetongi ʻa e pepailó ʻi hono hiki ʻa e ngaahi maniusikilipí mei he senituli nai hono fā T.S. ʻo faai mai ai. Ko e ngaahi maniusikilipi Fakatohitapu mahuʻinga ʻaupito ʻe niʻihi ʻoku ʻi ai he ʻaho ní ʻoku lēkooti ia ʻi he kiliʻimanú. Kuo tau ʻosi lāulea ki he ngaahi maniusikilipi kiliʻimanu mo e leta ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Ko e tēpile he peesi 21 ʻoku fakahokohoko ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi maniusikilipi kiliʻimanu mo e leta tuʻu-ki-muʻa ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané mo e Faka-Hepeluú fakatouʻosi. Ko e ngaahi meʻa ʻoku fakahokohoko ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí naʻe hiki kotoa ia ʻi he mataʻitohi lalahí pea ʻoku lave ki ai ko e ngaahi ʻanisiale. ʻOku līpooti ʻi he New Bible Dictionary ʻa e ngaahi maniusikilipi ʻanisiale ʻe 274 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pea ʻoku fakaʻaho eni mei he senituli hono fā T.S. ki he senituli hono hongofulu T.S. ʻOku ʻi ai leva mo e ngaahi maniusikilipi tohi fepikitaki, pe mainasikiale laka hake he 5,000, naʻe faʻu ʻi ha sitaila fepikitaki ʻa hono hikí.c Ko e ngaahi meʻá ni, ʻoku toe ʻi he kiliʻimanú, naʻe hiki ia lolotonga ʻa e vahaʻa taimi mei he senituli hono hiva T.S. ki he kamata ʻo e paaki tohí. Koeʻuhi ko e motuʻa honau lau ʻahó mo e totonu fakalūkufuá, naʻe ngāueʻaki lahi ai ʻa e ngaahi maniusikilipi ʻanisialé ʻe he Kōmiti Liliu Tohi Tapu New World ʻi hono fai ʻa e ngaahi liliu tokanga mei he konga tohi faka-Kalisí. ʻOku fakahaaʻi eni ʻi he tēpile “Ko ha Ngaahi Maniusikilipi Kiliʻimanu mo e Leta Tuʻu-ki-Muʻa.”
KUONGA ʻO E SIVISIVIʻI MO E FAKALELEIʻI ʻO E KONGA TOHÍ
17 Konga Tohi ʻa ʻIlesimasi. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi senituli lōloa ʻo e Kuonga Fakapoʻulí, ʻi he taimi naʻe ʻiloa ai ʻa e lea faka-Latiná pea naʻe ʻi he malumalu ai ʻo e puleʻi fefeka ʻe he Siasi Katolika Lomá ʻa ʻIulope Hihifó, naʻe ʻi ha tuʻunga māʻulalo ai ʻa e mataotaó mo e potó. Kae kehe, ʻi hono ʻiloʻi ʻi ʻIulope ʻa e paaki tohi mei he mataʻi-taipe ngaʻunú ʻi he senituli hono 15 pea mo e Fakalelei-Lotú ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 16, naʻe hoko ai ʻa e tauʻatāina lahi ange, pea naʻe toe fanauʻi mai ai ha mahuʻingaʻia ʻi he lea faka-Kalisí. Ko e lolotonga ʻa e fakafoʻou ki muʻa ko eni ʻo e akó naʻe faʻu ai ʻe he mataotao Hōlani ʻiloa ko Tesiteliasi ʻIlesimasí ʻa ʻene ʻuluaki pulusinga ʻo ha konga tohi faka-Kalisi māʻolunga ʻo e “Fuakava Foʻoú.” (Ko ha konga tohi paaki tefito pehē ʻoku teuteuʻi ia ʻaki hono fakahoa tokanga ha ngaahi maniusikilipi pea ʻi hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi foʻi lea ʻoku loto-tatau lahi taha ki ai ko e tupuʻangá, ʻo faʻa fakakau ai, ʻi ha founga ʻi lalo, ʻa e ngaahi nouti fekauʻaki mo ha ngaahi fakalea kehe pē ʻi he ngaahi maniusikilipi ʻe niʻihi.) Ko e ʻuluaki pulusingá naʻe paaki ia ʻi Basel, Suisalani, ʻi he 1516, ʻi he taʻu ʻe taha ki muʻa ʻi he Fakalelei-Lotu naʻe kamata ʻi Siamané. Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi hala lahi ʻi he ʻuluaki pulusingá, ka naʻe ʻomai ha konga tohi fakaleleiʻi ʻi he ngaahi pulusinga hoko mai ai ʻi he 1519, 1522, 1527 mo e 1535. Naʻe maʻu pē ʻe ʻIlesimasi ha maniusikilipi tohi fepikitaki siʻi ki mui, ʻo faingamālie ai kiate ia ke ne fakafehoanaki lelei mo teuteuʻi ʻa ʻene konga tohi tefitó.
18 Ko e konga tohi fakaleleiʻi faka-Kalisi ʻa ʻIlesimasí naʻe hoko ia ko e makatuʻunga ki he ngaahi liliu lelei ange ki he ngaahi lea lahi ʻo ʻIulope Hihifo. Naʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke malava ʻa hono faʻu ʻo e ngaahi liliu māʻolunga ange ʻi he ngaahi liliu ko ia naʻe liliu ki muʻa mei he Vulikeita faka-Latiná. Ko e ʻuluaki tokotaha ke ne ngāueʻaki ʻa e konga tohi ʻa ʻIlesimasí ko Mātini Lūtelo ʻo Siamané, ʻa ia naʻá ne fakakakato ʻa ʻene liliu ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ki he faka-Siamané ʻi he 1522. Neongo ʻa e fakatanga lahí, naʻe hokohoko atu ʻa Viliami Tinitale ʻo ʻIngilaní ʻi heʻene liliu faka-Pilitānia mei he konga tohi ʻa ʻIlesimasí, ʻo fakakakato eni lolotonga hono fakaheeʻi ia ki he konitinēniti ʻo ʻIulopé ʻi he 1525. Ko Antonio Brucioli ʻo ʻĪtalí naʻá ne liliu ʻa e konga tohi ʻa ʻIlesimasí ki he faka-ʻĪtalí ʻi he 1530. ʻI he hā ʻa e konga tohi faka-Kalisi ʻa ʻIlesimasí, naʻe kamata ai he taimi ko ení ha kuonga ki hono fakaangaʻi ʻo e konga tohí. Ko e fakaangaʻi ʻo e konga tohí ʻa e founga naʻe ngāueʻaki ki hono toe faʻu mo fakafoʻou ʻa e muʻaki konga tohi Fakatohitapú.
19 Vahevahe ki he Ngaahi Vahe mo e Ngaahi Veesi. Ko Robert Estienne, pe Stephanus, naʻe tuʻu-ki-muʻa ia ʻi he tuʻunga ko ha faipulusi mo e ʻētita ʻi he senituli hono 16 ʻi Pālesi. ʻI he hoko ko ha ʻētitá, naʻá ne sio ai ki he ʻaonga moʻoni ʻa hono ngāueʻaki ha fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi vahé mo e ngaahi vēsí ki ha maʻuʻanga fakamatala ʻosi mateuteu, pea ko ia naʻá ne ʻuluaki ʻomai ai ʻa e fokotuʻutuʻu ko ení ʻi heʻene Fuakava Foʻou Kalisi-Latiná ʻi he 1551. Ko e ngaahi vahevahe fakavēsí naʻe ʻuluaki fai ia ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻe he kau Masoletí, ka ko e Tohi Tapu Falanisē ʻo e 1553 ʻa Stephanus naʻe ʻuluaki fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi vahevahe he lolotongá ni ki he Tohi Tapu kakató. Naʻe hoko atu ʻi he meʻá ni ʻa e ngaahi Tohi Tapu lea faka-Pilitāniá pea ʻai ai ʻo malava ʻa hono faʻu ʻa e ngaahi konikōtieni Fakatohitapu hangē ko e taha ko ia naʻe faʻu ʻe Alexander Cruden ʻi he 1737 pea mo e ongo konikōtieni fakaʻāuliliki ki he Liliu Fakamafaiʻi ʻo e Tohi Tapu faka-Pilitāniá—ʻa Robert Young, naʻe ʻuluaki pulusi ʻi Edinburgh ʻi he 1873, mo ia ʻa James Strong naʻe pulusi ʻi Niu ʻIoke ʻi he 1894.
20 Textus Receptus. Naʻe toe ʻomai ʻe Stephanus ʻa e ngaahi pulusinga ʻo e “Fuakava Foʻou” faka-Kalisí. Naʻe makatuʻunga tefito eni ʻi he konga tohi ʻa ʻIlesimasí, fakataha mo e ngaahi fakatonutonu fakatatau ki he Komipulutenisia Polikoloti ʻo e 1522 mo e ngaahi maniusikilipi tohi fepikitaki ki mui ʻe 15 ʻo e ngaahi senituli siʻi ki muʻá. Ko e pulusinga hono tolu ʻo e konga tohi faka-Kalisi ʻa Stephanus ʻi he 1550 naʻe iku ʻo hoko ia ko e Textus Receptus (faka-Latina ki he “konga tohi kuo maʻu”) ʻa ia naʻe makatuʻunga ai ʻa e ngaahi liliu faka-Pilitānia kehe ʻi he senituli hono 16 pea mo e King James Version ʻo e 1611.
21 Ngaahi Konga Tohi Faka-Kalisi Kuo Fakaleleiʻi. Ki mui ai, naʻe faʻu ai ʻe he kau mataotao Kalisí ʻa e ngaahi konga tohi lahi kuo fakaleleiʻi. Naʻe tuʻu-ki-muʻa ai ʻa e konga tohi naʻe faʻu ʻe J. J. Griesbach, ʻa ia naʻe faingamālie ke ne ngāueʻaki ʻa e maniusikilipi faka-Kalisi ʻe laui teau ʻa ē naʻe hoko ʻo ala maʻu ofi ki he ngataʻanga ʻo e senituli hono 18. Ko e pulusinga lelei taha ʻo e konga tohi faka-Kalisi fakakātoa ʻa Griesbach naʻe pulusi ia ʻi he 1796-1806. Ko ʻene konga tohi tefitó ko e makatuʻunga ia ki he liliu faka-Pilitānia ʻa Sharpe ʻi he 1840 pea ko e konga tohi faka-Kalisi ia naʻe paaki ʻi he Emphatic Diaglott, naʻe kakato ʻa hono ʻuluaki pulusí ʻi he 1864. Naʻe faʻu ʻa e ngaahi konga tohi lelei kehe ʻe Konstantin von Tischendorf (1872) mo Hermann von Soden (1910), ko e konga tohi ʻi he 1910 naʻe hoko ia ko e makatuʻunga ki he liliu faka-Pilitānia ʻa Moffatt ʻi he 1913.
22 Konga Tohi ʻa Westcott mo Hort. Ko ha konga tohi tefito faka-Kalisi ko ē naʻe hoko ʻo talilahiá ʻa ia naʻe faʻu ʻe he ongo mataotao ʻi he ʻUnivēsiti Cambridge ko B. F. Westcott mo F. J. A. Hort, ʻi he 1881. Ko e totonu ʻa e konga tohi ʻa Westcott mo Hort naʻe vakaiʻi ia ʻe he Kōmiti Fakalelei Pilitāniá, ʻa ia naʻe mēmipa ai ʻa Westcott mo Hort, ki heʻena fakalelei ʻa e “Fuakava Foʻou” ʻo e 1881. Ko e konga tohi tefito ko ení ʻa e taha naʻe ngāueʻaki tefito ki hono liliu ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ki he faka-Pilitāniá ʻi he New World Translation. Ko e konga tohi ko ení ko e toe makatuʻunga ia ki he ngaahi liliu hoko hake ki he faka-Pilitāniá: The Emphasised Bible, ko e American Standard Version, An American Translation (Smith-Goodspeed), pea mo e Revised Standard Version. Ko e liliu fakamuimui ko ení naʻe toe ngāueʻaki ai ʻa e konga tohi ʻa Nestle.
23 Ko e konga tohi faka-Kalisi ʻa Nestle (ko e pulusinga hono 18, 1948) naʻe toe ngāueʻaki ia ʻe he Kōmiti Liliu Tohi Tapu New World ki he taumuʻa ʻo e fakahoá. Naʻe toe vakaiʻi ʻe he kōmití ʻa e ngaahi konga tohi ʻa e ongo mataotao Sēsū Katolika ko José M. Bover (1943) mo Augustinus Merk (1948). Ko e konga tohi ʻo e 1975 ʻa e Ngaahi Sōsaieti Tohi Tapu Fakatahatahá mo e konga tohi Nestle-Aland ʻo e 1979 naʻe vakaiʻi ia ke fakaleleiʻi ʻa e taimi ʻo e ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻa e Pulusinga Maʻuʻanga Fakamatala ʻi he 1984.d
24 Ngaahi Liliu Motuʻa mei he Faka-Kalisí. ʻI he tānaki atu ki he ngaahi maniusikilipi faka-Kalisí, ʻoku toe ala maʻu ki he ako he ʻaho ní ʻa e ngaahi liliu ʻo e ngaahi maniusikilipi lahi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ki he ngaahi lea kehe. ʻOku laka hake he maniusikilipi ʻe 50 (pe ngaahi kongokonga) ʻo e ngaahi liliu faka-Latina Motuʻá pea mo e maniusikilipi ʻe laui afe ʻo e Vulikeita faka-Latina ʻa Selomé. Ko e Kōmiti Liliu Tohi Tapu New World naʻá ne vakaiʻi ʻa e ngaahi meʻa ko ení, pehē foki ki he ngaahi liliu Kopitikí, faka-ʻAmīniá mo e faka-Sīliakí.e
25 Mei he senituli hono 14 ʻo faai mai ai, naʻe faʻu ai ʻa e ngaahi liliu ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí ki he lea faka-Hepeluú. ʻOku mahuʻinga eni he ko e lahi ʻo kinautolú kuo fai ai ʻa e ngaahi fakafoki ʻo e huafa fakaʻotuá ki he Tohi Tapu Kalisitiané. ʻOku fai ʻa e lave lahi ʻa e New World Translation ki he ngaahi liliu faka-Hepelū ko ení ʻi lalo ʻi he fakaʻilonga “J” fakataha mo ha kiʻi fika māʻolunga. Ki he fakaikiikí, sio ki he talateu ʻo e New World Translation of the Holy Scriptures—With References, peesi 9-10, mo e ʻapenitiki 1D, “Ko e Huafa Fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané.”
NGAAHI KEHEKEHE ʻI HE KONGA TOHÍ MO HONAU ʻUHINGÁ
26 ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi maniusikilipi laka hake he 13,000 ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kehekehe lahi ʻi he konga tohí. Ko e maniusikilipi ʻe 5,000 ʻi he lea faka-Kalisí pē ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi faikehekehe lahi ko iá. ʻOku lava ke tau mahinoʻi lelei ko e tatau taki taha naʻe faʻu mei he muʻaki ngaahi maniusikilipí ʻe ʻi ai ʻa hono ngaahi hala fakaehiki makehe ʻaʻana. ʻI hono ʻave ha taha pē ʻo e muʻaki ngaahi maniusikilipi ko ení ki ha feituʻu ke ngāueʻaki aí, ʻe toe fakahoko ai ʻa e ngaahi halá ni ʻi he ngaahi tatau he feituʻu ko iá pea ʻe hoko ia ʻo fakamatalaʻiʻaki ʻa e ngaahi maniusikilipi kehe ʻi aí. Ko e foungá ni naʻe tupu mei ai ʻa e ngaahi kulupu ʻo e ngaahi maniusikilipi meimei tatau. Ko ia ai, ʻikai ʻoku fai ʻa e vakai fakataha mo e hohaʻa ki he laui afe ʻo e ngaahi hala fakaehikí? ʻIkai ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e taʻefaitotonu ʻi hono ʻomai ʻa e konga tohí? ʻIkai ʻaupito!
27 Ko F. J. A. Hort, ʻa ia ko e kaungā faʻu ʻo e konga tohi ʻa Westcott mo Hort, ʻokú ne tohi: “Ko e konga lahi fau ʻo e ngaahi foʻi lea ʻo e Fuakava Foʻoú ʻoku tuʻu mavahe ia mei he ngaahi founga fakaanga fakafaikehekeheʻí, koeʻuhi ʻoku nau ʻatā mei he faikehekehé pea ʻoku fiemaʻu pē ke hiki. . . . Kapau ko e ngaahi tuʻunga fakahoa ʻikai loko mahuʻingá . . . ʻoku fakamavaheʻi ia, ko e ngaahi lea ʻoku tau fakakaukau ʻoku kei ʻi ai ʻa e veiveiuá ʻe ʻikai nai ke lava ʻo aʻu ia ki ha konga laka hake he vahe tahaafe ʻe tahá ʻo e Fuakava Foʻoú fakakātoa.”f
28 Fakafuofuaʻi ʻo e Fakahoko Mai ʻa e Konga Tohí. Ko e hā leva ʻa e fakafuofua tefito ki he totonu mo e alafalalaʻanga ʻa e konga tohí, hili ʻa e ngaahi senituli lahi ko eni ʻo hono fakahoko maí? ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he ʻi ai ʻa e maniusikilipi ʻe laui afe ke fakafehoanakí ka ko hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi maniusikilipi Fakatohitapu motuʻa ange lolotonga ʻa e ngaahi hongofuluʻi taʻu siʻi kuo maliu atú ʻoku ʻave ai ʻa e konga tohi faka-Kalisí ki he taʻu 125 T.S. nai, ko ha hongofuluʻi taʻu pē ia ʻe ua mei he mate ʻa e ʻapositolo ko Sioné ʻi he 100 T.S. nai. Ko e ngaahi fakamoʻoni fakaemaniusikilipi ko ení ʻoku ʻomai ai ʻa e fakapapau mālohi ʻoku tau maʻu he taimí ni ha konga tohi faka-Kalisi alafalalaʻanga ʻi he faʻunga kuo fakaleleiʻi. Fakatokangaʻi ʻa e fakafuofua naʻe fai ki he meʻá ni ʻe he talēkita mo e tauhi laipeli ki muʻa ʻo e Misiume Pilitāniá, ko Sir Frederic Kenyon:
29 “Ko e vahaʻa taimi leva ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi ʻaho ʻo e muʻaki faʻú mo e fakamoʻoni motuʻa taha ʻoku kei ʻi aí ʻoku hoko ia ʻo siʻisiʻi ʻaupito, ko hono moʻoní ʻoku taʻemahuʻinga, pea kuo toʻo ai he taimí ni ʻa e makatuʻunga fakamuimui ki ha veiveiua pē kuo hoko moʻoni mai ʻa e Tohi Tapú kia kitautolu ʻo hangē ko ia ne hiki aí. Ko e alafalalaʻanga mo e totonu fakalūkufua ʻa e ngaahi tohi ʻo e Fuakava Foʻoú ʻe lava ke vakai ki ai kuo fokotuʻu aofangatuku. Kae kehe, ko e totonu fakalūkufuá ko e meʻa ia ʻe taha, pea ko e pau ʻa e ngaahi fakaikiikí ko e toe meʻa ia ʻe taha.”g
30 Fekauʻaki mo e vakai fakaʻosi ki he “pau ʻa e ngaahi fakaikiikí,” ko e lave ʻi he palakalafi 27 naʻe fai ʻe Dr. Hort ʻokú ne kāpui ʻa e meʻá ni. Ko e ngāue ia ʻa e kau fakalelei konga tohí ke fakatonutonu ʻa e ngaahi fakaikiikí, pea kuo nau fai eni ʻi ha tuʻunga lahi. ʻI he ʻuhingá ni, ko e konga tohi fakaleleiʻi faka-Kalisi ʻa Westcott mo Hort ʻoku tali lahi ia ko e konga tohi lelei ʻaupito. Ko e konga ʻo e Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane ʻo e New World Translation, ʻi hono fakatefito ʻi he konga tohi Faka-Kalisi lelei ko ení, ʻoku malava ai ke ne ʻoange ki hono kau lautohí ʻa e “folofola [totonu] ʻa e ʻEiki,” ʻi hono fakatolonga mātuʻaki fakaofo eni kia kitautolu ʻi he tauhiʻanga faka-Kalisi ʻo e ngaahi maniusikilipí.—1 Pita 1:24, 25.
31 Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga lahi angé ko e fakamatala ʻa Sir Frederic Kenyon ʻi heʻene tohi Our Bible and the Ancient Manuscripts, 1962, ʻi he peesi 249: “Kuo pau ke tau fiemālie ke ʻiloʻi ko e alafalalaʻanga fakalūkufua ʻa e konga tohi Fuakava Foʻoú kuo poupouʻi lahi ʻe he ngaahi meʻa ne ʻilo fakaeonopōní ʻa ia kuo fakasiʻisiʻi lahi ai ʻa e vahaʻa ʻo e muʻaki ngaahi tohi nimá mo ʻetau ngaahi maniusikilipi motuʻa taha ʻoku kei ʻi aí, pea ko e ngaahi faikehekehe ʻi hono laú, neongo ʻene fakatupu mahuʻingaʻiá, ʻoku ʻikai uesia ai ʻa e ngaahi tokāteline tefito ʻa e tui faka-Kalisitiané.” Hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he peesi 17 ʻo e saati ko e “Maʻuʻanga Fakamatala ki he Konga Tohi ʻo e New World Translation—Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané,” ko e ngaahi tohi fakamoʻoni kotoa ʻoku felāveʻi mo iá kuo fai ʻa e vakai ki ai ke ʻomai ha konga tohi faka-Pilitānia ʻoku tonu hono liliú. ʻOku poupouʻi ʻe he ngaahi fakamatala mahuʻinga ʻi laló ʻa e ngaahi liliu totonu ko ení kotoa. Ko e Kōmiti Liliu Tohi Tapu New World kuo nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi ola lelei taha ʻo e tuʻunga mataotao Fakatohitapu ʻoku tupu ʻi he kotoa ʻo e ngaahi senitulí ki hono faʻu ʻa ʻene liliu leleí. Ko ha tuipau ē ʻoku lava ke tau maʻu he ʻahó ni ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, hangē ko ia ʻoku tau ala maʻu he ʻaho ní, ʻoku ʻi ai moʻoni ʻa e “sīpinga ʻo e ngaahi lea fakatupu moʻui” hangē ko ia naʻe tohi ʻe he kau ākonga fakamānavaʻi ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOfa ke tau hanganaki piki ki he ngaahi lea mahuʻinga ko ení ʻi he tui pea ʻi he ʻofa!—2 Tim. 1:13, NW.
32 Ko e meʻá ni fakatouʻosi pea mo e ako ki muʻá kuo līʻoa ia ki ha lāulea ki he ngaahi maniusikilipi mo e konga tohi ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní. Ko e hā kuo fai ai ki he meʻá ni ʻa e ngāue fakaʻāuliliki peheé? Ko e taumuʻá ke fakahaaʻi fakaʻosi ko e ngaahi konga tohi ʻo e Tohi Tapu Faka-Hepeluú mo e Faka-Kalisí fakatouʻosi ʻoku tatau moʻoni ia mo e muʻaki konga tohi alafalalaʻanga naʻe fakamānavaʻi ʻe Sihova ʻa e kau tangata faitōnunga ʻo e kuonga muʻá ke nau lēkōtí. Ko e muʻaki ngaahi tohi ko iá naʻe fakamānavaʻi. Ko e kau hiki tataú, neongo naʻa nau pōtoʻi, naʻe ʻikai ke fakamānavaʻi kinautolu. (Sāme 45:1; 2 Pita 1:20, 21; 3:16) Ko ia ai, naʻe fiemaʻu ke sivi ʻa e tauhiʻanga lahi fau ʻo e ngaahi tatau maniusikilipí koeʻuhi ke ʻiloʻi lelei mo ʻikai fehālaaki ʻa e ngaahi vai maʻa ʻo e moʻoní hangē ko ia ne ʻuluaki huaʻi mai mei he Matavai Lahi Tefitó, ʻa Sihova. ʻOku ʻave ʻa e fakamālō kotoa kia Sihova ki he meʻaʻofa fakaofo ko ʻene Folofolá, ʻa e Tohi Tapu fakamānavaʻí, pea mo e pōpoaki fakaivifoʻou ʻa e Puleʻangá ʻoku tafe mai mei hono ngaahi pēsí!
[Fakamatala ʻi lalo]
a Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 354-5.
b Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 323; New Bible Dictionary, pulusinga hono ua, 1986, J. D. Douglas, peesi 1187.
c New Bible Dictionary, pulusinga hono ua, peesi 1187.
d The Kingdom Interlinear Translation of the Greek Scriptures, 1985, peesi 8-9.
e Sio ki he fakamatala ʻi lalo ʻi he Luke 24:40; Sione 5:4; Ngāue 19:23; 27:37; mo e Fakahā 3:16.
f The New Testament in the Original Greek, 1974, Vol. I, peesi 561.
g The Bible and Archaeology, 1940, peesi 288-9.